امام علی بن موسی

امام علی بن موسی، هشتمین امام شیعیان.
علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) که در فرهنگ ایرانیان با لقب امام رضا شناخته می‌شود، هشتمین امام شیعیان است. او در جایگاه پیشوای مذهبی مسلمانان و به‌ویژه شیعیان، به‌دلیل اقتضائات اجتماعی در روزگار خویش، از زمینه مناسبی برای ارائه الگوهای رفتاری سازگار با آموزه‌های اسلام برخوردار بود. تلاش‌های مأمون برای حضور امام رضا در مرو و تعیین او به‌عنوان ولی‌عهد خلیفه، استقبال پرشور مردم و به‌ويژه نخبگان و فرهيختگان جامعه از امام رضا در نيشابور و همچنين هيجان و اشتياق طبقات مختلف اجتماعی در مرو، هنگام استقبال از او برای برگزاری نماز عيد فطر، نمونه‌هايی از اثرگذاری آشکار آن امام بر جامعه آن روزگار و فرهنگ مسلمانان در طول تاریخ است. امام رضا به‌عنوان الگویی کامل در ابعاد مختلف زندگی، تأثیر عمیقی بر سبک زندگی ایرانیان داشته است. این تأثیرات نه‌تنها در زندگی فردی، بلکه در زندگی اجتماعی و فرهنگی ایرانیان نیز دیده می‌شود.

زندگی‌نامه امام رضا

علی (علیه‌السّلام) فرزند امام موسی بن جعفر (علیهما‌السّلام) است و مادرش، کنیز بود و او را تُکتَم، خیزران، نجمه، اروی، سَکَن، سمانه، ام‌البنین، صَقر، شَقراء و طاهره می‌گفتند. کنیۀ او، ابوالحسن ثانی یا ثالث و ابوبکر و لقب او، رضا، ولی، وفیّ، صابر، فاضل، رضیّ و زکی است. وی پنج سال پس از وفات امام صادق، در روز شنبه یا پنجشنبه یا جمعه، ۱۱ ربیع‌الاول یا ۶ یا ۷ یا ۸ شوال یا ۱۱ ذیقعده یا ذیحجه سال ۱۴۷، ۱۴۸، ۱۵۰، ۱۵۱، ۱۵۳، یا ۱۵۸ق در مدینه به دنیا آمد.

۳۰ یا ۳۵ سال با پدرش زیست و ۱۹ یا ۲۰ سال یا ۲۱ سال دوران امامت وی بود. امامت او، پس از موسی بن جعفر، از سال ۱۸۳ق یا ۱۸۶ق آغاز شد و تا سال ۲۰۳ق ادامه یافت. وی در روز جمعه یا سه‌شنبه۱۷ یا ۲۳ یا ۲۴ رمضان، یا آخر ماه صفر یا آخر ذیحجه سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ق در سن ۴۴، ۴۷، ۴۸، ۴۹، ۵۰، ۵۱، ۵۵، ۵۷ یا ۵۹ سالگی در قریۀ نوقان، از توابع سناباد (مشهد کنونی) به واسطه غذا یا انگور یا اناری که علی بن هُشام یا مامون آن را مسموم کرده بود، به شهادت رسید.

مامون در سوگ او بسیار گریست و چند روز از خوردن و آشامیدن، دست کشید و با جنازۀ امام به نجوا پرداخت! و سپس، دستور داد جنازۀ امام را در طوس، در خانۀ حُمَید بن قَحطبه، کنار قبر پدرش،‌ هارون الرشید دفن کنند. برخی معتقدند علی بن موسی به مرگ طبیعی از دنیا رفته است، یا با مسمومیت غذایی رحلت کرده و یا عباسیان و نه مامون، موجب شهادت امام رضا شدند. تشییع جنازه باشکوه امام، در تاریخ خراسان بی‌سابقه بوده است.

علی بن موسی (علیه‌السّلام) تنها یک فرزند، آن هم محمد بن علی را به‌عنوان یادگار و جانشینِ بعد از خود، داشته است که با لقب جواد، شناخته می‌شود. وی، هنگام رحلت پدر، هفت سال و چند ماه داشت. علامه مجلسی دختری به نام فاطمه را نیز از فرزندان امام رضا برشمرده، که از او حدیث نقل کرده است. برخی، علاوه بر امام جواد، فرزندان دیگری نیز برای علی بن موسی ذکر کرده‌اند: موسی، حسن، حسین، علی، فاطمه، جعفر و ابراهیم.

فضایل امام رضا

از امام رضا به‌عنوان مصداقی بارز از واژۀ «کوثر»، در سورۀ کوثر نام برده‌اند، که زیارت او، از زیارت جدّش، امام حسین، بهتر است. پیامبر اکرم، او را کسی معرفی کرده است که با نور خدا می‌نگرد و حکیمانه سخن می‌گوید و دچار لغزش و خطا نمی‌شود، دانا است و از علم و حکمت پُر بوده و پاداشِ زیارت او، بهشت است.

امام باقر و امام صادق او را بهترین خَلق روی زمین، پس از موسی بن جعفر دانسته‌اند. امام صادق، او را به دلیل علم سرشارش، «عالِم آل‌محمد» دانسته است. حتی مامون هم او را بهترینِ اهل زمین و داناترین و عابدترینِ آنان می‌دانست و هیچکس را از علی بن موسی، افضل و مُحِقّ‌تر به خلافت، نمی‌دانست.

او بزرگ‌ترین، برگزیده‌ترین و محبوب‌ترین فرد نزد امام کاظم بود. از امام رضا به‌عنوان بزرگ‌ترین پیشوا،‌ هادی دین، شهرۀ آفاق و مورد تکریم و احترام همگان، یاد می‌کنند. عظمت علمی، مقام معنوی و اخلاق عملی او، موجب جذب مردم به‌سوی وی شده بود. از او بیش از ۲۰ مورد پیش‌گویی و امور خارق‌العاده گزارش شده است. چیزی نبود که از او بپرسند و او پاسخش را نداند، زیرا به گذشته و حال، آگاه بود.

همواره در مناظرات، بر خصم غلبه می‌کرد. این‌گونه، شخصیت علمی وی، بر همگان، از تمام فرقه‌ها و ادیان و مذاهب، ثابت شده بود. توجه بسیار به عبادت، ساده‌زیستی و تواضع، رعایت عدالت در برخورد با نزدیکان، از دیگر نکات اخلاقی امام رضا است. نماز را در اول وقت، اقامه کرده و به دیگران نیز همین را توصیه می‌کرد. هر صبح و شام، قرآن می‌خواند و پرسش دیگران را با قرآن پاسخ می‌داد.

تربیت الهی، ثبات شخصیت، عزت نفس، زهد و ساده‌زیستی، تواضع و فروتنی، سخاوت و گشاده‌دستی، حِلم و بردباری، آشنایی به زبان‌های مختلف حتی زبان حیوانات، از دیگر فضایل علی بن موسی به‌شمار می‌رود.

