مهارت‌های زندگی

مهارت‌های زندگی، توانایی‌های اساسی فرد برای رفتار سازگار با چالش‌های زندگی روزمره.

مهارت‌های زندگی، یک برنامه پیش‌گیرانه و ارتقایی به‌منظور ارتقای سطح بهداشت روان و پیشگیری از آسیب‌های روانی–اجتماعی است که توسط سازمان جهانی بهداشت تهیه و پیشنهاد شده است؛ این مجموعه شامل 10 مهارت اصلی است که فرد را قادر می‌سازد مسئولیت‌های فردی و اجتماعی خود را بپذیرد و به‌شکل مؤثر و بی‌گزند، رفتار کند. مهارت‌های زندگی با رویکرد دینی نیز از سوی متخصصین روانشناسی اسلامی پیشنهاد شده و در حال گسترش است.

مفهوم‌شناسی

مهارت‌های زندگی، به‌عنوان توانایی‌ها، دانش‌ها، نگرش‌ها و رفتارهایی تعریف شده‌اند که برای شادمانی و موفقیت در زندگی آموخته می‌شوند تا انسان‌ها را قادر سازند با موقعیت‌های زندگی سازگاری یابند و به آنها تسلط داشته باشند. از طریق رشد این مهارت‌ها، افراد می‌آموزند تا به‌راحتی با دیگران زندگی کنند، احساس خود را با امنیت خاطر بیان کنند و زندگی را دوست داشته باشند. از نظر سازمان جهانی بهداشت (WHO)، مهارت‌های زندگی شامل مهارت‌های اساسی برای زندگی‌کردن، نظیر شناخت ویژگی‌ها و توانایی‌های خود، توجه به ارزش‌های شخصی، خانوادگی و اجتماعی، به‌کار بردن روش‌های صحیح برقراری ارتباط، قاطعیت، دوست‌یابی، تعیین هدف و روش‌های رسیدن به آن، تصمیم‌گیری صحیح، پرهیز از خشونت و حفظ سلامتی است.

مهارت‌های زندگی در تاریخ ایرانیان

پیشینه آموزش مهارت‌های زندگی، در تاریخ ایرانیان، به عصر باستان برمی‌گردد.

در عصر باستان

در عصر باستان، این مهارت‌ها شامل مهارت‌های سیاسی، جنگی، دینی، اخلاقی، اقتصادی و نیرومندی بوده است. در دوره هخامنشی، کودکان از بدو تولد تا 5 الی 7 سالگی مهارت‌های مورد نیاز و آداب زندگی را نزد مادران آموزش می‌دیدند و پس از آن تا سن 20 سالگی آموزش مهارت‌های مختلف سیاسی، نظامی و اجتماعی توسط مُغ‌ها و روحانیان زرتشتی انجام می‌شد. در زمان اشکانیان و ساسانیان، در کنار آموزش‌های خواندن و نوشتن، مهارت‌های تربیت بدنی، دینی و اخلاقی، نظامی و اجتماعی آموزش داده می‌شد. آموزش‌ها در عصر باستان عمدتا محدود به اشراف و طبقات ممتاز جامعه بوده است.

در دوره اسلامی

در دوره اسلامی به‌جهت تاکید اسلام بر تعلیم و تربیت و نیز نقش خدا در زندگی انسان، آموزش مهارت‌ها با رویکرد الهی گسترش پیدا کرد. با توجه به اهمیت خانواده و فرزند در اسلام، آموزش مهارت‌های فرزندپروری و همسرداری در میان ایرانیان گسترش یافت و با دوره قبل از اسلام، تفاوت زیادی پیدا کرد. همچنین گسترش آموزش مهارت مناظره و مباحثه در قرون اولیه اسلامی به‌جهت گسترش مباحث کلامی و علمی مشاهده می‌شود. مکتب‌خانه‌ها تا قرن اخیر در کنار آموزش‌های خواندن و نوشتن، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز آموزش مهارت‌های زندگی به‌شمار می‌رفته است. در این مراکز، مهارت‌هایی مانند آداب زندگی و ارتباطات اجتماعی آموزش داده می‌شد. همچنین، مساجد نقش محوری در آموزش داشتند، اما پس از ایجاد مدارس به سبک غربی در ایران، از اهمیت مکتب‌خانه‌ها و مساجد در آموزش، کاسته شد.

