قناعت

قناعت؛ بسندگی به اندازۀ نیاز و ضرورت.

قناعت از جمله صفاتی تضمین‌کنندۀ آرامش و سازگاری انسان‌هاست و نبود آن به بی‌قراری و ناآرامی انسان می‌انجامد. دقت در آثار پیامدهای فردی و اجتماعی قناعت، انسان را به این مهم رهنمون می‌سازد که برای برخورداری از زندگی راحت و همراه عزت و اصلاح نفس، نیاز است هم خود انسان قناعت پیشه کند و هم با افراد قانع به تعامل بپردازد.

مفهوم‌شناسی

قناعت در لغت به‌معنای بسنده کردن و راضی شدن به اندک است و در اصطلاح، حالتی است که سبب می‌شود انسان به اندازۀ نیاز و ضرورت بسنده کند و برای بیش از آن دغدغه نداشته باشد.

تفاوت قناعت با بخل

قناعت مربوط به اخلاق فردی است و به‌معنای استفادۀ بهینه از امکانات زندگی و دوری از هزینه‌های اضافی و راضی بودن به نعمت‌های الهی است و در مقابل، بخل مربوط به اخلاق اجتماعی است؛ آن زمان که انسان باید به یاری دیگران بشتابد و از دارایی و اعتبار خود برای یاری دیگران استفاده کند، بخل بورزد و هزینه نکند. قناعت، نمودِ مناعت طبع و زهد انسان است و بخل، نمودِ حقارت نفس و خودخواهی انسان است.

اهمیت قناعت در آیات و روایات

خداوند در قرآن کریم از قناعت به حیات طیبه یاد می‎‌کند که پاداش اخروی مؤمنان است. قناعت به نقل از امام علی، عامل سالم ماندن دین است. امام سجاد قانع بودن را بهترین اعمال معرفی می‌کند.

آثار قناعت

پژوهشگران آثار قناعت را در دو بخش معرفتی و عملی ذکر می‌کنند:

آثار معرفتی قناعت

آثار معرفتی قناعت عبارت‌اند از:

1. عزت و کرامت؛ تأمین نیازها و برطرف کردن کمبودهای مادی که مستلزم درخواست از دیگران است، عزت و نفوذناپذیری انسان را به خطر می‌اندازد. عزت و کرامت از سرمایه‌های مهم زندگی مشترک به شمار می‌رود و با وجود آن می‌توان بسیاری از کمبودهای زندگی را نادیده گرفت.
2. سلامت روان و آرامش در زندگی؛ بسنده کردن فرد به امکانات موجود، افسوس نخوردن به خاطر نداشته‌ها، پذیرفتن همسر به‌عنوان دارایی موجود و مقایسه نکردن نقاط ضعف زندگی خود با نقاط قوت زندگی دیگران، روح آرامش را در خانواده حاکم می‌کند.
3. رهایی از هوای نفس؛ بر اساس آموزه‌های دینی و روان‌شناسی، انتخاب همسر قانع و قدرشناس از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. زنی که خدمات زیاد همسر خود را کم می‌شمارد و خدمات کم او را نمی‌پذیرد، شایستگی همسری ندارد و ازدواج با او به آرامش و سازگاری نمی‌انجامد.
4. تحمل سختی‌ها؛ کتمان نیازها و بازگو نکردن آن نزد همسر مخصوصاً زمانی که توان مالی ندارد از جمله مصادیق بارز قناعت بوده و سبب آرامش هر چه بیشتر زندگی مشترک می‌شود. همسر قانع نه‌تنها با مشکلات کنار می‌آید و توقعی از همسر خود ندارد، بلکه زمینۀ بروز هرگونه ناراحتی در زمینۀ معیشت را از همسر خود دور می‌کند و او را دلداری می‌دهد و به توجه به عنایات خداوند و توکل بر او، ترغیب می‌کند.
5. پرهیز از آزردن دیگران؛ انسان قانع با نداشتن انتظارات بی‌جا از طرف مقابل خود، زمینه را برای حفظ آرامش اطرافیان فراهم می‌کند.

کارکردهای عملی قناعت

کارکردهای عملی قناعت عبارت‌اند از:

1. حفظ خانواده و اجتماع؛ با میانه‌روی در معیشت، خانواده با آرامش مسیر خود را طی می‌کند و این کار با همکاری زوجین ممکن می‌شود.
2. حیات طیبه؛ با قناعت زندگیِ پاک میسر می‌شود.
3. امنیت در جامعه.

عوامل تقویت قناعت در خانواده

قناعت، بخل ورزیدن و استفاده نکردن از نعمت‌های الهی نیست، بلکه قناعت درست مصرف کردن و رعایت الگوی مصرف بهینه در جامعه و مطابق دستورهای اسلام عمل کردن است. بر اساس نظر پژوهشگران، برخی از راه‌کارهای دستیابی به قناعت عبارت‌اند از:

