طلاق

واژه طلاق به‌معنای رها کردن و ترک کردن است

طلاق، انحلال قانونی و شرعی پیوند زناشویی و جدایی زن و شوهر از یکدیگر.

طلاق به‌عنوان یک پدیدۀ اجتماعی تأثیرات منفی گسترده‌ای بر زوجین، فرزندان و جامعه دارد و افزایش نرخ آن مشکلات ساختاری و اجتماعی را نشان می‌دهد. برای پیشگیری از طلاق، آموزش مهارت‌های زندگی، مشاورۀ قبل و بعد از ازدواج، فرهنگ‌سازی، حمایت‌های قانونی و اجتماعی و ترویج فرهنگ سازش و همدلی ضروری است.

مفهوم‌شناسی

واژه طلاق به‌معنای رها کردن و ترک کردن، در اصطلاح شرعی به از بین بردن پیوند ازدواج با صیغۀ مخصوص، معنا شده و در فهم اجتماعی، به فرآیند قانونی و رسمی پایان دادن ازدواج اشاره دارد که طی آن زوجین به دلایل مختلف از یکدیگر جدا شده و به تعهدات و مسئولیت‌های قانونی و خانوادگی خود خاتمه می‌دهند.

اهمیت بحث از طلاق

طلاق می‌تواند تحت تأثیر عوامل گوناگونی از جمله ناسازگاری‌های شخصیتی، مشکلات مالی، خیانت و تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی اتفاق بیفتد. اگرچه طلاق ممکن است راهی برای خروج از یک رابطه ناسالم یا پرتنش باشد که سلامت روانی و جسمی افراد را به خطر می‌اندازد، اما تأثیرات منفیِ روانی، اجتماعی و اقتصادی آن نه‌تنها بر زوجین، بلکه بر فرزندان، خانواده‌های گسترده‌تر و حتی جامعه تحمیل می‌شود. افزایش نرخ طلاق در یک جامعه می‌تواند نشان‌دهندۀ مشکلات گسترده‌تری در ساختارهای اجتماعی و فرهنگی باشد که نیازمند بررسی و مدیریت است.

تاریخچه طلاق

طلاق تاریخچه‌ای به درازای تاریخ ازدواج دارد. همانطور که انسان‌ها در طول تاریخ برای رسیدن به آرامش و تشکیل خانواده ازدواج می‌کردند، به دلایل مختلفی از ادامۀ زندگی مشترک خودداری کرده و طلاق را برمی‌گزیدند.

در دنیا

طلاق، پدیده‌ای اجتماعی با قدمتی دیرینه است که در طول تاریخ اشکال مختلفی به خود گرفته و بازتابی از تحولات فرهنگی، مذهبی و حقوقی جوامع بشری بوده است.

فرهنگ یونانی - رومی

در آتن کلاسیک، طلاق بیشتر به عنوان یک موضوع خصوصی تلقی می‌شد و مرد برای طلاق همسر، او را به خانواده‌اش بازمی‌گرداند؛ البته زنان برای طلاق مجبور بودند به‌طور عمومی در برابر ارکون (افسر عالی) ظاهر شوند. در روم باستان، طلاق نادر بود اما با گسترش امپراتوری به هر یک از زوجین اجازه داده شد که ازدواج را به میل خود پایان دهند.

اروپای قرون وسطی

پس از سقوط امپراتوری روم، کلیساهای کاتولیک و ارتدوکس کنترل ازدواج و طلاق را به دست گرفتند. کلیسای ارتدوکس در موارد نادری اجازه طلاق می‌داد، اما کلیسای کاتولیک تا قرن دهم به شدت با طلاق مخالفت کرد. طلاق در انگلستان تا قرن نوزدهم بسیار دشوار بود و نیاز به قانون خصوصی پارلمان داشت. در ۱۸۵۷م، طلاق به یک امر مدنی تبدیل شد و دسترسی به آن برای طبقه متوسط آسان‌تر شد.

سکولاریزاسیون در اروپا

با اصلاحات پروتستانی، ازدواج به‌عنوان یک قرارداد سکولار تلقی شد و دادگاه‌های مدنی مسئولیت صدور حکم طلاق را بر عهده گرفتند. در قرن نوزدهم، قوانین طلاق در اروپا به تدریج آزادتر شدند. در فرانسه، طلاق پس از انقلاب فرانسه قانونی شد و روند آزادی بیشتر در قوانین طلاق تا اواسط قرن نوزدهم در اروپا، آمریکای شمالی و برخی مستعمرات اروپا ادامه یافت.