مهارت‌های زندگی در ضرب‌المثل‌ها و شعر فارسی

مهارت‌های زندگی در ضرب‌المثل‌ها و شعر فارسی نمود خاصی داشته است. این نمودها شامل مهارت‌های دینی، فردی، اجتماعی و مقابله‌ای است؛ مثلا نظامی گنجوی درباره مهارت خداشناسی این‌گونه سروده است:

جهد بر آن کن که وفا را شوی
خود نپرستیّ و خدا را شوی
خاک دلی شو که وفایی دروست
وز گل انصاف گیایی دروست
هر هنری کان ز دل آموختند
بر زه منسوج وفا دوختند

یا درباره مهارت دین‌داری سروده است:
تا ندرد دیو گریبانت، خیز
دامن دین گیر و در ایمان گریز
دین که قوی دارد بازوت را
راست کند عدل ترازوت را

یا درباره مهارت خودآگاهی گفته است:
آیینه‌‌دار از پی آن شد سحر
تا تو رخ خویش ببینی مگر

یا درباره مهارت خویشتن‌داری می‌گوید:
پیک دلی، پیرو شیطان مباش
شیر امیری، سگ دربان مباش

مهارت‌های زندگی در ضرب‌المثل فارسی نیز نمود داشته است؛ مثلا ضرب‌المثل «همیشه به کار خیر بگو ان‌شاءالله»، اشاره به مهارت‌های دینی و توکل بر خدا دارد.

یا ضرب‌المثل «آرد به دهان داشتن»، اشاره به مهارت حل مساله دارد.

یا ضرب‌المثل «تا به آب نزنی شناگر نمی‌شوی»، اشاره به مهارت همت و تلاش دارد.

الگوهای مختلف در مهارت‌های زندگی

رویکرد مهارت‌های ده‌گانه

الگوی مهارت‌های ده‌گانه، ده مهارت اصلی است که از سوی سازمان جهانی بهداشت در برنامه آموزش برای همه، ارائه شده است.

مهارت خودآگاهی

خودآگاهی یکی از مهارت‌های زندگی است که به‌معنای شناخت دقیق خود، درک احساسات، افکار و عملکرد خود و همچنین پذیرش و قبول خود به‌عنوان یک فرد خاص است. این مهارت به ‌فرد کمک می‌کند تا با درک عمیق از خود، ارتباط بهتری با خود و دیگران برقرار کند و بهبود شخصیت و رشد شخصی خود را تسریع کند.

مهارت همدلی

مهارت همدلی یکی از مهارت‌های ارتباطی مهم است که به درک و همدلی با دیگران می‌پردازد. این مهارت شامل توانایی درک و شناخت احساسات و نیازهای دیگران، نشان دادن توجه و احترام به آنها، ارتباط مؤثر با دیگران و همچنین قدرت تسهیم و همراهی در موقعیت‌های مختلف است.

مهارت کنترل هیجان‌ها

مهارت کنترل هیجان‌ها فرد را قادر می‌سازد تا هیجان‌های اصلی را در خود و دیگران تشخیص داده، نحوة تاثیر هیجان‌ها بر رفتار را بداند و بتواند واکنش مناسبی به هیجان‌های مختلف نشان دهد.

مهارت مقابله با استرس

مهارت مقابله با استرس به فرد کمک می‌کند تا با فشارها و تنش‌های زندگی بهتر کنار بیاید و به‌طور موثر با آنها مقابله کند. ناتوانی کودکان و نوجوانان در برخورد صحیح با استرس‌ها باعث می‌شود تا به آسیب‌های جسمانی، روانی و اجتماعی متعددی مبتلا شوند.

مهارت تصمیم‌گیری

مهارت تصمیم‌گیری به‌معنای توانایی انتخاب درست و اثربخش در موقعیت‌های مختلف است و به فرد در دستیابی به اهداف و حل مسائل کمک می‌کند. اگر شخص برای اخذ تصمیم، مهارت کافی نداشته باشد، تعارضات و تنش‌های بسیاری را تحمل خواهد کرد یا با تصمیم‌گیری غیرمنطقی و نادرست، به افسردگی، اضطراب و سیر ناراحتی‌ها دچار خواهد شد.

مهارت حل مساله

مهارت حل مساله به‌معنای پیدا کردن راه‌حل‌های اثربخش برای چالش‌های مختلف است. در این مهارت ابتدا باید مساله را با دقت تعریف کرد، سپس راه‌حل‌های متفاوت را در کنار هم قرار داد و در نهایت، راه‌حل مناسب را از میان راه‌حل‌های ممکن انتخاب و اجرا کرد. یکی از اختلالات عمده شناخت بیماران روانی، ناتوانی آنان در حل مساله است.

مهارت روابط بین فردی

مهارت روابط بین فردی کمک می‌کند تا فرد به‌خوبی با دیگران ارتباط برقرار کرده، نظرات، عقاید، خواسته‌ها و نیازهای خود را به‌طور صحیح مطرح کند، هنگام نیاز از دیگران درخواست کمک کند، با تفاوت‌ها و تعارضات موجود مواجه شده و روابط مثبت و سازنده را تقویت کند.

