لذت‌جویی

لذت‌جویی؛ احساس ملایم و موافق طبع انسان.

لذت، از موهبت‌های الهی است که بر اساس علل و حکمت‌های حقیقی در اختیار انسان قرار داده شده است. اسلام در برخی موارد توصیۀ مؤکد بر بهره‌مندی از موهبت‌های لذت‌بخش دنیوی کرده است. عقل و منطق اقتضا می‌کند انسان از میان انواع لذت‌ها برای رسیدن به کمال حقیقی، برترین را انتخاب کند، ولی در مواردی او دچار لغزش می‌شود و بدون در نظر گرفتن معیارهای عقلانی و به‌خاطر انس با لذت‌های زودگذر و مادیِ صِرف، خود را از لذ‌ت‌های برتر، محروم می‌سازد.

مفهوم‌شناسی

واژۀ لذت در لغت به‌معنای گوارا و خوشی و در مقابل ناراحتی است و در اصطلاح به‌معنای درک و احساس ملایم و موافق با طبع انسان است.

جایگاه لذت‌ در آیات و روایات

قرآن کریم زمانی‌که می‌خواهد انسان را بر پایبندی و عمل به دستورهای خداوند و پیمودن مسیر درست زندگی تشویق کند، او را از وجود این میل و تأثیری که در اتخاذ روش خاص دارد، آگاه می‌کند. در روایتی از پیامبر اسلام نقل شده، انسان زمانی از زندگی خود لذت می‌برد که به آنچه خداوند روزی او کرده، راضی باشد.

لذت از دیدگاه حکما

حکما و فلاسفه لذت را ادراک حالاتی بیان می‌کنند که موافق طبع انسان هستند. لذت از دیدگاه حکما به چهار دسته تقسیم می‌شود:

1. لذت حسی مانند لامسه، بویایی، چشایی، بینایی و شنوایی؛
2. لذت در قوۀ خیال مانند حس پیروزی و انتقام؛
3. لذت در قوۀ واهمه مانند آرزوهای شیرین؛
4. لذت قوۀ عاقله که عالی‌ترین لذت به‌شمار می‌رود.

لذت از دیدگاه روان‌شناسان

روان‌شناسان از لذت به‌عنوان یک هیجان نام می‌برند و آن را به دو قسم تقسیم می‌کنند:

1. لذت‌های جسمانی مانند خوردن، بوییدن و لمس کردن؛
2. لذت‌های عالی مانند سعادت، شَعَف و راحتی.

مکاتب لذت‌گرا

لذت‌گرایی در طول تاریخ همواره مورد تأیید بزرگان و فیلسوفان اخلاق بوده است. لذت‌گرایی نه یک نظریه که مجموعه‌ای از نظریه‌های مختلف با وجه‌های مشترک و نقاط متمایز است. مکاتب لذت‌گرا عبارت‌اند از:

• الف) لذت کورنایی (لذت‌گرایی حسی): در این مکتب ارزش ذاتی هر چیز با میزان لذت حسی و رنج آن سنجیده می‌شود. هر چیزی که دارای لذت حسی است ارزشمند است و هر رنجی ناپسند است. برای مثال مهم نیست انسان از لحاظ علمی، فضایل، آزادی و اختیار در چه سطحی قرار دارد؛ بلکه مهم این است که تا چه اندازه از لذت‌های حسی بهره‌ می‌برد.
• ب) لذت اپیکوری: بنا بر نظر اپیکور، لذت مبدأ و غایت زندگی سعادتمندانه است. در این دیدگاه لذت‌های روحی بر لذات جسمی ترجیح دارد. برخی از توصیه‌های اخلاقی اپیکور عبارت‌اند از:

1. عزلت؛
2. نهی از عشق جنسی؛
3. تأکید بر دوستی؛
4. قناعت؛
5. تأکید بر محاسبه؛
6. رهایی از دردها.

بر این دو دیدگاه، اشکالاتی وارد شده است که عبارت‌اند از:

1. نقص در مبنای معرفت‌شناسی آن حاکی از نوعی افراطی‌گری حسی و شک‌گرایی نسبت به عالم واقع است؛
2. غفلت از پیامدهای لذت‌ها؛
3. تنزل انسان در حد حیوان‌ها از آن جهت که حیوان صرفاً در پی لذت است و از درد دوری می‌کند؛
4. نادیده گرفتن لذت‌های اخروی؛
5. نادیده گرفتن ابعاد مختلف وجودی انسان و تکیه بر غرایز و لذت‌های آنی و زودگذر؛
6. تزاحم بین لذت‌ها؛
7. مهم نبودن کیفیت لذت.