1. مقایسۀ نقاط مثبت زندگی زناشویی خود با افرادی که از مشکلات اقتصادی رنج می‌برند و پرهیز از مقایسۀ نقاط ضعف زندگی خود با نقاط قوت زندگی دیگران.
2. داشتن امید به آینده‌ای بهتر و استفاده از تجربه‌های یادگیری و مهارت‌های مقابله‌ای برای جبران اشتباه‌های گذشته.
3. داشتن برنامۀ منظم و مشخص برای استفادۀ بهتر از درآمد و پول که بهتر است، تنظیم آن با همکاری تمام اعضای خانواده باشد.
4. استفاده از جملاتی مانند «نشستن و نگران شدن هیچ کمکی به حل مشکلات نمی‌کند»، «مشکلات اقتصادی چیزی نیستند که انسان را از پای درآورد» و «انسان با مقاومت در برابر شرایط سخت‌ می‌تواند بر مشکلات پیروز شود.»
5. با تأمل دربارۀ آموخته‌‌ها، می‌توان از اشتباهات خود کمال استفاده را کرد. با استفاده از جملاتی مانند زندگی پر از مشکلات است و من می‌توانم یاد بگیرم با آنها مقابله کنم. می‌توانم دفعه‌های بعد بهتر عمل کنم. مشکلات زندگی به من فرصتی می‌دهد تا مهارت‌های مقابله‌ای خود را به کار ببرم.
6. الگو گرفتن از افرادی که قناعت را در زندگی سرلوحۀ خود قرار دادند و رسیدن به اهداف معنوی را هدف نخست خود می‌دانستند، مهارتی است که روحیۀ قناعت را در انسان تقویت می‌کند و در سختی‌های معیشتی، او را از بی‌صبری باز می‌دارد.
7. همخوان‌سازی خواسته‌ها و انتظارات با تنظیم و تدوین انتظارات و توقعات، راه را برای ورود هر عامل تفرقه و تزلزل در زندگی می‌بندد و خواسته‌ها را در قالب بایسته‌ها می‌ریزد. آگاهی همسران از حقوق خود، روح تفاهم و همدلی را به زندگی تزریق می‌کند.

پیامدهای قانع نبودن در خانواده

از نظر روان‌شناختی، قانع نبودن آفت‌های زیر را در پی دارد:

1. انتظارات غیرمنطقی و تأمین نشده بر روی هم انباشته می‌شود، مقاومت زن و شوهر به تدریج کمتر می‌شود و همدلی و تفاهم جای خود را به تنفر می‌دهد و بنیان خانواده کم‌کم سست می‌شود.
2. قانع نبودن و میل به تنوع‌طلبی و زیاده‌خواهی فقط در مسائل مادی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه درون انسان نیز رسوخ می‌کند.
3. کارهای تمرکز محور مانند نماز، برای فرد به‌علت تمایل به اینترنت و تلویزیون، سخت می‌شود. این افراد از خلوت گریزانند و به جشن‌ها، بازارها و خیابان‌ها، پاساژگردی‌، مصرف‌گرایی‌های مریض‌گونه، تغییر دکوراسیون‌های بی‌پایان، روی می‌آورند.
4. زندگی خانوادگی در نزد چنین افرادی معنا و مفهوم خود را از دست می‌دهد.
5. همواره احساس فقر شدید می‌کنند. احساس فقر از خود فقر بدتر است. شخصی که همواره احساس فقر می‌کند حتی اگر از لحاظ مادی به شرایط بهتری دست یابد، این احساس همواره با او خواهد بود و آرامش را از روح و روان او سلب می‌کند.
6. فقدان روش‌های تربیتی قناعت محور در زندگی، اقتصاد خاصی را بر خانواده حاکم می‌کند. تأثیر این نحوه از مدیریت اقتصادی خانواده بر روی سفرۀ خانواده، شرایط درونی میان اعضای خانواده حتی بر پدیده‌های ازدواج و طلاق پدیدار می‌شود.

مهارت‌های تعامل با همسر حریص

برخی از شیوه‌های مواجهه با همسری که به امکانات موجود قانع نیست، عبارت‌اند از:

1. آگاهی از پیامدهای حرص و قناعت در زندگی عامل مؤثری است که می‌تواند حرص و رغبت همسر را به امور مادی کاهش دهد.
2. ارشاد به سوی حق با تذکرهای مفید و آگاهی مناسب است.
3. اگر اجرای مراحل فوق سود نبخشید و همسر همچنان بر به دست آوردن خواسته‌های مادی خود تأکید داشت و به قناعت رغبت نداشت، می‌توان او را مخیر کرد که زندگی زناشویی همراه با قناعت و اکتفا به امکانات موجود را ادامه دهد و یا به گونه‌ای پسندیده از همسر خود جدا شود.

منابع

• آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366ش.
• پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحة، تهران، جاوید، 1324ش.
• احمدی، علی‌اکبر و مرتضی رشیدی، زنجیرۀ زرین، تهران، اهل قلم، 1381ش.
• حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، 1409ق.
• حسین‌زاده، علی، همسران سازگار: راهکارهای سازگاری، قم، مؤسسۀ آموزشی پژوهشی امام خمینی، چاپ بیست و یکم، 1396ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 آذر 1401ش.
• زمانی وجدانی، مصطفی و محمد محمدی اشتهاردی، داستان‌ها و پندها، تهران، پیام عدالت، 1392ش.
• «قناعت در خانواده اصل مهم حاکم بر سبک زندگی اسلامی»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ بازدید: 8 آذر 1401ش.
• «قناعت در زندگی چه آثاری دارد و چگونه آن را با خساساست در زندگی تشخیص دهیم؟»، وب‌سایت اسلام کوئست، تاریخ بازدید: 6 آذر 1401ش.
• کارنگی، دورتی و دیل کارنگی، آیین همسرداری، ترجمۀ مهستی شهلایی، اصفهان، قائم، 1376ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1365ق.
• محمدی، محمدرضا، قناعت و سلامت روان، قم، مؤسسۀ آموزشی پژوهشی امام خمینی، چاپ هشتم، 1388ش.
• محمدى رى‌‏شهری، ميزان الحكمة، قم، دار الحدیث، چاپ یازدهم، 1389ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.
• نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، قم، [بی‌نا]،1381ش.
• نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت، 1408ق.