مهارت ارتباط مؤثر

مهارت ارتباط مؤثر به‌معنای توانایی برقراری ارتباط روان و مؤثر با دیگران است. این توانایی به فرد کمک می‌کند تا بتواند به‌صورت کلامی و غیر کلامی و مناسب با فرهنگ، جامعه و موقعیت، نظرها، عقاید، خواسته‌ها، نیازها و هیجان‌های خود را ابراز و به هنگام نیاز بتواند از دیگران درخواست کمک و راهنمایی کند. مهارت تقاضای کمک و راهنمایی از دیگران، در مواقع ضروری، از عوامل مهم یک رابطه سالم است.

مهارت تفکر خلاق

مهارت تفکر خلاق به فرد کمک می‌کند به راه‌حل‌های خلاقانه برای چالش‌ها پی ببرد. تفکر خلاق می‌تواند در حل مسائل، ایجاد ایده‌های جدید، بهبود فرآیندها و ایجاد نوآوری در هر زمینه‌ای مفید باشد.

مهارت تفکر نقادانه

مهارت تفکر نقادانه درک عمیق‌تری از اطلاعات، ارزیابی منطقی و منصفانه از ادعاها و استنباط‌ها و ارزیابی دقیق‌تر از مسائل و موضوعات را به فرد ارائه می‌دهد. تفکر نقادانه به فرد ابزارهای لازم را می‌دهد تا به‌طور منطقی و مستند، دلایل و ادعاها را بررسی کند، استدلال منطقی را تشخیص دهد و به نتایج و استنباط‌های قابل اعتماد برسد.

رویکرد مدل 4-H

سازمان بین‌المللی غیرانتفاعی 4-H که در زمینه توسعه جوانان و آموزش کشاورزی فعالیت می‌کند یک مدل به‌منظور توسعۀ جوانان با تاکید بر چهار ستون اصلی معروف به "چهار H" و به شرح زیر طراحی کرده است که در بیش از 80 کشور به‌عنوان یک ابزار آموزشی و تربیتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

1. عقل (Head): این بخش به توسعۀ مهارت‌های ذهنی افراد می‌پردازد. اهمیت دانش، تفکر تحلیلی، تصمیم‌گیری هوشمند و مهارت‌های مدیریت شناختی در این بخش مطرح می‌شود.
2. قلب (Heart): این مدل به توسعۀ بخشی از احساسات و ارتباطات انسانی می‌پردازد؛ موضوعاتی چون مهارت‌های ارتباطی، همدلی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی، و ارزش‌های شخصی.
3. دست‌ها (Hands): این بخش به توسعۀ مهارت‌های عملی و عملیاتی افراد می‌پردازد که شامل مهارت‌های کار دستی و توانمندی‌های فنی است.
4. سلامت (Health): این بخش به توسعۀ سلامت جسمی و ذهنی افراد اختصاص دارد؛ موضوعاتی مانند مهارت‌های مدیریت استرس، فعالیت‌های ورزشی و توجه به سلامت روانی.

اهداف مدل 4-H

• توسعه جوانان با مهارت‌ها و ارزش‌هایی که در چهار زمینه اصلی 4-H آموزش داده شده است؛
• افزایش توانمندی جوانان در مواجهه با چالش‌ها و فرصت‌های زندگی؛
• ارتقاء مهارت‌های لایف‌استایل، کارآفرینی و مشارکت اجتماعی در جوانان.

اهمیت آموزش مهارت‌های زندگی

انسان، علاوه بر زندگی فردی در تعاملات اجتماعی نیز نیازمند برخی از مهارت‌ها است تا زندگی مطلوبی را تجربه کند، مثلا برای ارتباط بهتر با انسان‌های دیگر، نیازمند یادگیری روش‌های ارتباط مؤثر و شیوه‌های ارتباط بین فردی است. یا برای در امان ماندن از آسیب‌های فضای مجازی مانند شناسایی شایعه و راه‌های انتشار آن، نیازمند یادگیری روش‌های تفکر نقادانه است. در طول زندگی انسان، مسائلی پیش می‌آید که فرد ناگزیر از حل آنها است و این نیازمند یادگیری راه‌های حل مساله است. همچنین موارد متعددی در زندگی انسان‌ها اقتضای انتخاب بین راه‌های مختلف است که آموزش راه‌های صحیح تصمیم‌گیری را ناگزیر می‌سازد.

