پرخاشگری
پرخاشگری؛ رفتاری منفی با هدف آسیب‌رساندن بدنی یا زبانی و یا تخریب اموال نسبت به خود یا دیگری.
پرخاشگری (Aggression)، عمل و رفتاری است که به نیت صدمه‌زدن به یک چیز یا شخص انجام می‌شود و تحقیر، توهین و فحاشی را نیز در بر می‌گیرد.
مفهوم‌شناسی
پرخاش به‌معنای جنگ و جدال[۱] شامل خصومت زبانی هم می‌شود و پرخاش‌کردن به‌معنی درشتی و تندی‌کردن و سخن درشت گفتن است.[۲] خشم در لغت به‌معنای عصبانیت[۳] است و رابطه بسیار نزدیک با پرخاشگری دارد. برخی عامل و محرک پرخاشگری را خشم دانسته‌اند. خشم نوعی حالت و هیجان است اما پرخاشگری یک رفتار به نیت آسیب بدنی یا زبانی و یا تخریب اموال یک شخص به‌حساب می‌آید.[۴]
انواع پرخاشگری
پرخاشگری دو گونه است: 1. پرخاشگری خالص یا عاطفی 2. پرخاشگری ناخالص یا ابزاری.[۵]
1. پرخاشگری خالص یا عاطفی
پرخاشگری عاطفی به‌خاطر یک برانگیختگی و تحریک صورت می‌گیرد؛ بدین صورت که فردی به فرد دیگر توهین می‌کند و شخصی که مورد اهانت واقع شده به فرد اهانت‌کننده حمله می‌کند و قصد آسیب رساندن به وی را دارد.
2. پرخاشگری ناخالص یا ابزاری
پرخاشگری ناخالص، وسیله‌ای جهت رسیدن به هدف مشخص است. همانند فردی که به مقام و منصبی رسیده است و دوست وی به‌خاطر تحریک احساسات درونی خود شروع به تخریب وی و شایعه‌پراکنی می‌کند که در اینجا به پرخاشگری ابزاری متوسل شده است.[۶]
منشأ پرخاشگری
دیدگاه ذاتی و غریزی بودن پرخاشگری
با سابقه‌ترین و شناخته شده‌ترین نظریه در مورد پرخاشگری، طبیعی و فطری بودن آن است. طبق نظریۀ فروید و لورنز علت اعمال و رفتارهای پرخاشگرانه توسط افراد تنها به‌خاطر طبیعت و ذات آنها است. فروید پرخاشگری را از شاخه‌های اصلی غریزه مرگ؛ تاتانوس می‌داند.[۷] لورنز نیز معتقد است که منشأ پرخاشگری غریزه مبارزه‌طلبی آدمی است که انسان با دیگر حیوانات در این مورد اشتراک دارد.
نظریه زیست‌شناختی
فرآیندهای ژنتیکی، هورمون‌ها، سازوکارهای عصبی و نوروترانسمیترها از جمله عوامل زیست‌شناختی هستند که در برانگیخته شدن هیجان خشم و به دنبال آن رفتارهای پرخاشگرانه مؤثر هستند. طبق آزمایش‌های صورت گرفته بر روی افراد، سطح سروتین افرادی که قصد خودکشی داشتند و افرادی که در دوران کودکی به مراکز تعلیم و تربیت فرستاده شده بودند نسبت به افراد سالم کمتر بوده و آنها از توانایی‌های کمتری برای مهار خشم خود برخوردار بودند.[۸]
یادگیری اجتماعی
طبق این نظریه، پرخاشگری مثل سایر رفتارهای اجتماعی آموختنی است و انسان‌ها فطرتا پرخاشگرانه به دنیا نمی‌آیند، بلکه با مشاهدۀ صحنه‌ها و استفاده از تجارب پرخاشگرانۀ دیگران، آن را کسب می‌کنند و می‌آموزند. در یادگیری اجتماعی، محیط، منطقۀ جغرافیایی، اطرافیان و نحوۀ تعامل افراد جامعه با یکدیگر می‌تواند مؤثر باشد. امروزه نیز از نقش مهم انواع رسانه‌ها در این امر نمی‌توان غافل شد.[۹]
عوامل و محرک‌های پرخاشگری
بنابر دیدگاه برخی روانشناسان ناکامی از جمله عوامل و محرک‌های پرخاشگری است؛ هنگامی که فردی انتظار دارد و می‌تواند موفقیتی را کسب کند در صورت ناکامی و شکست، بروز رفتارهای پرخاشگرانه از چنین فردی دور از انتظار نیست.[۱۰] در ضمن بین ناکامی قابل انتظار و ناکامی غیرقابل انتظار تفاوت فاحشی وجود دارد. در ناکامی قابل انتظار و منطقی، فرد احتمال شکست را می‌دهد اما در ناکامی غیرقابل انتظار، فرد احتمال شکست را نمی‌دهد و میزان پرخاشگری در این مورد شدیدتر خواهد بود.
