علم‌آموزی
علم‌آموزی؛ فرایند کسب دانش جهت دستیابی به حقیقت، حل مسئله و ارتقای زندگی.
علم‌آموزی، یکی از ارکان بنیادین در تمدن‌ها و جوامع مختلف محسوب می‌شود و در آموزه‌های اسلامی از جایگاه والایی برخوردار است. تأکید اسلام بر ارزش و ضرورت علم‌آموزی، نقش مهمی در تشویق به فراگیری علوم در طول تاریخ ایفا کرده است. علم و دانش نه‌تنها ابزاری برای ارتقای فردی است، بلکه به‌عنوان عاملی اساسی در پیشرفت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جوامع عمل می‌کند و بستری مناسب برای رشد و توسعۀ همه‌جانبه فراهم می‌سازد.
مفهوم‌شناسی
علم در لغت به‌معنای دانستن، یقین کردن، معرفت و دانش است. [۱] علم‌آموزی، فرایند کسب دانش در راستای به‌فعلیت رساندن استعدادهای شخصی در جهت رشد و تکامل است. [۲] این فرایند از طریق مطالعات ساختاری و رفتاری و با استفاده از روش‌های گوناگون و در تمامی زمینه‌های دانستنی بشر به‌کار می‌رود.[۳]
اهمیت علم‌آموزی
از منظر مرتضی مطهری، تحولات زندگی بر محور علم شکل می‌گیرد و همۀ شئون حیات بشر به آن وابسته است. میزان روی‌آوری انسان‌ها به علم‌آموزی، تابع میزان احتیاج جامعه است و با توجه به نقش علم در کسب عزت و استقلال جوامع، دانش‌اندوزی همواره از اهمیت و لزوم بسیاری برخوردار است. [۴] افراد توانایی‌های لازم برای مشارکت در فرایند علمی را در خانواده یا جامعه به‌دست می‌آورند و در کنش‌های فردی و اجتماعی، به‌کار می‌گیرند. جامعه نیز نهادهای ویژه‌ای را برای ارائۀ خدمات و فعالیت‌های علمی و کنترل منعطف آنها به‌وجود آورده و توسعه می‌دهد. [۵] در همین چارچوب، علم‌آموزی در فرهنگ اسلامی نیز از توجه شایانی بهره‌مند است؛ در آیات متعددی از قرآن به شناخت ارزش علم [۶] و واداشتن انسان به تفکر و تعقل[۷] تصریح شده است. در روایات اسلامی نیز، علم چراغ روشنگر عقل، [۸] سودمندترین گنج، [۹] گمشدۀ فرد با ایمان، [۱۰] بهترین وسیلۀ هدایت، [۱۱] وسیلۀ اطاعت و بندگی خداوند [۱۲] و عمل واجب [۱۳] معرفی شده است. امام سجاد، تحصیل علم و آگاهی را حتی اگر با خون دل و فرورفتن در گرداب‌ها، همراه باشد، سفارش کرده است. [۱۴] البته از دیدگاه اسلام، ارزش علم‌آموزی در موضوعات مختلف یکسان نیست. در فرهنگ اسلامی، بر فراگیری علوم ضروری برای زندگی روزمره و سعادت انسان، تأکید شده است، مانند بازرگانی، کشاورزی، پزشکی، حکمرانی و سایر دانش‌ها و مهارت‌های مفید.[۱۵]
کارکردهای علم‌آموزی
علم‌آموزی، رکن کلیدی برای دستیابی به کمال انسانی و ایجاد جامعۀ مطلوب تلقی می‌شود و کارکردهای گوناگونی دارد، ازجمله:
1. اقتدار اجتماعی
بهره‌مندی از علم و فناوری، نقش کلیدی در شکل‌گیری تمدن و پیشرفت اجتماعی دارد و موجب تقویت اقتدار اجتماعی می‌شود. امام علی در بیان ارتباط دانش با اقتدار، از علم با عنوان «سلطان» یاد کرده است. مطالعات علمی نیز نشان می‌دهد که توسعۀ علمی، رابطۀ مستقیمی با پیشرفت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارد. علم‌آموزی در این چارچوب ابزاری برای دستیابی به استقلال و هویت ملی و مقابله با نظام‌های سلطه است.[۱۶]
2. جامعه‌پذیری
علم‌آموزی وسیله‌ای برای انتقال ارزش‌ها، باورها و هنجارهای اجتماعی به نسل‌های جدید است. یادگیری دانش می‌تواند به انتقال بینش و مهارت‌های لازم در جامعه یاری برساند و پذیرش ارزش‌ها و هنجارهایی مانند عدالت، احترام به دیگران، تعاون، آشنایی با شیوه‌های زندگی مطلوب، انسجام اجتماعی و توانمندی برای حل مسائل اجتماعی و نوآوری را تسهیل کند.[۱۷]