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بیشتر مشکلات فردی و اختلالات روانی، ریشه‌های روانی–اجتماعی دارند. به‌عنوان مثال، پژوهش درباره سوء مصرف مود نشان داده است که مصرف مواد با 3 عامل عزت‌نفس پایین، ناتوانی در بیان احساسات و فقدان مهارت‌های ارتباطی رابطه دارد. توجه به عوامل ایجادکننده یا مؤثر در بروز آسیب‌های فردی و اجتماعی مانند خشونت، رفتارهای بزه‌کارانه، خودکشی و اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب، وسواس، ضرورت تجهیز شناختی–رفتاری عموم مردم به‌ویژه کودکان و نوجوانان را آشکار ساخته است. مهارت‌های زندگی در زمینه‌هایی مانند برقراری ارتباط صمیمانه، مسائل تحصیلی و شغلی، زندگی اجتماعی و بهداشت، اثربخش است. همچنین آموزش مهارت‌های زندگی به افرادی که مبتلا به بیماری‌های روانی مزمن هستند، نیز اهمیت دارد. این بیماری‌ها، اختلالاتی مبهم، همراه با دوره‌های تکرارشونده و نشانه‌های روانی هستند که عملکرد شخص را به‌شدت تحت تاثیر قرار می‌دهند. بسیاری از بیماران مبتلا به اختلالات روانی مزمن نه‌تنها در استفاده از رویکردهای مقابله‌ای سودمند و کنترل احساسات، افکار و رفتار خود مشکل دارند، بلکه در انجام فعالیت‌های روزمره نیز با مشکل مواجه هستند. این ناکارآمدی در حل مساله، می‌تواند منجر به تشدید فشار روانی و عوارض ناشی از آن مانند اضطراب و افسردگی و در نتیجه، بازگشت بیماری شود. آموزش مهارت‌های زندگی از راه‌کارهایی است که می‌تواند به بیماران روانی در مقابلة با بیماری و پیشگیری از آسیب‌های جانبی ناشی از آن، کمک کند.

تاریخچه مهارت‌های زندگی

تاریخچه مهارت‌های زندگی در دنیا

مفهوم مهارت‌های زندگی به‌عنوان یک حوزة جداگانه از دیگر مهارت‌ها در زمینه آموزش و پرورش، در دهة 1970 میلادی شکل گرفت. در ابتدا، این مفهوم بیشتر در حوزة آموزش و پرورش به کار گرفته شد و در سال‌های بعد به سایر حوزه‌های زندگی انسانی گسترش یافت.
در سال 1979م دکتر گیلبرت بوتوین مجموعه آموزش مهارت‌های زندگی برای دانش‌آموزان کلاس هفتم تا نهم را تدوین کرد که با استقبال بسیار متخصصان بهداشت روان مواجه شد. این برنامة آموزشی به دانش‌آموزان یاد می‌داد که چگونه با استفاده از مهارت‌های رفتار جرات‌مندانه، تصمیم‌گیری و تفکر نقاد در مقابل پیشنهاد یا وسوسة مصرف مواد مقاومت کنند. البته مطالعات بعدی نشان داد، آموزش مهارت‌های زندگی زمانی می‌تواند مؤثر باشد که همه مهارت‌ها آموزش داده شود. سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سال 1993م با تولید شعار «آموزش برای همه» تاکید کرد که اگرچه نوجوانان و جوانان بیشترین جمعیت قربانیان آسیب‌های اجتماعی را تشکیل می‌دهند، اما عموم مردم نیازمند آموزش و کسب مهارت‌های زندگی هستند. به‌همین دلیل آموزش مهارت‌های ده‌گانه در برنامه آموزشی این سازمان قرار گرفت و پیشنهاد شد.
از آن زمان تاکنون، مهارت‌های زندگی به‌عنوان یک حوزة مهم در امر آموزش و پرورش، توسعة شخصی و موفقیت حرفه‌ای مورد توجه قرار گرفته‌اند. امروزه، مهارت‌های زندگی به‌صورت رسمی در برنامه‌های آموزشی واحدهای درسی یا برنامه‌های جانبی جایگاه خود را دارند. همچنین، در حوزه‌های دیگر نیز مانند مشاوره، روانشناسی، مدیریت منابع انسانی و توسعه شخصی، مهارت‌های زندگی به‌عنوان ابزارهایی برای توانمندسازی افراد در مواجهه با چالش‌ها و بهبود کیفیت زندگی مطرح هستند.