نظر علمای اهل‌سنت دربارۀ امام رضا

برخی علمای اهل‌سنت، به علی بن موسی، به‌خاطر شخصیت والای او، یا به تبعیت از شیعیان، لفظ امام را اطلاق می‌کنند. اولین کسی که این واژه را به‌کار برد، مسعودی بود. برخی نیز، نظیر مسعودی، ابن‌صبُاغ، محمدخواجه پارسا و قاضی بهجت افندی، همان امامتِ مدّنظر شیعه را اراده کرده و روایات دلالت‌کننده بر امامت علی بن موسی را نیز آورده‌اند.

از علی بن موسی، در کتاب‌های «سُنَن»، در ابواب زکات و ایمان و نیز، مباحث تفسیری و اخلاقی، احادیثی نقل شده است. او از پدرش، موسی بن جعفر، عموهایش، اسماعیل، اسحاق و عبدالله، روایت نقل کرده است. و نیز برخی راویان حدیث، نظیر اباصلت هِرَوی، احمد بن حنبل، محمد بن رافع، نصر بن علی جَهضَمی، خالد بن احمد ذُهَلی، محمد بن اسلَم طوسی، ابی‌زرعۀ رازی، اسحاق بن راهَوَیه، آدم بن ابی‌ایاس و احمد بن عامر طائی، از او روایت نقل کرده‌اند.

واقدی او را از ثقاتی می‌داند که در بیست‌سالگی در مسجد نبوی فتوا می‌داد. حاکم نیشابوری، ابن‌جُندی، ذهبی و ابن‌حجر عسقلانی وی را از طبقه دهم یا هشتم تابعین مدینه دانسته‌اند. ابن ابی‌الحدید او را داناترین، سخاوتمندترین مردم و باکرامت‌ترین افراد به لحاظ اخلاقی برشمرده است. ابن‌خلّکان و ابن‌حجر هیثمی او را یکی از امامان شیعه دانسته‌اند، که مامون او را ولیّ‌عهد خود قرار داد و به نامش سکه ضرب کرد و دخترش، ام‌حبیب را به زوجیت او در آورد.

دلایل امامت علی بن موسی

امام رضا یکی از ۱۲ امامی است که پیامبر بر امامت آنها تصریح کرده است. همچنین بنابر روایت جابر بن عبدالله انصاری، نام علی بن موسی در لوحی که پیامبر از جانب جبرائیل به فاطمه داده بود، به‌عنوان امامِ پس از موسی بن جعفر، ذکر شده است. همچنین، در صحیفه‌ای که نزد اُمّ‌سَلَمه بوده است، نام یکایک امامان شیعه ذکر شده و یادآوری شده است که علم و سلاح هر یک از امامان، به امام بعدی به ارث گذاشته شده است.

حدیث «اوصیائی، الاثنی‌عشر» نیز، اشاره به امامت تک‌تک امامان، از جمله علی بن موسی دارد. موسی بن جعفر در ۴۸ روایت، به امامت علی بن موسی و جانشینی او پس از خود تصریح کرده است. مقبولیت علی بن موسی میان شیعیان و برتری علمی و اخلاقی او نیز اثبات‌کنندۀ امامت وی است.

ولایتعهدی امام رضا

در گزارش‌های تاریخی چنین آمده است که مامون، ابتدا با رفتاری احترام‌آمیز، خلافت را پیشکش کرد، اما با استنکاف امام رضا از قبول خلافت، ولایتعهدی را پیشنهاد داد. وی، علی بن موسی را از مدینه به خراسان فرا خواند و در روز دوشنبه، دوم، پنجم، ششم، هفتم، نهم یا بیست‌وسوم رمضان سال ۲۰۰ق یا ۲۰۱ق برای ولایتعهدی وی، بیعت گرفت و به او لقب «الرضا من آل‌محمد» داد. مامون دستور داد بر منابر بر امام رضا ثنا گفته و به نام او سکه (درهم و دینار) ضرب کردند. سپس، مامون، دختر یا خواهرش، ام‌حبیب را به تزویج امام رضا در آورد.

امام، در ابتدا، از پذیرش دعوت مامون و رفتن به خراسان، استنکاف ورزید تا نشان دهد علاقه‌ای به همکاری با حکومت ندارد؛ اما پس از آن که مجبور شد، تمکین کرده و با چشمانی اشک‌بار، در حالی که با قبر پیامبر وداع می‌کرد، به‌همراه ماموران مامون، از طریق بصره به سمت مرو روانه شد.

در مرو، ابتدا پیشنهاد پذیرش خلافت را با این استدلال که امر خلافت برای ما نخواهد بود، رد کرد و سپس، وقتی مامون، امام را تهدید کرد، به‌ناچار، پیشنهاد ولایتعهدی را پذیرفت. علی بن موسی با این شرط ولایتعهدی را پذیرفت که در هیچ امر و نهی و عزل و نصبی دخالت نکند و چیزی را تغییر ندهد و در فتوا و قضا، ورود نکند، زیرا نمی‌خواست مسئولیت وضع موجود را بر عهده بگیرد.

امام، به سبک پیامبر با مردم بیعت کرد، یعنی دست خود را بر روی دستان بیعت‌کنندگان قرار می‌داد. اولین بیعت‌کننده نیز عباس، پسر مامون بود. امام رضا، پس از برگزاری تشریفات تفویض ولایتعهدی و بیعت با مردم و مقامات، در سخنانی، خطاب به مردم، یادآور شد که ما را به واسطۀ قرابت با پیامبر، بر شما حقی است. شما را نیز، بر ما حقی است. هرگاه شما حق ما را پرداخت کردید، بر ما نیز، واجب است حق شما را بپردازیم.

امام رضا، طی ولایتعهدی خود، علاوه بر برپایی جلسات مناظره، که توسط مامون ترتیب داده می‌شد و تبیین معارف اسلامی و شیعی، مبادرت به برپایی نماز عید فطر کرد که ناتمام ماند. او همچنین برای نزول باران، دعا کرد. اقدام مامون در تفویض ولایتعهدی به علی بن موسی، موجب ناخرسندی بنی‌عباس و خلع مامون از خلافت شد.