3. افزایش امنیت اجتماعی
کارشناسان تعلیم و تربیت با تأکید بر نقش آموزش و یادگیری در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی معتقدند که در پرتو آموزش، انسان‌ها متحول شده و راه توسعه و پیشرفت هموارتر می‌شود. در سبک زندگی اسلامی، ارائۀ آموزش‌های اجتماعی و ارتقای مهارت‌های زندگی از طریق متون درسی در فرهنگ‌سازی هنجارها و ارزش‌ها، آثاری همچون تقویت مشارکت عمومی، آشنایی با قوانین و مقررات، ارتقای سطح آگاهی و فرهنگ‌سازی را به‌همراه دارد و می‌تواند بستری جهت کاهش آسیب‌های اجتماعی و ایجاد امنیت اجتماعی به‌شمار آید.[۱۸]
4. رشد خلاقیت و نوآوری
براساس دیدگاه متخصصان تعلیم و تربیت، آموزش بر محور علایق درونی و پرورش خلاقیت به تحقق توانایی‌های بالقوه و ذاتی فرد منجر می‌شود. دراین راستا، آموزش علاقه‌محورِ علوم، با توجه به انگیزه‌های درونی و علایق دانش‌آموزان می‌تواند فضایی را برای رشد ذهن‌های خلاق و نوآور فراهم سازد. در این رویکرد، ضمن ایجاد جذابیت، هیجان و لذت بیشتر در فرایند یادگیری علوم، به عمق‌بخشی و کیفیت دانش افزوده شده و خلاقیت علمی را تقویت می‌کند.[۱۹]
5. تربیت عقلانی
تربیت عقلانی، یکی از مهم‌ترین کارکردهای علم‌آموزی است. تمییز و جدایی میان سخن منطقی و غیرمنطقی و أخذ عناصر درست آن، انتقاد به عناصر نادرست، آینده‌نگری و توجه به نتایج و عواقب، توأم بودن عقل و علم، رهایی عقل از تقلید و پیروی کورکورانه و عدم تبعیت از اکثریت، تأثیرناپذیری از قضاوت دیگران و بهره‌مندی از روح علمی به‌معنای روح حقیقت‌جویی به‌دور از تعصب، تکبر و جمود، از نتایج علم‌آموزی است.[۲۰]
6. تربیت اخلاقی
درونی‌سازی ارزش‌های اخلاقی و شکل‌گیری پایدار شخصیت انسان برمبنای آموزه‌های اخلاقی از دیگر کارکردهای کسب علم به‌شمار می‌آید. [۲۱] غزالی با توجه به نقص‌های ذاتی نفس انسانی در ابتدای زندگی، کسب معرفت و علم‌آموزی را راه درمان آن معرفی می‌کند. [۲۲] او هم‌چنین کسب فضائل و کمالات اخلاقی را به معرفت باز می‌گرداند و دستیابی به اوصافی مانند توکل و زهد را حاصل معرفت‌افزایی و ارتقای مراتب آن می‌داند.[۲۳]
علم‌آموزی زنان
آموزه‌های اسلام بر ارزشمندی علم‌آموزی به‌طور عام تأکید دارد. برخی روایات، به مطلوبیت علم‌آموزی زنان به‌طور خاص اشاره دارد و تعلیم و تعلّم هر علم یا صنعت مورد نیاز انسان را بدون در نظر گرفتن جنسیت جائز شمرده است. با این همه، پیشرفت علمی زنان منوط به رعایت حجاب، پرهیز از اختلاط با نامحرم و پایبندی به نقش‌های مادری و همسری است.[۲۴]
مهاجرت علمی از دیدگاه اسلام
آموزه‌های اسلامی، مهاجرت با هدف علم‌آموزی و فراگرفتن فنون به‌منظور رفع نیازهای اجتماعی را ستوده است. قرآن نیز اجتماعات انسانی را تشویق کرده است که گروهی از میان خود را برای تفقه و فراگیری علم دین، به مراکز دینی اعزام کنند و آنها پس از بازگشت به میان قوم خود، رسالت دینی خود را ایفا کنند. [۲۵] براساس روایات نیز هجرت به دورترین نقاط جهت کسب علم [۲۶] و استغفار و بدرقه ملائکه برای شخصی که جهت کسب علم از خانه‌اش خارج می‌شود، مورد توجه بوده است.[۲۷]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ عمید، ذیل واژۀ علم.
