افسردگی
افسردگی، حالتی ناخوشایند بر پیوستاری از یک دلتنگی ساده تا یک اختلال روانشناختی
مفهوم‌شناسی
افسردگی[۱] در لغت به معنای دلتنگی، پژمردگی، بی‌رغبتی، گرفتگی و دلمردگی[۲] است. در اصطلاح از حالتی مشخص با غمگینی و گرفتگی و بی‌حوصلگی برای یک فرد عادی تا طیف وسیعی از اختلالات خُلقی با زیر شاخه‌های متعدد از نظر یک روان‌پزشک و روان‌شناس در نوسان است. مهمترین علامت افسردگی، ناتوانی در کسب لذت از فعالیت‌هایی است که قبلاً برای شخص لذت‌بخش بوده است. غمگینی، گیجی، عدم تمرکز فکری، احساس درماندگی، میل به سرزنش‌گری خود و افکار خودکشی به‌صورت تکرارشونده از دیگر علائم افسردگی به‌عنوان یک اختلال روانشناختی است.[۳]
تاریخچه
افسردگی به عنوان حالتی ناخوشایند اولین بار حدود 2400 سال پیش توسط بقراط، پزشک مشهور یونانی شناسایی شد. وی واژه مالیخولیا را برای توصیف این وضعیت خُلقی به‌کار برد.[۴] در قرون وسطی طبق باور عمومی، بیماری‌های روانی را ناشی از تسلط ارواح شیطانی یا جن‌زدگی می‌دانستند. از این رو گرسنگی‌دادن، وِرددرمانی، جادو، جن‌گیری، استفاده از افیون‌ها و حتی شلاق‌زدن و سوزاندن از عمده‌ترین روش‌های درمان این بیماری‌ها به‌حساب می‌آمد. به‌زعم آنها این کارها باعث شکنجه و آزار شیطان شده و او را از جسم و روح بیمار فراری می‌داد.[۵]
طبقه‌بندی اختلالات افسردگی
اختلال افسردگی قبل از ویرایش پنجم کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی[۶] (کتاب مرجع و استاندارد طبقه‌بندی اختلالات روانی)، به همراه اختلال دوقطبی زیرمجموعه اختلالات هیجان و خُلق به حساب می‌آمدند اما در ویرایش پنجم، اختلال دوقطبی و اختلالات مرتبط از اختلالات افسردگی جدا شده و هر کدام در فصلی جداگانه آورده شده‌اند.[۷] اختلالات افسردگی به مجموعه‌ای از اختلالات روانی با دو مشخصه اصلی خُلق پایین و بی‌علاقگی به انجام فعالیت‌هایی که قبلاً برای فرد لذت‌بخش بوده به همراه پایداری زمانی مشخص (حداقل در دو هفته)، اطلاق می‌شود که مواردی نظیر اختلال کژتنظیمی خُلقی ایذایی، اختلال افسردگی اساسی، اختلال افسردگی پایدار یا افسرده‌خویی، اختلال افسردگی ناشی از دارو، اختلال ملال پیش از قاعدگی و سایر اختلالات افسردگی معین و نامعین را شامل می‌شود.[۸]
نشانه‌های افسردگی
در همه انواع اختلالات افسردگی چهار دسته نشانه‌های جسمانی، هیجانی، انگیزشی و شناختی مطرح است.[۹]
- نشانه‌های زیستی و جسمانی: تغییر در اشتها، خواب و میل جنسی، خستگی و افزایش رنجوری و دردمندی.
- نشانه‌های هیجانی: اندوه و غم، بی‌لذتی، ناشادبودن.
- نشانه‌های انگیزشی: فعل‌پذیری، بی‌ابتکاری، عدمِ پیگیری و استمرار در کارها.
- نشانه‌های شناختی: اِشکال در تمرکز، نگرش منفی به خود، یاس و ناامیدی، اختلال حافظه و تمرکز، گم‌گشتگی، اعتماد به نفس پایین، احساس گناه، افکار خودکُشی.
علاوه بر این موارد، می‌توان به علائم رفتاری مانند کُندی و بی‌قراری و علائم اجتماعی نظیر فقدان مشارکت و لذت در امور اجتماعی هم اشاره کرد.