دوران مدرن

در کشورهای توسعه‌یافته، نرخ طلاق در قرن بیستم به‌طور قابل توجهی افزایش یافت. اصلاحات قوانین طلاق در بریتانیا، به افراد اجازه می‌داد به‌دلایل مختلفی از جمله زنا، بی‌رحمی و جدایی طولانی‌مدت طلاق بگیرند. در اسپانیا و ایتالیا، قوانین طلاق پس از دوره‌های مقاومت کلیسایی و دیکتاتوری تغییر کردند. ژاپن تا صد سال پیش، یکی از بالاترین نرخ‌های طلاق در جهان را دارا بوده و جدایی زناشویی امری عادی بود. در هند، قوانین طلاق برای جوامع مختلف بر اساس مذهب متفاوت است و قوانین متنوعی برای این منظور تصویب شده است.

در ایران

تاریخچۀ طلاق در ایران دارای ابعاد فرهنگی، اجتماعی و حقوقی متعددی است که در طول تاریخ دچار تغییر و تحولات زیادی شده است، از جمله:

دوران باستان

در دوران اشکانیان، مردان تنها یک زن عقدی داشتند و این زن در صورت نارضایتی می‌توانست طلاق بگیرد. مردان نیز به‌سادگی نمی‌توانستند همسر خود را طلاق دهند. در دورۀ ساسانیان نیز رضایت زن شرط اصلی در طلاق و ازدواج بود و طلاق بدون رضایت زن، شرعی و قانونی نبود و مرد تنها تحت شرایط خاصی می‌توانست زن را طلاق دهد. در صورت طلاق، مرد باید منافع خاص زن را به او می‌داد؛ اما اگر طلاق با رضایت زن صورت می‌گرفت، زن نمی‌توانست اموالی که شوهر در هنگام عروسی به او داده بود را نگه دارد.

دوران ایران قدیم

در گذشته، به‌ویژه در مناطق ایلی و روستایی ایران، طلاق به ندرت اتفاق می‌افتاد. در ایلاتی مانند قشقایی‌ها طلاق تقریباً غیرممکن بود و در دیگر اقوام نیز به‌ندرت رخ می‌داد. در شهرها و روستاها نیز طلاق آخرین راه حل بود. دلایل طلاق شامل نازایی، بی‌عفتی، عیب جسمی و بدقدمی زنان بود. با این حال، نازایی در همه جا به منزلۀ طلاق نبود و مرد می‌توانست با رضایت زن دوباره ازدواج کند. نگاه منفی جامعه به مطلقه‌ها، ازدواج مجدد آنها را دشوار می‌کرد. با وجود این، ازدواج مجدد در برخی مناطق رایج بود. در نوعی ازدواج به نام «گاوبه‌گاو» دو خانواده دختران خود را به پسران یکدیگر می‌دادند و در صورت طلاق یکی، دیگری نیز موظف به طلاق بود. طلاق در ایرانِ سنتی پدیده‌ای نادر و همراه با انگ اجتماعی بود. این موضوع ریشه در ساختارهای قبیله‌ای، ارزش‌ها و قوانین آن زمان داشت.

طلاق در ادیان مختلف

اسلام

در اسلام، طلاق به‌عنوان آخرین راه‌حل در نظر گرفته می‌شود و شرایط خاصی برای آن وجود دارد. مرد معمولاً حق طلاق دارد، اما زن نیز می‌تواند تحت شرایطی خاص از قاضی درخواست طلاق کند. طلاق باید در حالت پاکی زن و در فقه شیعه با حضور دو شاهد عادل انجام شود. انواع طلاق شامل طلاق بائن و طلاق رجعی است. طلاق در اسلام به‌رغم اینکه منفور شمرده می‌شود، به‌عنوان راهی برای حل مشکلات ازدواج در نظر گرفته شده است.

مسیحیت

طلاق در اصل در مسیحیت ممنوع است. انجیل متی، مرقس و لوقا همگی این موضوع را تأیید می‌کنند. تنها استثنا زنا است. بر اساس آموزه‌های انجیل متی، طلاق به‌جز در مورد زنا گناه است. در گذشته، «تفریق جسمانی» جایگزین طلاق در اروپا بود. به زوجین اجازه داده می‌شد که در خانه‌های جداگانه زندگی کنند، اما همچنان از نظر قانونی متأهل بودند. امروزه قوانین طلاق بین مسیحیان متفاوت است. برخی فرقه‌های مسیحی طلاق را به‌طور کامل ممنوع و برخی دیگر در شرایط خاص مجاز می‌دانند.