کارکردهای پذیرش ولایتعهدی توسط امام رضا

تفویض و پذیرش ولایتعهدی، به نوعی پذیرش ضمنی علویان توسط عباسیان بود و اهل‌بیت را از فراموشی در عرصۀ سیاسی، حفظ می‌کرد و جان امام و شیعیان نیز حفظ می‌شد. همچنین چهرۀ واقعی مامون، توسط امام رضا به مردم، شناسانده می‌شد تا جایی که مامون ناگزیر بود تا خود را به لحاظ فکری، متمایل به تشیّع نشان دهد؛ حتی برخی شواهد، دلیل تمایل مامون به تشیع دانسته شده است، مانند مناظرۀ مامون با علمای اهل‌سنت در رابطه با برتری علی بر خلفای دیگر، تفویض ولایتعهدی به امام رضا، وامدار دانستن خود در هدایت به تشیع در جریان بحث بین‌هارون‌الرشید و امام کاظم، حلال کردن مُتعه (صیغه)، اعتقاد به مخلوق بودن قرآن، گواهی علمای اهل‌سنت بر دوست‌داشتن علی توسط مامون، منع از ذکر خیر معاویه و نیز سروده‌های مامون در مدح علی و اولاد او. شیخ مفید و شیخ صدوق معتقدند مامون نذر کرده بود تا در صورت چیره‌شدن بر برادرش، امین، خلافت را به اهلش واگذار کند، اما بعداً پشیمان شد!

اهداف مامون از ولایتعهدی امام رضا

تلاش مامون بر این بود تا به مردم بباوراند که از سرِ اخلاص و با خلوص نیّت و علاقۀ وافِر به امام رضا، ولایتعهدی را به وی تفویض کرده است. و در این کار، آن‌چنان ماهرانه رفتار کرد که برخی علمای شیعه، نظیر ابن شهرآشوب و ابن‌طاووس او را از اتهام دست‌داشتن در شهادت امام رضا مُبرّا دانستند. در منابع تاریخی، اهداف مامون از ولایتعهدی امام رضا به شرح زیر آمده است:

• جلب نظر ایرانیان، به ویژه اهالی خراسان و استمرار حمایت آنان؛
• جلب خوشنودی عباسیان؛
• جلب اعتماد و محبت اعراب؛
• مشروعیت‌بخشی و قانونی جلوه دادن حکومت عباسیان در چشم علویان؛
• فرو نشاندن شورش‌های متعددِ علویان و مقابله با آشوب‌ها و مخالفت‌های آنان و زدودن احترامِ رو به فزونی علویان از دل و دیدۀ مردم؛
• بازگرداندن و تقویت حسّ اعتمادِ از دست رفتۀ مردم، به واسطۀ کشتن برادرش، امین؛
• ریشه‌کنی درخت تشیّع؛
• کنترل و خلع سلاح علی بن موسی و ایجاد مصونیت برای خود از ناحیۀ امام رضا، که همواره او را تهدیدی برای خلافت خود می‌دانست؛
• کسب وجهۀ معنوی به واسطۀ ولایتعهدی یکی از فرزندان پیامبر؛
• تبدیل صحنۀ مبارزات انقلابی شیعیان به عرصۀ فعالیت سیاسی آرام و بی‌خطر؛
• تبدیل امام رضا به توجیه‌گر رفتار دستگاه خلافت؛
• مرتفع شدن ادعای زهد و بی‌اعتنایی امامان نسبت به امور دنیوی؛
• زدودن تدریجی رنگ مردمیِ امام، به‌عنوان مرجع پرسش‌ها و شکایات؛
• کنترل مستمرّ علی بن موسی، به عنوان کانون مبارزه و معارضه با حاکمان عباسی.

قدم‌گاه‌های امام رضا در ایران

قدم‌گاه‌های منسوب به امام رضا، در شهرهای بهبهان (اَرجان)، اَبرقو (ابرکوه)، خرانق (مشهدک)، دِه‌شیر (فراشاه)، که سه مورد اخیر، دارای کتیبه هستند و نیشابور واقع شده‌اند. قدم‌گاه‌هایی که در شوشتر، دزفول و نائین وجود دارند، از اعتبار سندی برخوردار نیستند.

تاثیر حضور امام رضا در ایران

حضور سه‌سالۀ امام رضا در ایران، پیامدها و تأثیرات بسیاری در جامعه و فرهنگ ایرانی داشت، از جمله:

• رشد و گسترش تشیّع در خراسان و تأثیر عمیق آن بر فرهنگ، هنر و اقتصاد ایران؛
• ارتقای علمی و اعتقادی و فکری مردم خراسان؛
• ارتباط عاطفی و معنوی امام با ایرانیان؛
• مناظرات علمی و عقیدتی با اهل کتاب (یهودیان، مسیحیان، زرتشتیان، مانویان و صابئیان)، نِحلِه‌های فکری گوناگون و ارباب مذاهب مختلف؛
• تشکیل محافل علمی و کلامی و حدیثی در دفاع از کیان اسلام و فرهنگ اهل‌بیت و ردّ ایرادات و پاسخ به شبهات، با حضور گستردۀ شیعیان در این محافل، که در مسجد مرو و منزل امام برگزار می‌شد؛
• دلگرمی شیعیان به وجود امام رضا و استقرار علویان در شهرها؛
• پیاده‌کردن سنت‌های الهی و سیرۀ نبوی در جامعه؛
• فراهم شدن زمینه برای کوچ سادات و علویان به منطقه خراسان، به‌ویژه پس از دستور علی بن موسی به بستگان خود برای کوچ به ایران، که طی چند کاروان، ۱۲۶۷۳ نفر به خراسان آمدند.

اوضاع فرهنگی-اجتماعی در زمان امام رضا

دوران امامت علی بن موسی (۱۸۳-۲۰۳)، ده سال با خلافت‌هارون الرشید (۱۸۳-۱۹۳)، مقارن بود؛‌ هارون به دلیل نگرانی از عواقب قتل امام کاظم، متعرّض امام رضا نمی‌شد و امام رضا بدون تقیّه و با استفاده از شرایط پیش آمده، اظهار امامت ‌کرده و با تربیت شاگردانی، علوم و معارف دینی و حقایق قرآنی را نشر می‌داد.

در دورۀ حکومت امین (۱۹۳-۱۹۸)، به دلیل درگیریِ او با برادرش مامون، باز هم امام رضا به فعالیت‌های علمی و فرهنگی خود ادامه داد. پنج سال آخر از حیات امام رضا (198-203) با خلافت مامون، مقارن بود. با آغاز خلافت مامون، قیام‌های علویان اوج گرفت. امام رضا گرچه با اصل این قیام‌ها مخالف نبود، اما به دلیل آگاهی از ناکامی اکثر این قیام‌ها و نیز، افراط برخی از قیام‌کنندگان در کشتار مردم و غارت اموال، از تأیید آنها، سر باز می‌زد.