جنسیت و افسردگی
افسردگی در زنان شیوع بیشتری دارد و آنان حدود سه برابر بیشتر از مردان دست به خودکشی می‌زنند، با وجود این، میزان مرگ‌ومیر مردان بر اثر خودکشی، بیشتر از زنان است که این تفاوت آمار به شیوه‌های خودکشی مربوط است. برای مثال زنان بیشتر با مصرف بیش از اندازۀ قرص و مردان با اسلحه یا به دار آویختن خود، اقدام به خودکشی می‌کنند.[۱۰]
افسردگی در کودکان
تا چند دهه پیش تصور عمومی بر این بود که افسردگی یک اختلال ویژه بزرگسالان است اما تحقیقات اخیر با رد باور عمومی نشان داد که از ابتدای زندگی امکان ابتلا به افسردگی حتی در خردسالان وجود دارد تا جایی که ادعا شده افسردگی در کودکان بسیار جدی و خطرناک‌تر از افسردگی در بزرگسالی است چراکه نشان از وجود زمینه‌ها و عوامل وراثتی یا وقوع ضربه دارد. از سوی دیگر با توجه به وجود دوره‌های حساس رشدی در دوران کودکی، اختلال افسردگی می‌تواند منجر به آسیب‌های جبران ناپذیری در رابطه با سایر جنبه‌های رشدی کودکان شود.[۱۱] در ویراست پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، تشخیص جدیدی با عنوان اختلال کژتنظیمی خُلقی ایذایی که مربوط به کودکان زیر 12 سال است، در بخش مربوط به اختلالات افسردگی، افزوده شده است که نشان از شیوع این اختلال در کودکان دارد.[۱۲]
سبب‌شناسی اختلال افسردگی
رویکردهای مختلف روانشناسی زمینه‌ها و عوامل مختلفی را به عنوان عامل بروز افسردگی معرفی کرده‌اند که در ادامه به سه چشم‌انداز زیستی، شناختی و روان‌پویشی اشاره می‌شود.
چشم‌انداز زیستی
در این چشم‌انداز از نوعی آسیب‌پذیری زیستی در برابر این اختلال‌ها سخن به میان آمده است. بررسی خانواده بیماران افسرده، میزان بروز افسردگی را در میان وابستگان درجه اول آنان بیشتر از میزان بروز افسردگی در گروه‌های گواه نشان می‌دهد. دو پیام عصبی نوراپی‌نفرین و سروتونین در اختلال‌های خُلق، بسیار نقش‌آفرین هستند از این رو نقش ناهنجاری‌های زیست‌‌شیمیایی مطرح است.[۱۳]
چشم‌انداز شناختی
افسردگی در این چشم‌انداز ناشی از تفسیر منفی و مایوس‌کننده از رویدادهای زندگی شناخته می‌شود. آرون تِمکین بِک[۱۴] از روان‌شناسان مطرح در زمینه شناخت‌درمان‌گری، تحقیقات فراوانی در رابطه با افسردگی و درمان آن انجام داده است. وی با ساخت پرسشنامه افسردگی، افکار افراد مبتلا به افسردگی را در سه طبقه تقسیم کرده و آن را سه‌گانه شناخت نامیده است.
منفی‌اندیشی درباره خویشتن با گزاره‌هایی نظیر من بی‌ارزشم، من از عهده هیچ کاری برنمی‌آیم؛
منفی‌اندیشی درباره تجارب کنونی با گزاره هایی نظیر من همیشه شکست می‌خورم؛
و منفی‌اندیشی درباره آینده.
فرد با توسل به این افکار با غوطه‌ورشدن در افکار منفی، مسیر تغییر و بهبود را برای خود نامیسّر می‌سازد. به اعتقاد بِک، افراد افسرده گرفتار خطاهای بنیادی تفکر یا تحریفات شناختی نظیر بیش‌تعمیمی، انتزاع گزینشی، درشت‌نمایی و ریزنمایی، خودمسئول‌پنداری و برداشت دلبخواه هستند که همخوان با باورهای منفی آنان از خودشان است.[۱۵]
چشم‌انداز روانکاوی
در این رویکرد، افسردگی به عنوان یک واکنش در برابر فقدان رخ می‌دهد. با توجه به اهمیت تجربیات دوران کودکی در رویکرد روانکاوی، فقدان در نتیجه طردشدن، فقدان والدین یا فقدان مهر و محبت یا هر چیز دیگر، همگی باعث می‌شود تا فرد همه ترس‌های فقدان در دوران کودکی را به یادآورد، در این حالت، مانند همان کودک نیازمند محبت و مراقبتی است که در کودکی از آن محروم بوده است. پس بخشی از رفتار افسرده‌ها درخواست محبت و توقع عطوفت و امنیت است. افراد افسرده چون ترس از طردشدن دارند، احساس خشم خود را سرکوب کرده با درونی‌سازی خشم به خودسرزنش‌گری روی می‌آورند که نتیجه آن احساس بی‌ارزشی است،[۱۶] که تکرار این چرخه باعث تشدید و عمیق‌تر شدن افسردگی می‌شود.