یهودیت

در دین یهود، طلاق به‌طور انحصاری در اختیار مرد است و زن بدون حق اعتراض، مطلقه می‌شود. با این حال، دین یهود مردان را از طلاق دادن بدون دلیل منع کرده و آن را امری ناپسند می‌داند. طبق کتاب «ملاکی»، خداوند از طلاق متنفر است. با وجود این، مرد در موارد متعددی با اجازۀ دادگاه و تأیید آن، می‌تواند زن را طلاق دهد.

زرتشت

در دین زرتشت، ازدواج پیوندی مقدس و نیکو شمرده می‌شد و تجرد مذموم بود. طلاق در ایران باستان امری رایج بود، اما نیازمند حکم دادگاه و موافقت قاضی بود. در صورت امکان سازش، زوجین ملزم به ادامۀ زندگی مشترک بودند و در غیر این صورت، مرد می‌توانست با حکم دادگاه طلاق بدهد. پس از تصویب قانون احوال شخصیه زرتشتیان در سال ۱۳۱۲ش، طلاق به طور کامل تحت نظارت قانون قرار گرفت. در این قانون، طلاق به ارادۀ انحصاری مرد واگذار نشده بود و زن نیز در شرایطی می‌توانست تقاضای طلاق کند.

آمار طلاق در ایران امروز

در حالی که آمار طلاق در ایران در مقایسه با برخی کشورهای غربی پایین‌تر است، این نرخ در سال‌های گذشته روندی افزایشی داشته است. با وجود آمارهای ضد و نقیض، برخی کارشناسان معتقدند که این تناقضات ناشی از روش نادرست محاسبه طلاق است، چرا که طلاق را به‌جای مقایسه با سال وقوع ازدواج، با سال ثبت طلاق می‌سنجند. با این حال، طلاق همچنان یکی از معضلات اصلی جامعۀ ایران به‌شمار می‌رود. با این اوصاف طبق برخی گزارش‌ها، نرخ طلاق در سال 1402 پس از سه دهه، روند کاهشی داشته و 3 درصد نسبت به سال قبل از آن کاهش یافته است.

طلاق عاطفی

طلاق عاطفی به وضعیتی اشاره دارد که در آن زوجین به‌طور رسمی طلاق نگرفته‌اند، اما از نظر عاطفی و روانی از یکدیگر جدا شده‌اند. در این حالت، ارتباط عاطفی، احساسی و حتی جنسی بین زوجین قطع شده و زندگی مشترک‌شان به یک هم‌زیستی سرد و بی‌روح تبدیل می‌شود. این وضعیت ممکن است به دلیل اختلافات طولانی‌مدت، عدم توانایی در حل مشکلات یا فقدان عشق و علاقه باشد. در طلاق عاطفی، اگرچه زوجین ممکن است به دلایل مختلفی مانند فرزندان، مسائل مالی یا فشارهای اجتماعی همچنان زیر یک سقف زندگی کنند، اما در عمل هر کدام زندگی مستقلی را تجربه می‌کنند.

ارتباط طلاق عاطفی با طلاق قانونی

طلاق عاطفی می‌تواند پیش‌زمینه‌ای برای طلاق قانونی باشد. در بسیاری از موارد، وقتی زوجین به مرحله طلاق عاطفی می‌رسند، رابطه آن‌ها از نظر عاطفی و روانی به حدی آسیب دیده که دیگر توانایی و یا تمایلی برای بازسازی ارتباط باقی نمی‌ماند. این وضعیت ممکن است منجر به تشدید مشکلات و اختلافات، افزایش نارضایتی‌ها، و در نهایت تصمیم به جدایی رسمی شود.

علل طلاق

عوامل فردی

عوامل فردی که به طلاق منجر می‌شوند، شامل ویژگی‌های شخصیتی و رفتارهای هر یک از زوجین است. این عوامل شامل انتخاب همسر نامناسب بدون شناخت کافی، فقدان مهارت‌های لازم برای برقراری ارتباط مؤثر و شانه خالی کردن از مسئولیت‌های زندگی مشترک است. مشکلات شخصیتی مانند خودمحوری، عدم تعهد و ناتوانی در حل مسائل نیز می‌تواند نارضایتی را تشدید کرده و به جدایی منجر شود. خیانت، استفاده نادرست از فضای مجازی و اختلافات فرهنگی و اجتماعی بین زوجین نیز نقش مهمی در افزایش احتمال طلاق دارند.