این دوران همچنین «دوران اوج تمدن اسلامی» نامیده شده است؛ در این دوره، علومی نظیر تفسیر، حدیث، فقه، اصول فقه، نحو، کلام، پزشکی، شیمی، معماری و مهندسی شهری، نجوم، عمران و کشاورزی رونق داشته و توسعه پیدا کرد و دولت اسلامی بر اغلب مناطق جهان استیلا یافت. فضای امیدوار کننده‌ای برای افکار و عقاید و علوم مختلف پدید آمد و نهضت ترجمه در زمینۀ فلسفه، طب، نجوم، ریاضیات، منطق، هیئت، جغرافیا و تاریخ به اوج رسید. صاحبان علم و منطق و فلسفه گرامی داشته شدند و ریاضی‌دان بزرگی همچون خوارزمی پدیدار گشت که دربارۀ جبر مطالعاتی داشت و آن را از حساب جدا کرد.

یعقوب بن اسحاق کَندی، که در طب و فلسفه و حساب و منطق و هندسه و نجوم خبره بود، بسیاری از کتاب‌های فلسفه را به عربی برگرداند. کتابخانه‌هایی در بغداد، تاسیس و انجمن‌های علمی تشکیل می‌شد که علمای اسلامی و غیراسلامی در آن شرکت داشتند. همچنین، ۳۰ مدرسۀ عالی ایجاد شده بود و مهم‌ترین کتابخانه هم، «بیت‌الحکمه» بود. فعالیت‌های علمی در تمام عرصه‌ها، از جمله مباحث کلامی، به‌شدت رونق داشته و رو به گسترش بود. اشاعره و معتزله، بیشترین سهم را در سوگیری‌های مباحث کلامی در جامعه داشتند. بغداد، یثرب، کوفه و بصره در زمرۀ مهم‌ترین مراکز علمی آن دوران مطرح بوده‌اند.

علی بن موسی، در این دوران، وظیفۀ خود را صیانت از عقیده و فرهنگ جامعۀ اسلامی می‌دانست و خطر جریان‌های فکری التقاطی و منحرف، نظیر واقفیه (توقف کنندگان در امامتِ موسی بن جعفر)، مُشَبَّهه، مُجَسّمه (برای خدا جسم قایل بودند)، مُفَوِّضه، مُتصوِّفه، مُعتزِله، غُلات (غالیان=غُلُوّ کنندگان) و جبریّون را در جامعه، گوشزد می‌کرد و از طریق محافل علمی، مناظره با صاحبان عقاید و مذاهب فکری و دینی و پاسخگویی به شبهات آنان، به روشنگری و تبیین راه و فکر صحیح، مبادرت می‌ورزید. به همین دلیل، بخش عمده‌ای از روایات منقوله از علی بن موسی، پیرامون موضوعات کلامی، نظیر تجسیم، تشبیه و رؤیت خدا است. همچنین، توضیح مبانی شیعه، جایگاه اهل‌بیت در کتاب و سنت، برخی مسائل کلامی، مسائل اختلافی بین شیعه و سنی، نظیر ایمان ابوطالب، مصداق شیعه، صحابی و اولی‌الامر، رهاورد مناظرات و جلسات امام رضا است. عصر امام رضا، عصر مناظرات داغ در زمینه مباحث کلامی و عقیدتی بود.

سیرۀ علمی و عملی امام رضا

سیرۀ عبادی

امام رضا بسیار نماز می‌خواند و به نماز اول وقت، اهمیت می‌داد؛ شب را به نماز و سجده‌های طولانی و تلاوت قرآن سپری می‌کرد؛ شب‌ها، کم می‌خوابید و شب‌زنده‌دار بود و روزها، روزه بود؛ اهتمام به دعا و صلوات، پرهیز از کسب مال حرام و دوری از ناامیدی از درگاه الهی، به عنوان دو مانع استجابت دعا، از ویژگی‌های او بود.

علی بن موسی با قرآن انس داشت و آن را طی سه روز ختم می‌کرد. او قرآن را زیبا تلاوت می‌کرد، در معانی آیات، تامُّل کرده و به سؤالات و شبهات، از طریق آیات قرآن پاسخ می‌داد. امام رضا به علوم قرآنی، نظیر محکمات و متشابهات قرآنی، توجه می‌کرد.

سیرۀ اخلاقی

امام رضا آیینۀ تمام‌نمای خصال نیکو بود؛ خوش‌اخلاق و خوش‌رفتار بود و اخلاق بد را نابودگر اعمال می‌دانست؛ بر راستگویی، تأکید و بر امانتداری، توصیه می‌کرد؛ به مشورت با دیگران، سفارش و از کم‌فروشی و ریخت‌وپاش، خیانت و رباخواری، نهی می‌کرد؛ از جدال و مِراء با دیگران و دشمنی و بدگویی نسبت به دیگران، نهی می‌کرد.

نظم او زبان‌زد بود؛ ادب و تواضع و فروتنی داشت، کلام کسی را قطع نمی‌کرد و با سخن خود، خاطرِ کسی را آزرده نساخته و در حق کسی جفا نمی‌کرد؛ از کسی رو برنمی‌گرداند؛ بر حِلم و بردباری تاکید داشت و نرم و ملایم سخن می‌گفت و در سخن گفتن، درشتی نمی‌کرد؛ در حضور دیگران، پای خود را دراز نمی‌کرد و به دیوار تکیه نمی‌داد؛ آب دهان خود را بر زمین نمی‌انداخت؛ قهقهه نمی‌زد، ولی همواره مُتِبَسِّم بود.

او نسبت به سهو و خطای دیگران، عفو و اغماض داشت؛ کنیزان و غلامان و کارگزاران خود را با القاب زشت صدا نمی‌زد و با آنها بدرفتاری و فحاشی نمی‌کرد؛ نسبت به آنها تکبر نورزیده، با آنها هم‌غذا و هم‌سفره می‌شد و به تنهایی غذا نمی‌خورد و آنها را هنگام غذا، به دنبال امور متفرقه گسیل نمی‌داشت؛ برای صرف غذا، ابتدا از بهترین غذاها برای مساکین کنار می‌گذاشت و آن‌گاه، تَناوُل می‌کرد.

سخی و گشاده‌دست بود و در زهد و ساده‌زیستی و بی‌توجهی به تجملات، سرآمد بود؛ اجازه نمی‌داد کسی برای احترام او، از سرِ سفره برخیزد؛ درخواست نیازمندان را بی‌پاسخ نمی‌گذاشت و از پشتِ در به افراد نیازمند کمک می‌کرد؛ در دل شب، صدقات پنهانی می‌داد؛ اگر به کسی وعده می‌داد، بدان ملتزم می‌شد. امام رضا ملاک شیعه بودن را نه با شعار و ادعا، بلکه در عمل صالح و انجام دستورات خدا و پیامبر می‌دانست.