از دیگر عوامل پرخاشگری تحریک مستقیم توسط افراد را می‌توان برشمرد. عوامل دیگری مانند بازی‌ها، فیلم‌ها، انیمیشن‌ها و برنامه‌هایی که توسط رسانه‌ها تولید و از آن به‌عنوان خشونت رسانه‌ای تعبیر می‌شود از عوامل دیگر پرخاشگری به حساب می‌آیند.[۱۱]
راهکارهای مقابله با پرخاشگری
کسب مهارت‌های اجتماعی
کسب مهارت‌های اجتماعی می‌تواند در کنترل خشم و ارائه رفتارهای بهنجار و پیشگیری از وجود اتفاقات ناخوشایند به ما کمک به‌سزایی کند و رسانه‌ها نیز می‌توانند نقش بسیار زیادی در آموزش این مهارت‌ها به افراد ایفا کنند.[۱۲]
واکنش‌های متضاد
در این روش، فردی که به هر دلیلی عصبانی شده توسط شخص دیگری با تعریف یا عنوان‌کردن مطلب خنده‌داری او را از آن وضعیت خشم دور کرده و احتمال این‌که فرد دوباره به حالت قبلی برگردد، ناممکن به‌نظر می‌رسد و این روش، از روش‌های مؤثر در کنترل پرخاشگری است.[۱۳]
عدم مصاحبت با افراد خشمگین
معاشرت با افرادی که سطح پرخاشگری بالایی دارند موجب بالا رفتن رفتارهای پرخاشگرانه می‌شود، پس بهتر است از همنشینی با چنین افرادی حتی‌الامکان خودداری کرد و در صورت ناگزیر بودن از برقراری ارتباط با چنین اشخاصی، باید ارتباط را به حداقل رساند.[۱۴]
نفس عمیق
خشمگین‌شدن باعث تهییج احساسات شده و به دنبال آن رفتارهای پرخاشگرانه بروز می‌یابد. خشم باعث فعال‌شدن سیستم عصبی شده و بلافاصله سطح آدرنالین در بدن افزایش می‌یابد و فشار خون بالا می‌رود که برای مقابله با این اتفاق و پایین آورد سطح آدرنالین و فشار خون تنفس عمیق بهترین گزینه است و بهتر است این کار چندین مرتبه تکرار شود.[۱۵]
راهکارهای مدیریت پرخاشگری در آموزه‌های اسلامی
دین اسلام از طریق قرآن و روایات و سیره عملی و رفتار معصومین سعی در ایجاد نگرش و شناختی صحیح در مورد خشم و پرخاشگری داشته است. این نگرش باعث زمینه‌سازی مهار خشم شده و همچنین به افراد در مورد سوءعاقبت این رفتار هشدار می‌دهد. مثلا بیان می‌کند که خشم ابتدا و سرآغاز پلیدی‌ها است[۱۶] و باعث تباهی ایمان[۱۷] و نوعی جنون[۱۸] به‌حساب آمده و ابزار شیطان[۱۹] معرفی شده و مهار نکردن آن آدمی را به جهنم سوق می‌دهد.[۲۰] در مورد سیره عملی، به ماجرای امام سجاد و خدمتکارشان اشاره شده که هنگام وضو گرفتن امام سجاد، ظرف آب از دست خدمتکار رها شده و به سر و صورت امام سجاد اصابت کرد و باعث آسیب‌دیدگی او شد؛ امام سجاد بر خلاف انتظار خادم، با مهار خشم خود و قبول عذرخواهی وی در نهایت خدمتکار را آزاد می‌کند.[۲۱]
تغییر حالت
از جمله راهکارهای مهم و کارآمد در مهار و پیشگیری خشم و رفتارهای پرخاشگرانه در آموزه های اسلامی، تغییر حالت است. ترک آن محل،[۲۲] یا تغییر حالت از ایستاده به نشسته یا از حالت نشسته به حالت ایستاده،[۲۳] وضو گرفتن با آب سرد[۲۴] و غسل کردن و نوشیدن یک لیوان آب نیز توصیه شده است.[۲۵]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه پرخاش.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه پرخاش.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خشم.