عوامل خانوادگی

عوامل خانوادگی که موجب طلاق می‌شوند، شامل تأثیرات منفی خانواده‌های طرفین بر زندگی مشترک زوجین است. دخالت‌های بی‌جا و مداوم خانواده‌ها در امور زندگی زوجین، فشارهای اجتماعی و فرهنگی ناشی از انتظارات خانواده‌ها و نبود حمایت عاطفی از سوی خانواده‌ها می‌تواند به بروز اختلافات و نارضایتی‌ها در زندگی مشترک منجر شود. همچنین، الگوهای رفتاری ناسالم مانند پرخاشگری و سرزنش در خانواده‌های زوجین می‌تواند بر رفتار و ارتباطات آن‌ها تأثیر منفی بگذارد و توانایی آن‌ها را در مدیریت مشکلات زندگی مشترک کاهش دهد. این عوامل در نهایت می‌توانند باعث تشدید تنش‌ها و افزایش احتمال طلاق شوند.

عوامل اجتماعی و اقتصادی

عوامل اجتماعی طلاق شامل مجموعه‌ای از مسائل و فشارهایی است که بر روابط زناشویی تأثیر می‌گذارد. تغییرات فرهنگی و اجتماعی مانند افزایش پذیرش طلاق، تغییر نقش‌های جنسیتی و توقعات بالاتر از ازدواج به افزایش نرخ طلاق کمک می‌کند. همچنین، فشارهای اقتصادی، بیکاری و مشکلات مالی می‌توانند تنش‌های زناشویی را افزایش دهند. تأثیرات شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها نیز در تغییر نگرش‌ها نسبت به روابط و افزایش مقایسه‌های اجتماعی نقش دارند. عدم حمایت اجتماعی و خانوادگی، نیز می‌تواند از دلایل دیگر باشد. مجموع این عوامل می‌توانند به کاهش رضایت زناشویی و افزایش تمایل به طلاق منجر شوند.

پیامدهای طلاق

پیامدهای روانی بر زوجین

بسیاری از افراد پس از طلاق دچار احساسات منفی مانند افسردگی، اضطراب، خشم و احساس گناه می‌شوند. این فرایند می‌تواند باعث کاهش عزت نفس و ایجاد حس ناکامی در زندگی شود. برخی افراد ممکن است با بحران هویت و مشکلات در برقراری روابط جدید مواجه شوند. از دست دادن حمایت اجتماعی و تغییر در ساختار زندگی نیز می‌تواند استرس‌های بیشتری را ایجاد کند.

پیامدهای طلاق بر فرزندان

کودکان ممکن است دچار سردرگمی و تعارضات داخلی شوند

به‌باور متخصصان، طلاق والدین بر فرزندان تأثیرات گسترده‌ای دارد. این تأثیرات شامل مشکلات روانی مثل افسردگی و اضطراب، مشکلات رفتاری و تحصیلی، کاهش اعتماد به نفس و احساس عدم امنیت می‌شود. کودکان ممکن است دچار سردرگمی و تعارضات داخلی شوند و در برخی موارد، ممکن است نگرش منفی نسبت به ازدواج و روابط آینده پیدا کنند.

پیامدهای اجتماعی و اقتصادی طلاق

از نظر اجتماعی، طلاق ممکن است منجر به کاهش حمایت اجتماعی و روابط خانوادگی ضعیف‌تر شود، که می‌تواند احساس انزوا و تنهایی را در افراد تقویت کند. از نظر اقتصادی، طلاق معمولاً منجر به کاهش درآمد خانواده، افزایش هزینه‌های زندگی و مشکلات مالی برای هر دو طرف می‌شود. زنان به‌ویژه ممکن است با چالش‌های اقتصادی بیشتری مواجه شوند، به‌خصوص اگر سرپرستی فرزندان به عهدۀ آنها باشد.

راهکارهای پیشگیری از طلاق

به‌باور متخصصان، پیشگیری از طلاق نیازمند مجموعه‌ای از راهکارها است. آموزش مهارت‌های زندگی قبل از ازدواج به زوجین کمک می‌کند تا با چالش‌های زندگی مشترک بهتر مواجه شوند. مشاورۀ قبل و بعد از ازدواج می‌تواند مشکلات را شناسایی و حل کند. فرهنگ‌سازی در مورد طلاق و اینکه طلاق باید آخرین راه حل باشد، اهمیت زیادی دارد. حمایت‌های قانونی و اجتماعی از خانواده می‌تواند استرس‌های مالی و اجتماعی را کاهش دهد. همچنین، ترویج فرهنگ سازش، گذشت و همدلی در زندگی زناشویی به زوجین کمک می‌کند تا در مواجهه با اختلافات، با صبر و حوصله به‌دنبال راه‌حل‌های مشترک باشند و از طلاق به‌عنوان اولین راه حل استفاده نکنند.