سیرۀ اجتماعی

امام علی بن موسی الرضا بر صلۀ رحم تاکید می‌ورزید، و آن را دارای آثار فراوان معنوی، روانی و اجتماعی و نیز، موجب آبادانی شهرها، ازدیاد روزی و طولانی شدن عمر می‌دانست. او بر ملاقات با یکدیگر، سفارش می‌کرد؛ بر حقوق مردم و همسایگان، پیروان ادیان و فرقه‌ها، پای می‌فشرد و با آنان برخورد عادلانه و مطلوب داشت و نمی‌گذاشت حقی از آنان ضایع و ظلمی بر آنان برود؛ نسبت به کژی‌ها و ناراستی‌ها و نادرستی‌های نزدیکان خود، اعتراض می‌کرد تا به دلیل انتساب به او، سوءاستفاده نکنند؛ از خطای خطاکاران، درمی‌گذشت؛ به رفع گرفتاری افراد، توجه و اهتمام داشت؛ از مردم‌آزاری، به‌ویژه همسایگان، پرهیز می‌کرد و اشخاص را با لقب و کنیه، مورد خطاب قرار می‌داد.

کرامت انسانی همگان را حفظ می‌کرد و آن را مبتنی بر چهار اصل می‌دانست:

• اصل آزادی انسان‌ها و حرّیّت و آزادگی آنها؛
• اصل برابری انسان‌ها، با رعایت حقوق همۀ انسان‌ها، اعمّ از مسلمان و غیرمسلمان؛
• اصل قدردانی از انسان‌ها، از باب «من لم‌یشکر المخلوق، لم‌یشکر الخالق»؛
• اصل احترام به انسان‌ها.

امام رضا به سالم‌سازی محیط زیست، توجه و اهتمام داشت؛ مهمان‌نواز بود و بر سرِ سفرۀ او، کوچک و بزرگ، بنده و آزاد، حاضر بودند؛ از مهمان، توقع کار کردن نداشت و هنگام رفتن مهمان، او را تا درب منزل مشایعت می‌کرد؛ اجرت کارگر را در ابتدای امر، تعیین می‌کرد.

سیرۀ تربیتی

امام رضا ازدواج را زمینه‌ساز کمالِ فرد و گسترش روابط اجتماعی افراد می‌دانست؛ اخلاق خوب را شاخص مهمی در انتخابِ همسر صالح، به‌عنوان سودمندترین موهبت و اولین گام در پاکدامنی و تحویل فرزند صالح به جامعه می‌دانست و توصیه می‌کرد به مردِ بداخلاق دختر ندهید.

فرزند را لازمۀ تداوم زندگی و نام نیکو و بامُسمّا نهادن بر فرزند را، حق او می‌دانست؛ مراقبت‌های ویژه در ایام بارداری و توجه به نوعِ تغذیه، که موجب شجاعت، خوش‌خلقی، خوش‌سیمایی فرزند و دانشمند شدن او در آینده خواهد شد، را لازم می‌دانست؛ صدقه‌دادن و عقیقه‌کردن، برخورد و رفتار منطقی و احترام‌آمیز با نوجوان و جوان، نظارت والدین بر اخلاق، رفتار و تحصیل فرزند، آموزش خوداتکایی و تزریق اعتماد به نفس، به فرزند را توصیه می‌کرد.

شیر مادر را بهتر از هر چیزی برای کودک می‌دانست؛ بازی با کودکان را مهم می‌شمرد و از تنبیه بدنی آنان نهی می‌کرد و به قهر کوتاه‌مدت توصیه می‌کرد؛ به کودکان سلام می‌داد و آن را سنت پیامبر می‌دانست؛ او، با رفتار خود، شیوۀ صحیحِ زندگی را تعلیم می‌داد و نیکی به والدین را واجب می‌دانست.

او خانه را محل آرامش می‌دانست و صدایش را در خانه بلند نمی‌کرد؛ به میانه‌روی در امور و خوش‌اخلاقی و خوش‌رفتاری با خانواده سفارش می‌کرد. حُسن رفتار با خانواده و والدین و مهرورزی با همسر و فرزندان را لازم دانسته، و حق مادر را واجب‌ترین حق می‌دانست؛ معتقد بود خداوند به زنان، در مقایسه با مردان، مهربان‌تر است.

سیرۀ سیاسی

امامت علی بن موسی در شرایطی آغاز شد که برخی در توصیف آن دوره و خشونت خلیفه، می‌گفتند خون از شمشیر هارون می‌چکد. امام رضا در این شرایط دشوار، معارف اسلام را با محوریت مکتب اهل‌بیت و مذهب شیعه، در جامعه ترویج می‌کرد. او در تبیین امامت به‌مثابه جایگاه رهبری امت، امام را مایۀ نظام مسلمین، صلاح دنیا و عزّت‌مندى مؤمنان می‌داند که حدود الهى را بر پاداشته و از دین خدا دفاع مى‌کند.
امام رضا در دورۀ خلافت مأمون نیز بر تبیین جایگاه امامت در جامعه مسلمان، تأکید می‌کرد و در این چارچوب، گزارش‌گران بی‌شماری طرح مسالۀ امامت و ولایت در قالب حدیث «سلسلةالذهب» را از جانب امام رضا در نیشابور، روایت کرده‌اند. اما با وجود این، بیعت با مردم به شیوۀ پیامبر در جریان پذیرش ولایتعهدی و شرط عدم دخالت در امور حکومتی و عزل و نصب‌ها، از جمله اموری است که امام رضا در سیرۀ سیاسی خود با هدف خنثی کردن نیت‌های مأمون، مدّنظر داشته است.

سیرۀ علمی

دانش علی بن موسی، بی‌پایان بود و هر دانشمندی با او نشست و برخاست داشت، بدان اذعان می‌کرد؛ با شور و اشتیاق و بردباری، پاسخِ پرسش مردم را می‌داد و هیچ سؤالی را بی‌پاسخ نمی‌گذاشت؛ شرم و حیا را در علم‌آموزی روا نمی‌دانست و با هر کس، با زبان خود او سخن می‌گفت.

تشکیل مدرسۀ علمی در مدینه و نشر معارف آل‌محمد، تربیت شاگردان، مبارزه با غالیان و جریانات فکری انحرافی، تألیف کتب علمی و اعتقادی، نظیر «فقه‌الرضا»، «صحیفة الرضا»، «محض‌الاسلام» و رسالۀ «ذهبیّه» در طب، برگزاری جلسات مناظره با فرقه‌های مختلف دینی و مذهبی، نظیر جاثلیق، رأس‌الجالوت و عمران صابی، سیما و سیرۀ علمی علی بن موسی را به تصویر می‌کشد.

سبک زندگی رضوی

علی بن موسی بر آراستگی و پاکیزگی تاکید داشت و آن را از اخلاق انبیا می‌دانست که در تربیت درست در خانواده و نیز در پاکدامنی زنان مؤثر است. امام رضا موهای خود را شانه می‌کرد، به چشمانش سورمه می‌کشید، محاسن خود را به رنگ مشکی خضاب می‌کرد و همواره عطرآگین بود و بوی خوش او، در فضا متصاعد بود. او از خواب بین‌الطلوعین، نهی می‌کرد؛ همواره متبسّم و خوشرو بود، اما از قهقهه، اجتناب می‌کرد. امام رضا در معاشرت، سرآمد بود.