افسردگی از منظر منابع و پژوهش‌های اسلامی
همزمان با اعتقاد به جن‌زدگی و تسلط شیاطین بر روح و روان بیماران روانی در قرون وسطی و قبل از آن در کشورهای اروپایی، وضعیت منطقی‌تری در سرزمین‌های اسلامی در جریان بود. حکمای مسلمان نظیر ابوعلی سینا، زکریای رازی، جرجانی و عقیلی خراسانی در حدود قرن نهم تا دوازدهم میلادی نه‌تنها به شناسایی بیماری‌های اعصاب و روان اقدام کردند بلکه برنامه‌هایی نیز جهت پیشگیری و درمان، تدوین و تالیف کردند. تبیین برخی بیماری‌ها بر اساس غلبه اخلاط و تغییر مزاج در اندام‌ها از نمونه‌های این تلاش‌ها به شمار می‌رود. تمرکز بر شناسایی و رفع علل بیماری‌ها به جای از بین بردن علائم و توجه به نقش موثر عوامل محیطی نظیر نور، آب و هوای محل سکونت، رنگ اتاق و لباس بیمار، آهنگ‌ها، تغذیه صحیح، خواب و بهداشت از دیگر موارد مهمی است که پیشینه تلاش آنان را به اثبات می‌رساند.[۱۷]
دین و سلامت روان
با آغاز دوره جدید و تحولات علمی پس از رنسانس در قرن‌های هجده و نوزده میلادی، دانش روانشناسی با پذیرش روش علمی، شیوه‌های گذشته علت‌یابی و درمان بیماران روانی را کنار گذاشت. روان‌شناسان در رویکردهای جدید به تبیین زمینه‌ها و علل افسردگی در حوزه‌های زیستی، روانی و محیطی پرداختند. در این تحقیقات اگرچه برخی روان‌شناسان نظیر فروید[۱۸] یا اِلیس[۱۹] از تاثیر منفی مذهب بر سلامت روان سخن گفته‌اند اما بسیاری از روان‌شناسان دیگر مانند جیمز، یونگ، آلپورت، مازلو، آدلر و فروم به نقش مثبت مذهب در سلامت روان اذعان کرده‌اند.[۲۰] اصولاً با گسترش دامنه پژوهش‌های روانشناختی، خلاء ناشی از نگاه ناقص به ابعاد وجودی انسان بیش از پیش نمایان‌تر شد و توجه به بعد معنوی انسان در رویکردهای جدید امری پذیرفته و ثابت‌شده است. غالب مطالعات انجام شده در ارتباط با عوامل خطرزای افسردگی تاکنون، بیشتر بر دو عامل زیستی و روانی و تعامل آن دو متمرکز شده است. با این وجود به نظر می‌رسد عامل یا عوامل دیگری نیز می‌توانند نقش واسطه‌ای مهمی در این میان داشته باشند که فقدان آنها زمینه‌ساز ایجاد یا بروز عوامل و افکار فعال‌ساز افسردگی است. مطالعات جدید و نتایج حاصل از تجربیات گذشته، روان‌شناسان و درمانگران را به سمت مذهب و عوامل معنوی به عنوان عاملی قدرتمند در برابر بسیاری از بیماری‌ها سوق داده است. گذشته از آن‌که رویکردهای معنوی در مقایسه با درمان‌های سکولار و غیردینی، بهبودی سریعتری را در نشانگان افسردگی نشان داده‌اند.[۲۱]
افسردگی و درمان
درمان افسردگی از دیدگاه پژوهشگران اسلامی در دو حیطه کلی پیشگیری و درمان قابل ارائه است.