تاریخچه مهارت‌های زندگی در ایران

در سال 1376ش راهنمای آموزش مهارت‌های زندگی برای نوجوانان و جوانان، تهیه و از طریق کارگاه‌های متعدد به سازمان‌های دولتی و غیردولتی معرفی شد. معاونت پیشگیری سازمان بهزیستی با همکاری وزارت آموزش و پرورش به تهیه و اجرای آموزشی این برنامه در چند منطقه تهران اقدام کرد و پس از آن به‌عنوان واحد اختیاری در رشته کار و دانش گنجانده شد. این برنامه در سال 1378ش به‌صورت آزمایشی در منطقه دماوند بر روی 280 نفر از دانش‌آموزان مقاطع راهنمایی در دو سطح دانش‌آموزان و معلمان انجام شد و در سطح استان تهران از سال تحصیلی 1384ش آغاز شد و تنها 2 درصد دانش‌آموزان این استان آموزش دیدند. آموزش مهارت‌های زندگی در برنامه‌های درسی مدارس ایران به تدریج افزایش یافت. مهارت‌های ارتباطی، انتقادپذیری، تفکر انتقادی، حل مساله، همکاری و مدیریت زمان، مورد تاکید قرار گرفتند. همچنین، انجام پروژه‌های گروهی و فعالیت‌های کارگاهی برای تقویت مهارت‌های زندگی معرفی شد. در دهه 1390ش، برنامه‌های آموزش مهارت‌های زندگی در حوزه‌های مختلف مانند ارتباطات انسانی، مدیریت هیجانات، تصمیم‌گیری، حل مساله و تفکر انتقادی تدوین و اجرا شدند. همچنین، به‌منظور توسعه مهارت‌های زندگی در جامعه، برنامه‌های آموزشی و آموزش مهارت‌های زندگی برای افراد بزرگسال و جوانان در سازمان‌ها و مراکز آموزشی مختلف نیز راه‌اندازی شد.

وضعیت فعلی در جامعه ایران

در سال‌های اخیر، انیمیشن‌هایی با عنوان مهارت‌های زندگی با هدف آموزش این مهارت‌ها برای کودکان تولید شده است. تولید کتاب‌های آموزش مهارت‌های زندگی ویژه سنین مختلف نیز در سال‌های اخیر گسترش یافته است. اجرای برنامة مهارت‌های زندگی در سطح دانش‌آموزان و عموم مردم در ایران در حال افزایش است و اجرای کارگاه‌های آموزش آن از سوی متخصصان روانشناسی در حال گسترش است. همچنین اجرا و گسترش آموزش مهارت‌های زندگی با رویکرد دینی توسط روانشناسی اسلامی در شهرهای مختلف ایران اجرا می‌شود. البته عدم توجه کافی به آموزش مهارت‌های زندگی (اعم از برنامه مهارت‌های زندگی ده‌گانه و مهارت‌های زندگی با رویکرد دینی) در نظام تعلیم و تربیت کشور مورد انتقاد اهل فن قرار گرفته است و این را نشانة عدم رشد مطلوب این مساله در جامعة ایران دانسته‌اند.

چالش‌های برنامه مهارت‌های زندگی

انسان‌ها در تعاملات اجتماعی و زندگی فردی به آموزش مهارت‌های زندگی نیاز دارند؛ اما بی‌توجهی به نیازها، شرایط جغرافیایی، آداب و رسوم، فرهنگ، اصول و موازین مذهبی در روند آموزش، در کنار فواید آن، می‌تواند آسیب‌زا باشد. برنامة مهارت‌های زندگی پیشنهاد شده از سوی سازمان جهانی بهداشت، با سبک زندگی غربی و رویکرد روانشناسی غربی تدوین شده است. جهان‌بینی غالب در رویکرد غربی، نفی خدا و منحصر کردن انسان در جنبه‌های مادی و عدم توجه به نیازهای معنوی انسان است. در این جهان‌بینی هر آرمانی برای انسان برگزیده شود، نهایتا نمی‌تواند از سطح معیارهای مادی فراتر رود. به‌باور روانشناسان اسلامی، اگرچه برنامۀ مهارت‌های زندگی با رویکرد غربی، مهارت‌های مناسبی را آموزش می‌دهد و برخی از مشکلات را مرتفع می‌سازد، اما به‌جهت اینکه این برنامه در فضای سبک زندگی غربی و بر اساس نگرش نفی خدا و اصل قراردادن دنیا پایه‌ریزی شده است، نمی‌تواند پاسخگوی همه نیازهای انسان‌ها باشد و نیز هم‌خوانی فرهنگی با جامعه ایرانی اسلامی نداشته و نیازمند بازنگری با رویکرد اسلامی است تا هم جنبه‌های معنوی انسان لحاظ شود و نیز سبک زندگی متناسب با فرهنگ ایرانی اسلامی پیشنهاد شود.

مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی

برنامۀ مهارت‌های زندگی توسط برخی از روانشناسان اسلامی، با رویکرد اسلامی مورد بازبینی قرار گرفته و بومی‌سازی شده است. به‌باور این محققین گرچه مهارت‌های زندگی، عنوانی امروزین است، اما ریشه‌های آن را می‌توان در آموزه‌های اسلامی یافت. دین اسلام با عنایت به جنبه‌های مادی و معنوی انسان، هر دو بعد وجودی انسان را در نظر گرفته و مهارت‌های لازم برای بهزیستی انسان را پیشنهاد می‌کند. این تحقیقات عمدتا با دو روش انجام شده است:

1. در روش نخست، مبنای تحقیق عینا همان 10 مهارت زندگی پیشنهادی از سوی سازمان جهانی بهداشت است که با رویکرد اسلامی مورد بازبینی قرار گرفته و مبانی، تکنیک‌ها و روش آموزش، عمدتا از آموزه‌های اسلامی استخراج شده است. به‌عنوان مثال در مهارت خودآگاهی اهمیت خودآگاهی از منظر دین اسلام مورد بررسی قرار گرفته، ساحت‌های مختلف وجود انسان بررسی شده و بر این نکته تاکید شده است که خودآگاهی بدون شناخت خالق امکان‌پذیر نبوده و شناختی ناقص خواهد بود. در بخش تکنیک‌های به‌دست آوردن خودآگاهی، با توجه به آموزه‌های دینی، توجه به مطالعه در آفاق و انفس، مطالعه کتاب‌های مورد نیاز، محاسبه نفس، توجه به ارزیابی‌های دیگران، ارتباط با مردم، ارتباط با خدا و موارد دیگر پیشنهاد شده است. امروزه عمدتا از این روش در کارگاه‌های مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی استفاده می‌شود.
2. روش دوم که از آن به مهارت‌های معنوی در زندگی تعبیر می‌شود، به‌جای مبنا قرار دادن 10 مهارت مصطلح، با مراجعه به آموزه‌های دینی، برخی از مهارت‌ها را به‌عنوان مهارت‌های مورد نیاز زندگی شناسایی و پیشنهاد کرده‌اند. مثلا در برخی از پژوهش‌ها مفاهیمی مانند بصیرت، هدفمندی، قدرت تصمیم‌گیری و صبر، به‌عنوان مهارت‌های معنوی پیشنهاد شده است. در پژوهش دیگری مهارت‌هایی مانند صداقت‌داشتن با خود و دیگران، خلوت با خود، همدلی، ارتباط با خدا، توکل بر خدا و ارتباط با طبیعت به‌عنوان مهارت‌های معنوی زندگی معرفی شده‌اند.

اثربخشی آموزش مهارت‌های زندگی

پژوهش‌های مختلفی در جامعة ایران با هدف ارزیابی اثربخشی آموزش مهارت‌های زندگی انجام شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

اثربخشی مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی

در پژوهشی، اثربخشی آموزش مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی بر باورهای معرفت‌شناختی و بهزیستی روانشناختی دانش‌آموزان پسر بررسی شده است. در این پژوهش از میان 40 دانش‌آموز پسر دوره متوسطة دوم، 20 نفر به‌عنوان گروه آزمایش و 20 نفر به‌عنوان گروه کنترل انتخاب شدند. گروه آزمایش بسته آموزشی دریافت کردند، اما گروه کنترل، آموزشی دریافت نکردند. نتایج نشان داد این آموزش‌ها در گروه آزمایش دانش‌آموزان پسر تاثیر معناداری داشته است. در پژوهشی، میزان اثربخشی آموزش مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی بر بهزیستی روانشناختی 62 نفر از دانشجویان دختر بررسی شد. این پژوهش در دو گروه آزمایش و کنترل انجام شد که گروه آزمایش، بسته آموزشی را دریافت کردند، اما گروه کنترل بسته‌ای دریافت نکردند. یافته‌های تحقیق نشانگر این بود که میانگین نمره‌های بهزیستی روانشناختی گروه آزمایش به‌طور معناداری افزایش یافته است. در پژوهشی، تاثیر آموزش مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی بر افسردگی، اضطراب و استرس زنان مبتلا به اختلالات روانی مزمن، در 24 نفر زن، به‌صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل انجام شد. نتایج به‌دست آمده نشان داد که آموزش مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی در کاهش افسردگی، اضطراب و استرس زنان مبتلا به اختلالات روانی مزمن مؤثر است و می‌تواند به‌عنوان یک مداخله درمانی مناسب در کنار درمان دارویی این بیماران به‌کار گرفته شود.