لذت از دیدگاه اسلام

دین اسلام علاوه بر امور عبادی، به تمایلات و گرایش‌های انسان توجه خاص دارد. بر اساس منابع دینی، حالت‌های لذت‌بخش و کشش به‌سوی آنها و استفاده بهینه از نعمت‌ها و مواهب الهی همواره مورد تأیید و در مواردی مورد تأکید قرار گرفته است. اسلام نعمت‌های دنیوی را به‌عنوان ابزاری برای رسیدن انسان به کمال مطلوب و لذت‌های معنوی و پایدار بیان می‌کند.

نقش لذت در زندگی

پژوهشگران دو نقش برای لذت بیان می‌کنند که عبارت‌اند از:

الف) انگیزشی؛ بر اساس منابع دینی این قسم از اقسام لذت خود شامل مواردی می‌شود:

1. لذت‌طلبی از جمله انگیزه‌های اصلی نفس است که با قوۀ شهوت تحریک می‌شود و به‌سوی چیزی که تحریک می‌شود، اشتیاق پیدا می‌کند و آن را انجام می‌دهد.
2. لذت نقش اساسی در تأمین نیازها دارد. بر اساس روایات، نیازهای مرتبط با شهوت، عامل اصلی برای ادامۀ حیات هستند که برای هر کدام از آنها محرکی وجود دارد. در برخی موارد احساس نیاز انسان ناشی از یادآوری لذت‌آوریِ آن چیز است، حال آن‌که نظام بدن، در صورت تجربه نکردن آن، با کمبودی مواجه نخواهد شد.

ب) تنظیمی؛ لذت، نقش اساسی در تنظیم رفتار و زندگی انسان دارد. تجربۀ هر یک از هیجانات مثبت و منفی، به‌سرعت منجر به تغییر مثبت یا منفیِ کارآییِ ما در تولید و کنترل رفتارها می‌شود.

انواع لذت

روان‌شناسان لذت‌ها را به دو قسم تقسیم می‌کنند:

الف) لذت‌های جسمانی؛ حالت‌هایی هستند که در اعضای مختلف بدن، به‌خاطر احساس کیفیتی که به آن کشش و تمایل دارند، ایجاد می‌شوند، لذا با تمام شدن تمایل، لذت نیز تمام می‌شود مانند خوردن غذاهای لذیذ.

ب) لذت‌های عالی؛ لذت‌هایی هستند که به سبب قوای عقلی درک می‌شوند و وابسته به نفس درک‌کنندۀ لذت هستند و با مرگ از بین نمی‌روند. مانند سعادت، شعف، راحتی و سرخوشی.

جایگاه لذت در سعادت انسان

لذت از جمله خصائص اصلی سعادت است. در سعادت آنچه نصیب انسان می‌شود خیر، برکت و سرور در کارها است و این همان معنایی است که حکمای مسلمان برای لذت به‌کار برده‌ا‌ند. اسلام در کنار سعادت اُخروی، سعادت دنیوی را به رسمیت می‌شناسد، لذا سعادت را تنها در سعادت اخروی محدود نکرده، بلکه سعادت در زندگی دنیوی را، دست‌یافتنی و سازنده می‌داند و برای آن ملاک و معیار ارائه می‌کند و انسان را از کناره‌گیری از مواهب دنیا بر حذر می‌دارد.

اسلام و رهبانیت

از منظر دین‌پژوهان مسلمان، اسلام دین توازن و تعادل است و انسان را نسبت به بهره‌مندی از لذت‌های دنیوی از افراط و تفریط منع کرده است. دین اسلام نسبت به لذت‌جویی دنیوی، نگرشی مثبت داشته و نسبت به عزلت و محروم‌ کردن نفس از بهره‌های دنیوی نهی کرده است.

ملاک ارزش‌گذاری لذت‌ها در اسلام

بر اساس آموزه‌های دینی ملاک ارزش‌گذاری لذت‌ها، هدف غایی از انجام آنها است. بر این اساس لذت‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:

الف) لذت‌های پسندیده؛ بر اساس منابع دینی آنچه انسان انجام می‌دهد اگرچه شامل لذت‌های دنیایی و هوس‌های نفسانی باشد، اگر در جهت اطاعت امر الهی و کسب رضایت او انجام پذیرد، از قبیل امور نکوهیده شمرده نمی‌شود. کسی که به نیت دوری از معصیت الهی، تبعیت از سنت نبوی و برخورداری از نعمت فرزند صالح ازدواج می‌کند، قطعاً لذت بردن او در زمرۀ لذت‌های پسندیده است.