راهکارهای پیشگیرانه
رویکرد اصلی در درمان بیماری‌ها در رویکرد طب سنتی یا طب ایرانی ـ اسلامی، متمرکز بر پیشگیری است که شامل زمینه‌ها و عوامل حفظ‌کننده سلامتی و پیشگیری از بیماری‌ها است. این سازوکار که در ادبیات مصطلح «اسباب ستّه» یا ستّه ضروریه یا اصول ششگانه نامیده شده، توجه به عواملی است که تضمین‌کننده سلامتی و رافع زمینه‌های بیماری است. هوا، تغذیه (خوردنی و آشامیدنی)، خواب و بیداری، حرکت و سکون، اعراض نفسانی و احتباس و استفراغ اصولی است که مدیریت صحیح آن زمینه‌ساز سلامتی و پیشگیری از بیماری است. در ارتباط با افسردگی و راهکارهای پیشگیرانه اسباب ستّه ضروریه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
استنشاق هوای پاکیزه و توجه به تفاوت فصول از نظر حرارت و رطوبت و تاثیر آن بر مزاج شخصی (هوا)، توجه به خواص و مزاج خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و رعایت تناسب با مزاج شخصی و مدیریت کمّیت و کیفیّت خوراکی‌ها (خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها)، مدیریت خواب از لحاظ کمّیت و کیفیّت و زمان مناسب (خواب و بیداری)، داشتن تحرک مناسب در زندگی (حرکت و سکون)، مدیریت اعتدالی اعراض و هیجانات نفسانی و توجه به گرمی و حرارت‌بخشی هیجاناتی نظیر خشم، شادی، امید و سردی اعراض نفسانی مانند ترس و اندوه و تاثیر آنها بر افکار و سایر کارکردهای بدن نظیر اشتها و گوارش، همچنین توجه به تاثیر و تعامل متقابل روح و جسم (اعراض نفسانی)، لزوم نگهداری و حفظ برخی چیزها در بدن جهت حفظ سلامتی و پیشگیری از بیماری‌ها (احتباس) و ضرورت دفع بعضی چیزها مثل سودای اضافی (استفراغ) تدابیری است که تحت عنوان اسباب ستّه ضروریه بیان شده است.[۲۲]
نتایج پژوهش‌های محققان طب سنّتی نشان می‌دهد که برخی گیاهان دارویی مانند زعفران برای افسردگی خفیف موثر است. همچنین گیاه اسطوخودوس در کنترل افسردگی خفیف تا متوسط فواید درمانی دارد. از ویژگی‌های مثبت درمان با گیاهان دارویی ایمنی از عوارض دارویی است برخلاف درمان شیمیایی که نگرانی‌های جدی در این زمینه وجود دارد.[۲۳]
راهکارهای درمانی
پژوهش‌های روانشناختی با محوریت آموزه‌های اسلامی یکی از مهمترین راهکارهای درمانی در اختلالات افسردگی را مداخلات شناختی می‌داند. از آنجایی که افسردگی نتیجه مستقیم افکار منفی و خُلق پایین است، مداخله شناختی و تغییر در باورها و بازتنظیم آنها می‌تواند چشم‌انداز جدیدی از واقعیت‌های موجود برای فرد افسرده به ارمغان آورد. در این تحقیقات توجه به داشته‌های شخصی و در نظر گرفتن گرفتاری‌های دیگران علاوه بر اینکه فرد را از اثر هاله‌ایِ[۲۴] هیجانات منفی در امان نگه می‌دارد، فرد را از برخی باورهای منفی نظیر منحصربه‌فرد بودن در ابتلا به بلاها و مشکلات نجات می‌دهد.[۲۵] توضیح اینکه در «اثر هاله‌ای» یا خطای هاله‌ای، فرد تمایل دارد که ارزیابی کلی مثبت یا منفی از یک موقعیت، شخص یا صفت بارزی را در سایر جنبه‌های ناشناخته یا در برداشت کلی از آن موقعیت یا شخص دخالت دهد.[۲۶] برای مثال یک معلم با دیدن ظاهر نامنظم یک دانش‌آموز احتمالاً در ارزیابی درسی از وی، نمرات پایین‌تری لحاظ می‌کند در مقایسه با دانش‌آموزی که ظاهر مرتبی دارد. یا افراد در برخورد با یک فرد خوش‌اخلاق غالباً دچار پیش‌بینی مثبت می‌شوند و برخی صفات خوب دیگر را نیز برای او محتمل‌تر می‌دانند. همچنین از دیگر عوامل پایداری و تشدید هیجانات منفی، باور فرد به این است که فقط او دچار این حالت یا مشکل شده است که همین باعث رنج و اندوه مضاعف شده و راه درمان را طولانی‌تر می‌کند.