اثربخشی مهارت‌های زندگی با رویکرد غربی

در پژوهشی در دبیرستان‌های دخترانه شهر تهران در سال 1391ش، کلیه دبیران زن دبیرستان‌های دخترانه شهر تهران که درس مهارت‌های زندگی را تدریس کرده‌اند، به‌عنوان جامعه آماری معرفی شدند. یافته‌های پژوهش نشان داد که از نظر دبیران، آموزش درس مهارت‌های زندگی بر مهارت‌های خودآگاهی، ارتباط مطلوب، ارزش‌های فردی و خانوادگی، اضطراب، انتخاب هدف و تصمیم‌گیری مؤثر بوده است. در پژوهشی که با هدف بررسی تاثیر آموزش مهارت‌های زندگی بر سبک‌های مقابله‌ای دانش‌آموزان دختر دبیرستان‌های ناحیه 1 شهر تبریز بود، با انتخاب 60 دانش‌آموز دختر دبیرستانی به‌شیوة نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای و در دو گروه آزمایش و کنترل انجام شد. گروه آزمایش، در طول 12 جلسه هفتگی، آموزش گروهی مهارت‌های زندگی را دریافت کردند، اما گروه کنترل، آموزشی دریافت نکردند. نتایج حاکی از آن بود که آموزش مهارت‌های زندگی موجب افزایش معناداری در میانگین نمرات شیوة مقابلة مساله‌دار می‌شود. در پژوهشی بر روی دانش‌آموزان پسر دوره تحصیلی متوسطة اول شهرکرد، با هدف بررسی اثربخشی آموزش مهارت‌های زندگی بر کاهش میل به قلدری، انجام دادند، به این نتایج دست یافتند که آموزش مهارت‌های زندگی به‌طور معناداری باعث کاهش نمرة کلی پرسشنامة مقیاس قلدری ایلی نویز در گروه آزمایش شده است و نتیجه گرفتند که با توجه به اثبات اثربخشی روش آموزش مهارت‌های زندگی در کاهش نمرات قلدری دانش‌آموزان، لزوم اهمیت به‌کارگیری روش‌های نوین آموزشی بایستی مدنظر مربیان قرار گیرد.