- ↑ جمعی از نویسندگان، درآمدی بر تعلیم و تربیت اسلامی؛ فلسفۀ تعلیم و تربیت، 1382ش، ج1، ص366.
- ↑ وحیدی، علم در جامعه، 1388ش، ص27.
- ↑ مطهری، ده‌گفتار، 1380ش، ص154-170.
- ↑ وحیدی، علم در جامعه، 1388ش، ص168-172.
- ↑ سورۀ زمر، آیۀ 9.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 219.
- ↑ آمدی، غررالحکم و دررالکلم، 1368ش، ص85.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج1، ص183.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج1، ص168.
- ↑ آمدی، غررالحکم و دررالکلم، 1368ش، ص49.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج1، ص166.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص30.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص35.
- ↑ کاویانی، سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن، 1392ش، ص214-219.
- ↑ مرزبانی و شیرخانی، «نقش علم و فناوری در تکوین تمدن اسلامی در عصر جهانی شدن»، 1401ش، ص82-85.
- ↑ میرزامحمدی و ظفری‌پور، «بررسی نقش آموزش غیررسمی در شکل‌گیری شخصیت فردی و اجتماعی»، 1388ش، ص17.
- ↑ فرمهینی‌فراهانی، «نقش تربیت در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی»، 1399ش، ص2-12.
- ↑ توماج ایری، «بسط علایق علم و پیامدهای آن برای آموزش علوم طبیعی»، 1399ش، ص50-52.
- ↑ مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، بی‌تا، ص29-41.
- ↑ عالم‌زاده نوری و دیگران، نقش مربی در تربیت اخلاقی- معنوی، 1392ش، ص33.
- ↑ غزالی، إحیاء علوم الدین، بی‌تا، ج8، ص97-100.
- ↑ فرزی و شریفی، «تحلیل انتقادی راهکار عمل به ضد در تربیت اخلاقی براساس دیدگاه غزالی»، 1401ش، ص52-59.
- ↑ بستان، «جنسیت در آموزش و پرورش از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، 1392ش، ص69-71.
- ↑ سورۀ توبه، آیۀ 122.
- ↑ جعفربن‌محمد، مصباح‌الشریعه، 1400ق، ص13.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج1، ص170.
منابع
- قرآن کریم.
- آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم، دارالکتاب الإسلامی، 1368ش.
- بستان، حسین، «جنسیت در آموزش و پرورش از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، نشریۀ اسلام و علوم اجتماعی، شمارۀ 10، پاییز و زمستان 1392ش.
- توماج ایری، موسی، «بسط علایق علم و پیامدهای آن برای آموزش علوم طبیعی»، نشریۀ پژوهش‌نامۀ مبانی تعلیم و تربیت، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1399ش.
- جعفر بن محمد، مصباح‌الشریعة، بیروت، اعلمی، 1400ق.
- جمعی از نویسندگان، درآمدی بر تعلیم و تربیت اسلامی؛ فلسفۀ تعلیم و تربیت، تهران، سمت، 1382ش.
- عالم‌زاده نوری، محمد و دیگران، نقش مربی در تربیت اخلاقی- معنوی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1392ش.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
- غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، بی‌جا، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
- فرزی، حسن و شریفی، احمدحسین، «تحلیل انتقادی راهکار عمل به ضد در تربیت اخلاقی براساس دیدگاه غزالی»، نشریۀ پژوهش‌نامۀ اخلاق، شمارۀ 58، زمستان 1401ش.
- فرمهینی‌فراهانی، محسن، «نقش تربیت در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی»، نشریۀ مطالعات اسلامی آسیب‌های اجتماعی، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1399ش.
- کاویانی، محمد، سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، درالکتب الإسلامیه، 1407ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
- مرزبانی، حسین و شیرخانی، علی، «نقش علم و فناوری در تکوین تمدن اسلامی در عصر جهانی شدن»، نشریۀ سیاست‌پژوهی ایرانی، شمارۀ 34، 1401ش.
- مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، بی‌تا.
- مطهری، مرتضی، ده‌گفتار، تهران، صدرا، 1380ش.
- میرزامحمدی، محمدحسن و ظفری‌پور، طاهره، «بررسی نقش آموزش غیررسمی در شکل‌گیری شخصیت فردی و اجتماعی»، نشریۀ مهندسی فرهنگی، شمارۀ 27، بهار 1388ش.
- وحیدی، محمد، علم در جامعه، تهران، پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1388ش.