در رابطه با افسردگی، غالباً با بروز برخی ناکامی‌ها و مشکلات در بخشی از زندگی، افکار منفی نقش کلید فعال‌ساز خُلق منفی را بازی می‌کنند، فرد با نمونه‌یابی ناقص از گذشته و تعمیم حس منفی حاصل از این اتفاقات به زمان حال و حتی آینده، فضایی تیره و تار در تمام جنبه‌های زندگی برای خود ترسیم می‌کند که نتیجه‌ای جز انزوا، کاهش انرژی و نهایتاً افسردگی در پی ندارد.
با توجه به ارتباط برخی ویژگی‌های شخصیتی منفی، اعتماد به نفس پایین، احساس تنهایی و تصور منفی و تنبیه‌کننده از خدا با افسردگی، برخی مداخلات شناختی بر ایجاد و پرورش احساس ارزشمندی و برجسته‌سازی ارتباط انسان با خداوند تاکید دارند. در این زمینه پژوهش‌ها نشان می‌دهد که داشتن تصور مثبت از خداوند مانند پذیرنده، دوست‌دارنده، خیرخواه و حاضر با کاهش سطح افسردگی رابطه دارد. از سوی دیگر با توجه به اثرپذیری و پیروی نظام احساسات و عواطف انسان از نظام شناختی، مدیریت و تنظیم نظام ارزیابی از دیگر عوامل موثر بر کنترل و کاهش افسردگی است.[۲۷] توضیح اینکه پدیده‌ها با محوریت طبع انسان به دو دسته خوشایند و ناخوشایند تقسیم می‌شود در حالی که قرآن سخن از خیر بودن برخی از رویدادها علی‌رغم ناخوشایندی آن برای انسان دارد.[۲۸]
از این رو در مقابل الگوی لذت‌محور یا خواست‌گرا که تابع خوشایندی یا ناخوشایندی ظاهری است، الگوی اصیل‌تری با محوریت خیر و شر وجود دارد و غمگینی و تنیدگی ناشی از سختی‌ها و مشکلات، ریشه در ناآگاهی انسان از همین حقیقت است چراکه در بسیاری از مواقع همین سختی‌ها و مشکلات زمینه‌ساز رشد و تعالی انسان است. ارزیابی خیرگرا نه‌تنها تحمل سختی را تسهیل می‌کند بلکه از آن فرصتی برای لذت‌جویی و کامیابی از زندگی می‌سازد. همانطور که سعدی گفته است:
غم و شادی برِ عارف چه تفاوت دارد *** ساقیا باده بده شادی آن، کاین غم از اوست.[۲۹]
تنظیم و مدیریت هیجانات و رغبت‌ها از دیگر عواملی است که پژوهش‌های اسلامی بر ارتباط آن با افسردگی و خُلق منفی تاکید کرده است. توجه به هیجانات مثبت و بسط آن علاوه بر توانمندی باعث می‌شود روان انسان از انقباض و گرفتگی خارج شود. در آموزه‌های دینی سه ویژگی برای هیجانات مثبت و اثرگذاری بهینه آن در نظر گرفته شده است. یک: همه ابعاد مادی و معنوی انسان را پوشش دهد. دو: متوازن و متعادل باشد و سه: نباید پیامد منفی داشته باشد.[۳۰] مدیریت اعمال و رفتار نیز ارتباط مستقیمی با خُلق منفی به‌ویژه افسردگی و اضطراب دارد. عمل هر گونه کنش یا رفتار آشکاری است که فرد به صورت ارادی آن را آغاز و به پایان می رساند. هدفمندی، معناداری، ارزشمندی و تعالی‌بخشی از جمله ویژگی‌های مثبتی است که می‌تواند مانع ایجاد خُلق منفی شود. در مقابل، اعمال زیاد بی‌ارتباط با هدف که فرد را به سختی می‌اندازد و مشغولیت فکری و توجّهی ایجاد می‌کند، یکی از عوامل زمینه‌ساز بروز افسردگی است.[۳۱]
پانویس
- ↑ Depression
- ↑ عميد، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه ادراک.
- ↑ پورافکاری، فرهنگ جامع روانشناسی–روان‌پزشکی، 1386ش، ج1، ص401.
- ↑ اختراعی و زوار، رهایی از اضطراب و افسردگی، 1398ش، ص187.
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص561.
- ↑ Diagnostic and Statistical Manual of Psychiatric Disorders به اختصار DSM-5
- ↑ انجمن روان‌پزشکی آمریکا، راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی5، 1397ش، ص165 و ص197.