منابع

• امامی، مینو، «ضرورت آموزش مهارت‌های زندگی به کودکان»، وب‌سایت صدای معلم، تاریخ درج مطلب: 15 دی 1398ش.
• «تفاوت روانشناسی اسلامی و غربی در نگاه به خلقت انسان است»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1396ش.
• جماعتی، حسین، «مهارت‌های معنوی در زندگی از نگاه آموزه‌های دینی»، در نشریه مطالعات معنوی، شمارة 21-22، پاییز و زمستان 1395ش.
• حبیبی، فرهاد و ملکی آورسین، صادق، «بازاندیشی در اهداف آموزش مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی»، در فصلنامه علمی - پژوهشی سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، دورة 7، شمارة 1، بهار 1402ش.
• حسینی‌خواه، سادات، «آموزش مهارت‌های زندگی به 66 هزار نفر در سراسر کشور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1402ش.
• خاتون‌تقیه، نرجس و همکاران، «بررسی کیفیت برنامة ‌درسی مهارت‌های زندگی در دورة متوسطة اول از دیدگاه معلمان، ارائة راهکارهای صاحب‌نظران و معلمان برای کیفیت‌بخشی به آن»، در دوفصلنامه علمی پژوهشی رویکردهای نوین آموزشی، دورة 14، شمارة 1، شمارة پیاپی 29، فروردین 1398ش.
• «روش تدریس مهارت‌های زندگی»، پایگاه کتاب‌های درسی، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1396ش.
• زارعی، علی، «ضرورت آموزش مهارت‌های زندگی در مدارس»، خبرگزاری دریانیوز، تاریخ درج مطلب: 3اسفند 1401ش.
• سالک‌حدادی، نگار و بدری، رحیم، «بررسی تاثیر آموزش مهارت‌های زندگی بر سبک‌های مقابله‌ای»، در فصلنامه علمی آموزش و ارزشیابی، مقاله 5، دورة 6، شمارة 21، خرداد 1392ش.
• سلیمانی نجف‌آبادی، رسول و همکاران، «تاثیر آموزش مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی بر افسردگی، اضطراب و استرس زنان مبتلا به اختلالات روانی مزمن»، در مجلة روانشناسی و دین، سال دهم، شمارة 2، پیاپی 38، تابستان 1396ش.
• شاکری‌نسب، محسن، «آموزش مهارت‌های اساسی زندگی با رویکرد اسلامی: (راهنمای اموزشی)»، تهران، پیام کوثر، چاپ اول، 1394ش.
• شفیعی، صابر و همکاران، «مهارت‌های زندگی، در مجله پیشرفت‌های نوین در روانشناسی»، علوم تربیتی و آموزش و پرورش، شماره 22، فروردین 1399ش.
• صناعی، سمیه و همکاران، «بررسی اثربخشی آموزش مهارت‌های زندگی بر کاهش میل به قلدری دانش آموزان پسر دوره متوسطة اول»، در نشریه انتظام اجتماعی، سال 9، شمارة 3، پائیز 1396ش.
• «ضرب‌المثل آرد به دهان داشتن»، وب‌سایت مرجع ضرب‌المثل‌های ایرانی، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1400ش.
• طباطبایی‌نژاد، فاطمه‌سادات و میرترابی حسینی، سیدحمید، «اثربخشی آموزش مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی بر باورهای معرفت‌شناختی و بهزیستی روانشناختی دانش‌آموزان پسر»، در مجله روانشناسی اجتماعی، دورة 9، شمارة 9، اردیبهشت 1400ش.
• عبداللهی، نفیسه، «نقد و بررسی انیمیشن مهارت‌های زندگی»، وب‌سایت کدومو، تاریخ بازدید: 21 آبان 1402ش.
• علوی گنابادی، سیدجعفر، «مهارت‌های دینی با نگاه دینی»، مشهد، نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی،
• 1390ش.
• قائم‌پناه، زینب و همکاران، «مفاهیم مشترک در مهارت‌های معنوی: مطالعۀ مروری»، در دوفصلنامة علمی روانشناختی فرهنگی، سال ششم، شمارة 1، 1401ش.
• «کارگاه آموزش مهارت‌های زندگی به کودکان 5 تا 12سال»، وب‌سایت دانشگاه شهید بهشتی، تاریخ بازدید: 21 آبان 1402ش.
• «کارگاه آموزشی مهارت‌های زندگی دختران»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح، تاریخ بازدید: 21 آبان 1402ش.
• «کارگاه آموزشی: مهارت‌های زندگی (خودآگاهی)»، وب‌سایت انجمن روانشناسی ایران، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1402ش.
• «کارگاه مهارت‌های زندگی»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح، تاریخ بازدید: 21 آبان 1402ش.
• کرامتی، یونس، «تعلیم و تربیت»، در دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، 1398ش.
• کردنوقابی، رسول و شریفی، حسن‌پاشا، «تهیه و تدوین برنامه درسی مهارت‌های زندگی برای دانش آموزان دوره تحصیلی متوسطه»، در نشریه نوآوری‌های آموزشی، دوره 4، شماره 12، سال 1384ش.
• «گذاری بر تاریخچه ‌آموزش‌ و‌ پرورش در ایران»، وب‌سایت مجله بنیاد دانش، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1400ش.
• «لزوم در نظرگرفتن در دست خدا بودن کارها»، وب‌سایت اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: 28 آبان 1402ش.
• «مبانی نظری و پیشینه تحقیق مهارت‌های زندگی»، وب‌سابت مارکت فایل، تاریخ بازدید: 21 آبان 1402ش.
• «مهارت‌های زندگی به روش 4H»، وب‌سایت مدرسه زندگی، تاریخ بازدید: 20 آبان 1402ش.
• مجد تیموری، فریبا، «آموزش مهارت‌های زندگی»، در مجله فرهنگ آموزش، سال دوم، شماره 3، تابستان 1385ش.
• «مجموعه کتاب‌های مهارت‌های زندگی»، وب‌سایت کتاب هدهد، تاریخ بازدید: 21 آبان 1402ش.
• محسنی، هدی‌سادات و شفیع‌زاده، حمید، «بررسی اثربخشی طرح آموزش مهارت‌های زندگی در دبیرستانهای شهر تهران»، در نشریه‌اندیشه‌های نوین تربیتی، دوره 12، شمارة 1، بهار 1395ش.
• مرحمتی، زهرا و فولادچنگ، محبوبه، «اثربخشی آموزش مهارت‌های زندگی با رویکرد اسلامی بر بهزیستی روانشناختی یادگیرندگان»، در فصلنامه مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، سال دوم، شمارة 2، شمارة پیاپی 3، تابستان 1396ش.
• ملک‌زاده، نرگس، «جای خالی مهارت‌های زندگی در آموزش و پرورش/نقش کم رنگ مشاوران در مدارس»، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1395ش.
• «مهارت‌های زندگی (راهنمای معلم)»، پایگاه کتاب‌های درسی، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1396ش.
• «مهارت‌های زندگی (کتاب معلم)»، پایگاه کتاب‌های درسی، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1396ش.
• میرزایی، زینب، «مهارت‌های زندگی (مهارت‌های رفتاری ویژه بزرگسالان)»، تهران، امید سخن، 1400ش.
• نظامی گنجوی، «مخزن الاسرار، خمسه»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 28 آبان 1402ش.
• نعیم، مهدی و رضایی شریف، علی، «اثربخشی آموزش مهارت‌های زندگی بر سازگاری زناشویی و کاهش خشونت خانوادگی علیه زنان»، در مجله روانشناسی و روان‌پزشکی شناخت، سال سوم، شماره 2، تابستان 1395ش.