1. بهداشت غذایی؛ امام رضا، کم‌خوری را مایۀ سلامت تن می‌دانست و پیش و پس از غذا، دست‌های خود را می‌شُست؛ غذا را با نمک آغاز می‌کرد؛ در خوردن غذا، از پرخوری، پرهیز می‌کرد و دیگران را نیز، توصیه به میانه‌روی می‌کرد؛ صبحانه را کامل و شام را سبک میل می‌کرد؛ به خوردن گوشت، توصیه می‌کرد، زیرا آن را موجب رویش گوشت و فَربِهی (تُپُلی) و تعادل اخلاق و نخوردنش را موجب بداخلاقی می‌دانست. پیش از آن که سیر شود، از خوردن، دست می‌کشید؛ پیش از غذا، مقداری سرکه می‌نوشید و آن را موجب قوّت ذهن و ازدیاد عقل می‌دانست؛ در تابستان، غذاهای سرد و در زمستان، غذاهای گرم و در بهار و پاییز، غذاهای معتدل می‌خورد؛ غذا را داغ نمی‌خورد؛ به خوردن شام، ولو به تکّه نانی، سفارش می‌کرد؛ از آشامیدن آب در حین غذا، پرهیز می‌کرد و برای سلامت معده، لازم می‌دانست؛ نوشیدن آب سرد را بعد از غذاهای گرم و بعد از شیرینی، نهی می‌کرد و برای دندان‌ها مُضِرّ می‌دانست، اما آب جوشانده را برای هر چیزی مفید می‌دانست، که هیچ زیانی ندارد. همراه غذا، سبزی می‌خورد و پای سفره‌ای که سبزی نداشت، نمی‌نشست. او پس از صرف غذا،‌ اندکی به قفا (پشت) خوابیده و پای راست را روی پای چپ قرار می‌داد؛ خوردن عسل و زیتون و سیر و انجیر و کشمش را، به دلیل خواص فراوان آنها، توصیه می‌کرد.
2. بهداشت فردی؛ استحمام و غُسل را جهت تمیزی توصیه می‌کرد و از حمام، با معدۀ پُر پرهیز می‌داد و آن را موجب قولنج می‌دانست؛ شستن دست و صورت را پیش از تَناوُل غذا لازم می‌دانست؛ مسواک را آخرِ شب می‌زد و برای سفیدی دندان، نمک می‌زد؛ دهان خود را با کُندُر خوشبو می‌کرد. ناخن گرفتن، کوتاه کردن شارِب (سِبیل)، زدن عطر و تعویض لباس را نیکو می‌پنداشت؛ به پهلوی راست یا چپ می‌خوابید؛ هنگام تَخَلّی (دستشویی)، سر را پوشانده و سنگینی بدن را روی پای چپ قرار داده و طول نمی‌داد؛ همچنین، از ایستاده ادرار کردن، پرهیز داده و در پایان، استبراء می‌کرد.
3. بهداشت روان؛ تفریحات سالم، سکوت (خلوت با خود و خدا)، انس با قرآن، توکل، دوری از بُخل و خِساست (خسیس بودن و ناخن خشکی) و حسادت، از ویژگی‌های برجستۀ علی بن موسی در بخش بهداشت روان بود.

مناظرات امام رضا

علی بن موسی با علمای ادیان و مذاهب و فرقه‌های گوناگون (یهودیان، نصارا، مجوسان، صابئیان/ستاره‌پرستان، بَراهِمه، دَهریون و مُلحِدان)، در مناسبت‌های مختلف، مناظره کرده است؛ از جمله با عمرو بن هَدّاب، جاثلیق مسیحی، رأس‌الجالوت، عمران صابی، سلیمان مَروزی، ابو قَرّه، هربذ اکبر، علی بن محمد بن جهم، ابن‌سِکّیت و مامون.

فرقۀ واقفیه

پس از امام کاظم، گروهی از شیعیان پنداشتند که موسی بن جعفر وفات نیافته است و یا اگر از دنیا رفته باشد، دوباره بازگشته و دنیا را پر از عدل و داد می‌کند، زیرا او همان مهدی موعود است! به همین دلیل، در امام هفتم توقف کردند و به امامت علی بن موسی گردن ننهادند. از جملۀ این کسان، می‌توان به حَیّان سَرّاج، وکیل امام کاظم در جمع‌آوری وجوهات شرعی و محمد بن بشیر، از غالیان زمانه، که امام کاظم را خدا و خود را پیامبرِ مبعوث از طرف وی معرفی می‌کرد، اشاره کرد. او فرقۀ بشیریه را اختراع کرد. انگیزۀ توقف در موسی بن جعفر، توسط وکلای او، به دلیل وجود اموال فراوانی بود که نزد اینان باقی مانده بود. علی بن موسی، پس از چند دوره مناظره با آنان، آنها را لعن کرده و متهم به الحاد کرد.

آثار علمی امام رضا

• مُسند امام رضا، شامل ۲۴۳۰ حدیث از ۳۲ کتاب حدیثی مشتمل بر احادیث صحیح، مُوثّق، حسن، ضعیف و متروک؛
• مناظرات، جمع‌آوری شده در عیون اخبار الرضا؛
• طب الرضا (رساله ذهبیّه) منسوب به علی بن موسی؛
• فقه الرضا، منسوب به علی بن موسی، (برخی آن را تالیف ابن‌بابَوَیه، پدر شیخ صدوق می‌دانند و عده‌ای نیز، آن را از آثار ابن ابی‌غراقه -شَلمَغانی- دانسته‌اند. اکثر محققان، صحتِ انتسابِ این کتاب را به علی بن موسی، ثابت ندانسته‌اند.
• صحیفة الرضا؛ به مُسند الرضا و رضویات نیز مشهور است. علامه مجلسی آن را از مُرسلات می‌داند.
• نامۀ معروف به «جوامع الشریعة»، به فضل بن سهل و بیان رئوس مطالب عقیدتی و فقهی شیعه؛
• بیان حدیث معروف به «امامت»، در مرو، خطاب به عبدالعزیز بن مُسلِم؛

میراث فرهنگی امام رضا

• تربیت ۳۱۸ نفر در مکتب علی بن موسی.
• سخنان حکمت‌آموز؛
• بیان حدیث سلسلة الذهب، در نیشابور، که ۱۰۰۰۰ یا ۲۰۰۰۰ یا ۲۴۰۰۰ و یا ۳۰۰۰۰ قلمدان، بی‌تاب ثبت آن، از زبان امام هشتم بودند. این حدیث را ۹۰ تن از علمای اهل‌سنت، از ۱۲ طریق، روایت کرده‌اند.