- ↑ انجمن روان‌پزشکی آمریکا، راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی5، 1397ش، ص198.
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص536.
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص538.
- ↑ توکلی، افسردگی در کودکان؛ علائم، ویژگی‌ها و راهبردهای درمانی، 1397ش، ص17.
- ↑ انجمن روان¬پزشکی آمریکا، راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی5، 1397ش، ص197.
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص539.
- ↑ Aaron Temkin Beck
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص540.
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص541.
- ↑ رضایی و عرب، جایگاه افسردگی در طب سنتی ایران، 1395ش، ص911.
- ↑ Freud
- ↑ Ellis
- ↑ بیانی و دیگران، بررسي رابطه جهت‌گيري مذهبي با اضطراب و افسردگي در دانشجويان، 1387ش، ص209.
- ↑ محمدی و دیگران، تبیین عوامل مؤثر بر کاهش علائم افسردگي از منظر دین اسلام؛ یک تحلیل محتوای کیفي، 1397ش، ص136.
- ↑ رضایی و عرب، جایگاه افسردگی در طب سنتی ایران، 1395ش، ص914.
- ↑ رضایی و عرب، جایگاه افسردگی در طب سنتی ایران، 1395ش، ص916.
- ↑ Halo Effect
- ↑ میرحسینی، دین و درمان افسردگی، 1384ش، ص38.
- ↑ پورافکاری، فرهنگ جامع روانشناسی–روان‌پزشکی، 1386ش، ج1، ص656.
- ↑ محمدی و دیگران، تبیین عوامل مؤثر بر کاهش علائم افسردگي از منظر دین اسلام؛ یک تحلیل محتوای کیفي، 1397ش، ص141.
- ↑ سوره بقره، آیه 216.
- ↑ سعدی، غزلیات، غزل 13.
- ↑ پسندیده و دیگران، پایه نظری و الگوی هیجانات مثبت از دیدگاه اسلام، 1390ش، ص160.
- ↑ بهرامی احسان و دیگران، تبیین ریشه‌های افسردگی از منظر سوره مبارکه غاشیه؛ تمرکز بر نقش رفتارهای بی‌حاصل، 1392ش، ص388.
منابع
- اتکینسون، ریتا ال و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، ترجمه براهنی و دیگران، تهران، رشد، 1396ش.
- اختراعی، امیر و زوار، اعظم، رهایی از اضطراب و افسردگی، تهران، رزا، 1398ش.
- انجمن روان‌پزشکی آمریکا، راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی ویرایش پنجم، ترجمه فرزین رضاعی و دیگران، تهران، ارجمند، 1397ش.
- بهرامی احسان، هادی و دیگران، تبیین ریشه‌های افسردگی از منظر سوره مبارکه غاشیه؛ تمرکز بر نقش رفتارهای بی‌حاصل، فرهنگ در دانشگاه اسلامی، س3، ش3، 1392ش.
- بیانی، علی‌اصغر و دیگران، بررسي رابطه جهت‌گيري مذهبي با اضطراب و افسردگي در دانشجويان، مجله علمی ـ پژوهشی اصول بهداشت روانی، س10، ش3، 1387ش.
- پسندیده، عباس و دیگران، پایه نظری و الگوی هیجانات مثبت از دیدگاه اسلام، دوفصلنامه مطالعات اسلام و روانشناسی، س5، ش9، 1390ش.
- پورافکاری، نصرت‌الله، فرهنگ جامع روانشناسی–روان‌پزشکی، تهران، فرهنگ معاصر، 1386ش.
- توکلی، الهام، افسردگی در کودکان؛ علائم، ویژگی‌ها و راهبردهای درمانی، تعلیم و تربیت استثنایی، س18، ش4، 1397ش.
- رضایی، حدیث و عرب، آرمین، جایگاه افسردگی در طب سنتی ایران، نهمین کنگره پیشگامان پیشرفت، تهران، 1395ش.
- سعدی شیرازی، مشرف‌الدین مصلح، دیوان غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1400ش.
- عميد، حسن، فرهنگ عمید، سرپرست تأليف و ويرايش: فرهاد قربان‌زاده، تهران، اَشجَع، 1389ش.
- محمدی، جمیله و دیگران، تبیین عوامل مؤثر بر کاهش علائم افسردگي از منظر دین اسلام؛ یک تحلیل محتوای کیفي، مجله طب نظامی، س20، ش2، 1397ش.