- ↑ کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص50.
- ↑ سالاری‌فر، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، 1393ش، ص256.
- ↑ سالاری‌فر، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، 1393ش، ص256.
- ↑ کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص51.
- ↑ سالاری‌فر، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، 1393ش، ص261.
- ↑ کریمی، روانشناسی اجتماعی، 1390ش، ص218.
- ↑ احمدوند، بهداشت روانی، 1391ش، ص93.
- ↑ کریمی، روانشناسی اجتماعی، 1390ش، ص213.
- ↑ دویل جنتری، مدیریت خشم به زبان آدمیزاد، 1392ش، ص26.
- ↑ سالاری‌فر، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، 1393ش، ص273.
- ↑ دویل جنتری، مدیریت خشم به زبان آدمیزاد، 1392ش، ص120.
- ↑ دویل جنتری، مدیریت خشم به زبان آدمیزاد، 1392ش، ص124.
- ↑ کلینی، اصول کافی، 1387ش، ج3، ص636
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج73، ص265.
- ↑ سیدرضی، نهج البلاغه، ترجمه دشتی، حکمت255، ص487.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج73، ص265.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج73، ص265.
- ↑ . طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج4، ص24.
- ↑ دویل جنتری، مدیریت خشم به زبان آدمیزاد، 1392ش، ص89.
- ↑ کلینی، اصول کافی، 1387ش، ج3، ص636.
- ↑ فیض کاشانی، مججة البیضاء، 1417ق، ج5، ص307.
- ↑ «الگوی کنترل پرخاشگری بر اساس آموزه‌های دینی»، خبرگزاری فارس.
منابع
- احمدوند، محمدعلی، بهداشت روانی، تهران، دانشگاه پیام نور، چاپ بیستم، 1399ش.
- «الگوی کنترل پرخاشگری بر اساس آموزه‌های دینی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1393ش.
- دویل جنتری، مدیریت خشم به زبان آدمیزاد، ترجمه شیما صفدری، تهران، هیرمند، چاپ دوم، 1392ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1401ش.
- سالاری‌فر، محمدرضا، روانشناسی اجتماعی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ نهم، 1400ش.
- سیدرضی، نهج البلاغه، ترجمه دشتی، قم، ظهور، چاپ سوم، 1389ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، 1385ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1401ش.
- فیض کاشانی، محمد، المحجة البیضاء، قم، موسسه نشر اسلامی، چاپ چهارم، 1417ق.
- کریمی، یوسف، روا‌شناسی اجتماعی، تهران، ارسباران، چاپ بیست‌وششم، 1390ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه صادق حسن‌زاده، قم، قائم آل محمد، چاپ چهارم، 1387ش.
- کیومرثی اسکویی، محمدرضا، مهار خشم، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1391ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، موسسه وفا، چاپ دوم، 1403ق.