امام رضا غالباً روایات خود را با سلسله سند از امامان پیشین خود و از زبان علی بن ابی‌طالب و پیامبر اکرم نقل می‌کرد. او ضمن ترویج باورهای اصیل تشیّع، از رویکردهای سیاسی زیدیه، اسماعیلیه، فَطَحیّه و واقِفیّه که از بدنۀ اصلی اجتماع شیعیان جدا شده بودند، حمایت نمی‌کرد.

اصحاب امام رضا

دِعبِل خُزائی، حسن بن علی بن زیاد وَشّاء، حسن بن علی بن فَضّال، حسن بن محبوب سَرّاد، زکریا بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی، صفوان بن یحیی بَیّاع سابری، محمد بن اسماعیل بن بَزیع و نصر بن قابوس، ازجمله اصحاب امام رضا هستند.

جایگاه امام رضا در فرهنگ ایرانیان

امام رضا، هشتمین امام شیعیان، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و تاریخ ایرانیان دارد. حضور او در ایران و به ویژه در شهر مشهد، تأثیر عمیقی بر فرهنگ، مذهب و هویت ملی ایرانیان گذاشته است و به‌عنوان نمادی از فرهنگ، تاریخ و هویت ایرانیان شناخته می‌شود. حرم امام رضا نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مکان‌های مذهبی جهان اسلام، مرکز تجمع و ارادت میلیون‌ها انسان از سراسر جهان است. امام خمینی با توجه به نقش فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حرم امام رضا در ایران، آستان قدس رضوی را مرکز ایران نامیده و همگان را محتاج توجه خاص امام رضا دانسته است.

جایگاه امام رضا در فرهنگ ایرانیان، ابعاد گوناگونی دارد، ازجمله:

گسترش مذهب تشیع در ایران

امام رضا به‌عنوان یکی از ائمه شیعه، نقش مهمی در گسترش و تثبیت مذهب تشیع در ایران ایفا کرده است. پس از ورود او به ایران در دوره حکومت مأمون عباسی، تشیع به تدریج میان ایرانیان نفوذ بیشتری یافت. امروزه، تشیع به‌عنوان بخشی از هویت ملی و مذهبی ایرانیان شناخته می‌شود و امام رضا به‌عنوان یکی از نمادهای این هویت، مورد احترام و ارادت فراوان است.

تقویت فرهنگ زیارت

زیارت در فرهنگ شیعه از جایگاه معنوی و مقدسی برخوردار است. در همین چارچوب، زیارت امام رضا در مشهد، یکی از مهم‌ترین آداب و مناسک مذهبی است که بسیاری از ایرانیان به‌صورت سالانه آن را برگزار می‌کنند. حرم امام رضا در مشهد از مهم‌ترین مکان‌های مذهبی و فرهنگی ایران است و سالانه میلیون‌ها زائر از داخل و خارج ایران برای زیارت به مشهد سفر می‌کنند. این زیارت، بخشی از فرهنگ و سنت ایرانیان محسوب می‌شود.

ایرانیان دوست دارند که در مناسبت‌های مختلف مانند لحظه تحویل سال در نوروز، مراسم عقد و ازدواج، آیین عبادت در شب قدر و ماه رمضان، آیین‌های سوگواری امام حسین در ماه محرم و ماه صفر و به‌ویژه در روزهای تاسوعا و عاشورا، نماز عید فطر و عید قربان، نماز جمعه و مراسم‌ شهادت امام رضا، به حرم امام رضا بروند و زیارت آن امام به بخشی از زندگی اجتماعی و فرهنگی ایرانیان تبدیل شده است.

تأثیر بر ادبیات و هنر

امام رضا در ادبیات فارسی و هنر ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. شهریار، شاعر معاصر و نامدار ایرانی در غزلی با مطلع زیر به ستایش امام رضا پرداخته است:

دل‌ها  که آرزوی امام رضا کنند

گویا زیارت علی مرتضی کنند

در سینه می‌تپد دل شیدای شیعیان

هر دم که آرزوی امام رضا کنند

در حسرت طواف تو ای آشیان قدس

مرغان شکسته پر، چه پرها که وا کنند

زان کیمیای گنبد و گلدسته طلا

مس‌های قلب خویش، فقیران طلا کنند

همچنین، هنرهای ایرانی مانند خوشنویسی، نگارگری و معماری تحت تأثیر فرهنگ رضوی قرار گرفته‌اند. گنبد طلایی حرم امام رضا و مسجد گوهرشاد و معماری باشکوه آن، نمادی از هنر و معماری اسلامی-ایرانی است. استاد محمود فرشچیان با هنرمندی تمام، ضریح امام رضا را طراحی کرده است و تابلو نقاشی «ضامن آهو» را بر اساس یک انگارۀ آیینی از امام رضا، به تصویر کشیده است. همچنین تصنیفی با مطلع «آمدم ای شاه پناهم بده، خط امانی ز گناهم بده» از تصنیف‌های مشهور و ماندگار در مدح امام رضا است که در انواع آثار هنری مانند خوش‌نویسی، پوستر، نقاشی و تابلو بازتاب یافته است. برخی از این آثار به‌عنوان هدیه، تبرک‌جویی و تزیین فضای خانه و محل کار، استفاده می‌شود.

نذر و وقف برای امام رضا

نذر و وقف برای امام رضا از جمله سنت‌ها و اعمال مذهبی رایج میان ایرانیان است و ارادت و اعتقاد عمیق مردم به آن امام را نشان می‌دهد. این اعمال به عنوان بخشی از فرهنگ مذهبی و اجتماعی ایرانیان، نقش مهمی در زندگی معنوی و اجتماعی آن‌ها ایفا می‌کند.

نذر برای امام رضا

نذر به معنای تعهد کردن به انجام کاری خیر یا دادن چیزی به‌عنوان شکرانه پس از برآورده شدن حاجت است. نذر برای امام رضا معمولاً با هدف طلب شفاعت، برآورده شدن حاجات یا ابراز تشکر از آن امام انجام می‌شود.

نذر برای امام رضا انواع مختلفی دارد، ازجمله:

• نذر مالی: مانند دادن پول، غذا یا کمک به نیازمندان به نام امام رضا.
• نذر خدمت: مانند انجام کارهای خیریه، شرکت در مراسم مذهبی یا کمک به زائران حرم امام رضا.
• نذر فرهنگی: مانند چاپ کتاب، برگزاری مراسم مذهبی یا ساخت بناهای عام‌المنفعه مانند کتابخانه عمومی، مسجد، مدرسه، حمام، کاروانسرا، حسینیه، تکیه و تکیه‌خانه به نام امام رضا.
• نذر غذا و خوراک: مانند پختن و توزیع غذای نذری بین مردم یا گسترانیدن سفره نذری، به ویژه در مناسبت‌های مذهبی مانند ایام شهادت یا میلاد امام رضا.