ب) لذت‌های نکوهیده؛ اگر هدف نهایی انسان برای اعمال خود، لذت‌های آنی و زودگذر شد، از هر ابزاری برای رسیدن به هدف خود استفاده می‌کند و همه را مباح می‌داند، در این حال مطیع نفس شده، در درک لذت‌ها دچار انحراف می‌شود. غوطه‌ور شدن در هوای نفس و شهوت، باعث از بین رفتن قدرت تفکر و تدبر می‌شود و لذت‌طلبی به امری ضد ارزش و نکوهیده تبدیل می‌شود.

پیامدهای لذت‌جویی نامطلوب

بر اساس آموزه‌های دینی، اصل لذت از امور مطلوب است و هرکسی از درد و رنج دوری می‌کند. لذتی که عوارض منفی و مضر به‌دنبال دارد، مطلوبیتی برای لذت مورد نظر برجای نخواهد گذاشت. به بیان امام علی لذتی که آفتی به‌دنبال داشته باشد شیرینی آن موقت بوده و حسرت برجای می‌گذارد. کسی که به مواد مخدر روی می‌آورد شاید در نوبت اول حال خوشایندی داشته باشد و همان تحریکی برای استفاده‌های بعدی او باشد، ولی به مرور زمان رنج و سختی، شر و بدی، آفت و فساد او را در برمی‌گیرد و در نهایت او را هلاک می‌کند. برخی از پیامدهای لذت‌طلبی نامطلوب عبارت‌اند از:

1. سرانجام خطرناک و اسیر شدن در دام تبعات آن؛
2. ابتلا به رنج و سختی؛
3. مبتلا شدن به فساد و آفت‌های مختلف؛
4. محرومیت از سلامتی جسمی و روانی؛
5. محرومیت از شناخت واقعیات؛
6. سلب آسایش و آرامش زندگی؛
7. سلب امنیت اجتماعی؛
8. محرومیت از آسایش اُخروی؛
9. محرومیت از علم؛
10. محرومیت از قدرت تفکر و تدبر در امور؛
11. محرومیت از حکمت؛
12. غفلت و گمراهی؛
13. مبتلا شدن به اندوه و حسرت.

مهارت‌های دست‌یابی به لذت در زندگی

روان‌شناسان برای بهتر لذت بردن از زندگی راه‌کارهایی را ارائه داده‌اند که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. زندگی کردن در زمان حال؛
2. داشتن هدف مطلوب؛
3. مرور خاطرات خوب؛
4. مثبت‌اندیش و واقع‌بین بودن؛
5. مهربان بودن؛
6. دنبال خوشی‌های ساده بودن؛
7. بازی با کودکان؛
8. همیشه شکرگذار بودن؛
9. دنبال‌کردن آرزوها؛
10. اهمیت دادن به سلامتی؛
11. قضاوت نکردن و نترسیدن از قضاوت شدن؛
12. ورزش کردن؛
13. وقت گذاشتن برای پیشرفت در کارها؛
14. رفتن به طبیعت.

منابع

• قرآن کریم
• برن، ژان، فلسفه اپیکور، ترجمۀ ابوالقاسم پورحسینی، تهران، امیرکبیر، 1375ش.
• حسینی، علی‌اکبر، «لذت‌ زندگی از نگاه قرآن»، وب‌سایت بلاغ، تاریخ انتشار: 20 آبان 1399ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، ‌لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 21 اردیبهشت 1402ش.
• رستم‌کیا، آرمیتا، «چگونه می‌توان از زندگی لذت برد؟»، وب‌سایت کارلیب، تاریخ انتشار: 11 بهمن 1401ش.
• ریو، جان مارشال، انگیزش و هیجان، ترجمۀ یحیی سید محمدی، تهران، ویرایش، 1381ش.
• ژکس، فلسفۀ اخلاق: حکمت عملی، ترجمۀ ابوالقاسم پورحسینی، تهران، امیرکبیر، 1362ش.
• صدرالدین شیرازی، محمد، الحکمة ‌المتعالیة ‌فی‌ الأسفار ‌العقلیة ‌الأربعة، بیروت، دار التراث ‌العربی، 1410ق.
• طریحی، فخرالدین، مجمع ‌البحرین، به‌ تحقیق احمد حسینی، تهران، [بی‌نا]، 1375ش.
• عباسی، مهدی، لذت و شادکامی در اسلام، قم، دارالحدیث، 1391ش.
• کار، آلان، روان‌شناسی مثبت: علم شادمانی و نیروهای انسانی، ‌ترجمۀ حسین پاشا شریفی و جعفر نجفی‌زند، تهران، سخن، 1385ش.
• ليثى واسطى، على بن محمد، عيون الحكم و المواع، قم، [بی‌نا]، چ1، 1376ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار التراث ‌العربی، چ2، 1403ق.
• مصباح ‌یزدی، محمدتقی، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چ3، 1392ش.

علی بیرانوند