منابع

• «از مهمترین علت طلاق چیست؟ 5 علت اصلی طلاق»، وب‌سایت ذهن آگاه، تاریخ بازدید: 25 خرداد 1403ش.
• «اسلام و مساله طلاق»، وب‌سایت پژوهشکدۀ باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1388ش.
• «آثار طلاق بر فرد و خانواده و اجتماع (بخش اول)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 6 آبان 1397ش.
• آقایی، سیدعلی، «آشنایی با پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و روانشناختی طلاق»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1400ش.
• «آیا وضعیت طلاق در ایران نگران کننده است؟»، وب‌سایت جامعۀ خبری تحلیلی الف، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1402ش.
• باتلر، سارا، «طلاق قرون وسطی»، وب‌سایت تاریخ قرون وسطی، تاریخ درج مطلب: 15 مارس 2013م.
• بوف، ریکاردو و لایسر، کنراد، «طلاق و ازدواج مجدد بین اواخر دوران باستان و اوایل قرون وسطی: قانون کانن و حل تعارض»،‌ وب‌سایت دانشگاه کمبریج، تاریخ درج مطلب: 5 ژانویه 2016م.
• حبیبی‌تبار، جواد، «طلاق و لایحۀ حمایت خانواده با تأکید بر پیشگیری از طلاق (مقالۀ علمی وزارت علوم)»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 29 خرداد 1403ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «با هم، تا بهشت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 11 آذر 1389ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، ذیل و اژۀ «طلاق»، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 خرداد 1403ش.
• «رابطه میان استفاده از شبکه‌های اجتماعی و طلاق»، مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 2 آبان 1397ش.
• رضاخانی، اصغر، «ضرورت جدي‌نگري به معضل طلاق»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 26 بهمن 1395ش.
• رودز، جنی، «۲۵ فوریه ۱۹۳۲: طلاق برای اولین بار در اسپانیا قانونی شد»، وب‌سایت سور به انگلیسی، تاریخ درج مطلب: 25 فوریه 2022م.
• سارسلا، دانیلا، «نبرد برای طلاق در ایتالیا و مخالفت جهان کاتولیک (1861-1974)»، وب‌سایت Sage Journals، تاریج درج مطلب: 24 آگوست 2017م.
• سلمانی، مهرانه، «طلاق عاطفی چیست؟ نشانه‌ها و درمان طلاق عاطفی»، وب‌سایت کلینیک روان‌پویشی آگاه، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1403ش.
• شمسایی، محمدحسین، «طلاق»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1399ش.
• طاهرى، حبيب‌الله، حقوق مدنى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1392ش.
• طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسایل، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، 1420ق.
• «طلاق آخرین راه حل برای زوجین است/ کاهش 27 درصدی دادخواست طلاق در سمنان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1392ش.
• «طلاق، از گذشته تا حال»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ بازدید: 25 خرداد 1403ش.
• عرب، احمدرضا، «دلایل ایجاد طلاق عاطفی و راهکارهای کاهش آن»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1402ش.
• «کاهش آمار طلاق بعد از سه دهه»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1403ش.
• کشاورز، معصومه، «تاثیر طلاق والدین بر فرزندان آن‌ها»، وب‌سایت معاونت درمان دانشگاه علوم پزشکی تهران، تاریخ درج مطلب: 20 آبان 1402ش.
• کورتین، سین، «طلاق در ژاپن: جنسیت خانواده و دولت، 1600-2000»، وب‌سایت انجمن ژاپن، تاریخ درج مطلب: 2004م.
• کوهن هافت، لوئیس، «طلاق در اتن کلاسیک»، وب‌سایت دانشگاه کمبریج، تاریخ درج مطلب: 23 فوریه 2012م.
• «گذری بر تاریخچۀ طلاق»، خبرگزاری جهان‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 31 فروردین 1389ش.
• مجیدی، علیرضا، «طلاق در طول تاریخ چه تاریخچه و داستانی داشته است؟»، وب‌سایت یک پزشک، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1401ش.
• مقدم‌زاده، علی و همکاران، «بازنمایی عوامل فردی مؤثر در احتمال آسیب طلاق: یک بررسی پدیدارشناسی»، در نشریه مشاوره و روان‌درمانی خانواده، دورۀ 8، شمارۀ 2 (پیاپی 26)، 1397ش.
• میشرا، ساعوراب، «شکست غیر قابل جبران ازدواج به عنوان زمینه‌ای برای طلاق در هند»، وب‌سایت Pleaders، تاریخ درج مطلب: 3 دسامبر 2014م.
• هاشملو، جعفر، «اهمیت مسئله طلاق»، وب‌سایت روانشناسی هاشملو، تاریخ درج مطلب: 1 تیر 1396ش.