وقف برای امام رضا

وقف به‌معنای اختصاص دادن مال یا دارایی برای استفاده عمومی در راه خدا و اهداف خیریه است. وقف برای امام رضا معمولاً با هدف خدمت به زائران، گسترش فرهنگ رضوی یا کمک به نیازمندان انجام می‌شود. بسیاری از کاروانسراها، آب‌انبارها و مدارس قدیمی ازجمله حوزه‌های علمیه در ایران به نام امام رضا وقف شده‌اند. امروزه نیز بسیاری از افراد، املاک یا سرمایه‌های خود را برای ساخت بیمارستان‌ها، مدارس یا مراکز خیریه وقف می‌کنند.

وقف برای امام رضا، انواع مختلفی دارد، ازجمله:

• وقف املاک و زمین: مانند وقف زمین برای ساخت مدارس، بیمارستان‌ها یا مراکز خیریه به نام امام رضا.
• وقف مالی: مانند وقف پول یا سرمایه برای تأمین هزینه‌های حرم امام رضا یا مؤسسات وابسته به آن.
• وقف فرهنگی: مانند وقف کتاب‌خانه‌ها، مراکز فرهنگی یا انتشار کتاب‌های مذهبی.
• وقف خدماتی: مانند وقف آب‌انبارها، کاروانسراها یا اماکن اقامتی برای رفاه زائران.

نماد وحدت و همدلی

امام رضا به‌عنوان یک شخصیت مذهبی و معنوی، نماد وحدت و همدلی میان ایرانیان است. او فراتر از اختلافات قومی، مذهبی و فرهنگی، مورد احترام همه ایرانیان است و حرم امام رضا به عنوان مکانی برای تجمع و همبستگی مردم از اقوام و مذاهب مختلف، نقش مهمی در تقویت وحدت ملی ایفا می‌کند.

حرم امام رضا، قطب گردشگری مذهبی

حرم امام رضا و شهر مشهد به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم گردشگری مذهبی در ایران، نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا می‌کند. سالانه میلیون‌ها زائر و گردشگر به مشهد سفر می‌کنند که این امر به رونق اقتصادی و اشتغال‌زایی در منطقه کمک شایانی کرده است.

جستارهای وابسته

• امامت
• خراسان رضوی
• مراسم شهادت امام رضا در خراسان
• آمدم ای شاه پناهم بده
• مشهد (پیشینه سیاسی و تاریخی)

منابع

• قرآن
• ابن‌جوزی، سبط، تذکرة الخواصّ، قم، ذوی القربی، چاپ اول، 1427ق.
• ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، بیروت، دارالاضواء، 1405ق.
• اربلی، علی بن موسی، کشف الغُمّة فی معرفة الائمّة، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی‌هاشمی، 1381ق.
• الرحمة، حکمت، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، تهران، مؤسسة الکوثر للمعارف الاسلامیة، 1424ق.
• اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات و الفِرَق، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1361ش.
• اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیّین، تحقیق احمد صقر، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1408ق.
• امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
• امین، سیدمحسن، سیرۀ معصومان، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران، سروش، 1397ش.
• امینی، محمدعلی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، مشهد، آستان قدس رضوی، 1395ش.
• پورامینی، محمدباقر، چشمۀ حکمت رضوی (گزیدۀ عیون اخبارالرضا)، ترجمه محمدمهدی رضایی، مشهد، آستان قدس رضوی1398ش.
• پورامینی، محمدحسین، بر مدار آفتاب (سبک زندگی بر مدار حیات رضوی)، مشهد، آستان قدس رضوی، 1395ش.
• پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، قم، توحید، 1380ش.
• جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1387ش.
• خامنه‌ای، علی، انسان 250 ساله، بیانات مقام معظم رهبری دربارۀ زندگی سیاسی – مبارزاتی ائمّۀ معصومین، تهران، مرکز صهبا، 1391ش.
• خامنه‌ای، علی، «بیانات در دیدار مسئولان و دست‌اندرکاران حج‌»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 16 شهریور 1393ش.
• رحیمی، سلمان و انفرادی، مرتضی، امام رضا، دانای خاندان محمد، مشهد، آستان قدس رضوی، 1400ش.
• زارعی سبزواری، عباسعلی، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، مشهد، آستان قدس رضوی، 1394ش.
• زمانی قمشه‌ای، علی، هیئت و نجوم اسلامی، ج2، تاریخ شمسی اسلام، قم، مؤسسه امام صادق، 1384ش.
• صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، بیروت، مؤسّسة الاعلمی للمطبوعات، 1404ق.
• صفی زاده، فاروق، خدمات تمدنی فرهنگی ایران به اسلام، تهران، حکایتی دیگر، 1390ش.
• طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، تهران، اسلامیه، ‌ چاپ سوم، 1390ق.
• طبسی، محمدمحسن، الامام الرضا عند اهل‌السّنُّة، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیّة، 1391ش.
• طوسی، محمد بن حسن، رجال شیخ طوسی، تحقیق سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، حیدریه، 1381ق.
• طوسی، محمد بن حسن، رجال کَشّی، اختیار معرفة الرجال، تحقیق محمدتقی فاضل میبدی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382ش.
• عبدالرحمان، عبدالحمید، سیرۀ اهل‌بیت، زاهدان، مکتبة الاسلامیة، بی‌تا.
• عرفان‌منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، از مدینه تا مرو، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1382ش.
• عطاردی، عزیزالله، مُسنَد الامام الرضا، مشهد، کنگره جهانی امام رضا، بی‌تا.
• قرشی، باقر شریف، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، ترجمه جاسم رشید و سیدمحمد صالحی، تهران، دارالکتب الاسلامیّة، 1389ش.
• قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، 1371ش.
• قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.
• محمدزاده، مرضیه، امام علی بن موسی الرضا، قم، دلیل ما، 1393ش.
• مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة، ترجمه: محمدجواد نجفی، تهران، اسلامیه، 1362ش.
• مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، تهران، صدرا، 1383ش.
• معروف حسنی،‌هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، 1389ش.
• مفید، محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1399ق.
• مفید، محمد بن نعمان، الاختصاص، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.
• منتظرالقائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سوم، 1384ش.
• موصلی شافعی، عمر بن شجاع‌الدین، النعیم المقیم لعترة النبا العظیم، تحقیق سامی غریری، قم، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، بی‌تا.
• نصیری، محمد، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1384ش.
• نوبختی، حسن بن موسی، فِرَق الشیعة، ترجمه و تعلیقات از محمدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1361ش.
• وطن‌دوست، رضا، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، مشهد، آستان قدس رضوی، 1392ش.
• یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، تعلیق و حواشی: خلیل منصور، قم، دارالزهرا، 1387ش.