عزت نفس
عزت نفس؛ ارجمندی و ارزش هر فرد نزد خود.
عزت نفس، احساس ارزش و ارجمندی است که فرد نسبت به خود دارد. عزت نفس، از جمله فضائل اخلاقی است که بر الگوهای پیشرفت، عملکرد، تعامل با دیگران و سلامت روانی افراد تأثیرگذار است؛ به‌همین دلیل، همواره بر ارزیابی مثبت فرد از خود تأکید شده و راهکارهایی برای تقویت آن ارائه شده است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عزت که در قرآن برای خدا، رسول و مومنین به‌کار رفته[۱] در لغت به‌معنای بزرگواری، ارجمندی و کرامت است. عزت نفس نیز به‌معنای مناعت و شرافت،[۲] زاییدۀ زندگی اجتماعی و ارزش‌های آن است که در تمامی فعالیت‌های روزانۀ انسان تأثیرگذار بوده و از مهمترین جنبه‌های شخصیت و نیز تعیین‌کنندۀ ویژگی‌های رفتاری انسان به‌شمار می‌رود.[۳] عزت نفس، همچون یک انگیزۀ قوی عمل کرده و فرد را در رسیدن به اهداف، کمک می‌کند.[۴] عزت نفس دارای ابعاد پنج‌گانه شامل 1. کلی؛ 2. تحصیلی؛ 3. جسمی؛ 4. خانوادگی و 5. اجتماعی[۵] است.
فواید
فردی که احساس خودارزشمندی و عزت نفس دارد، با چالش‌ها و مشکلات زندگی، آسان‌تر کنار می‌آید.[۶] عزت نفس، رضایت از زندگی را نیز به‌صورت معناداری تحت تأثیر قرار می‌دهد. افرادی که عزت نفس بالایی دارند، از خلاقیت، سازگاری بین‌فردی، شادی، اعتماد به‌نفس و سلامت فردی بیشتری برخوردار هستند.[۷] از دیگر فواید عزت نفس می‌توان به نگرش مثبت به زندگی، احساس برابری با دیگران، احساس اطمینان همیشگی، توانایی نه گفتن در هر موضوعی و بیان راحت نیازهای خود بدون خجالت، اشاره کرد.[۸]
روانشناسان بر این باورند که میان عزت نفس و بسیاری از ویژگی‌های تأثیرگذار بر زندگی افراد، همبستگی عمیقی وجود داشته و تمامی مسائل روانی به‌جز اختلالات بیولوژیکی، ریشه در کمی عزت نفس و داوری منفی فرد نسبت به خود دارد. گروهی دیگر از کارشناسان نیز معتقدند میان عزت نفس پایین با ارتکاب جرائم جنسی، مشکلات عاطفی، قلدری در کودکان، پرورش عقاید و رفتارهای مثبت دربارۀ اعتیاد به‌خصوص در مردان، بروز نشانه‌های افسردگی و ناامیدی، سطح بالاتری از اضطراب امتحان، پیشرفت تحصیلی پایین‌تر نسبت به دیگران و اضطراب، ارتباطی عمیق وجود دارد.[۹]
راهکارهای تقویت عزت نفس
پر کردن اوقات فراغت، برقراری تعامل‌های اجتماعی با همسالان، ورزش و داشتن انگیزه را ازجمله راهکارهای تقویت عزت نفس معرفی کرده‌اند.[۱۰] از دیگر راهکارهای افزایش عزت نفس می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مثبت اندیشیدن دربارۀ خود؛
- افتخار کردن به موفقیت‌های خود؛
- تعیین هدف در زندگی؛
- وفادار ماندن به ارزش‌های خود؛
- پذیرفتن کامل نبودن آدمی؛
- مراقبت از بدن خود؛
- فعال و پرانرژی بودن.[۱۱]
عوامل تأثیرگذار بر عزت نفس
عوامل بسیاری در ایجاد عزت نفس و رشد آن دخالت دارند؛ مانند ژنتیک، شخصیت، تجارب زندگی، سن، سلامتی، تفکرات، شرایط اجتماعی، واکنش‌های دیگران و مقایسۀ خود با دیگران. کارشناسان، عوامل تأثیرگذار بر عزت نفس را به دو گروه تقسیم کرده‌اند:
عوامل بیرونی
عواملی مانند کیفیت رابطۀ مادر- کودک، تجربه‌های اجتماعی، بازخوردهای اطرافیان، تجربه‌های آسیب‌زا، رویدادهای جاری زندگی، طلاق، بی‌خانمانی، بدرفتاری جسمی و جنسی، سطح عزت نفس والدین، روابط بین والدین و ساختار خانواده.[۱۲]
عوامل درونی
عواملی که از درون آدمی نشأت می‌گیرند مانند معنویت، باورها، اعمال و رفتار و نقطه‌نظرها.[۱۳] از دیگر عوامل تأثیرگذار بر عزت نفس می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ورزش: عزت نفس، ازجمله عوامل کلیدی در روند رشد روانی فرد بوده و آثار برجسته‌ای بر جریان فکری، احساسات، تمایلات، ارزش‌ها و اهداف فرد دارد. ورزش نیز منجر به ایجاد احساس کفایت و افزایش کارایی فرد می‌شود. کارشناسان معتقدند که این افزایش کارایی و کفایت، منجر به شکل‌گیری احساس کنترل بر زندگی شده و بنابراین، عزت نفس افزایش می‌یابد.[۱۴] آنها بر این باورند که فعالیت‌های فیزیکی و ورزش، تأثیر بسزایی بر جنبه‌های روانی افراد از جمله عزت نفس دارند.[۱۵] برنامۀ ورزشی منظم نه‌تنها بر سلامت جسمی افراد، بلکه بر سلامت روانی، مقابله با نگرانی و افسردگی و نیز افزایش درک مفهوم خود تأثیر می‌گذارند.[۱۶]
- مفاهیم معنوی: پژوهش‌های صورت‌گرفته نشان داده‌اند که آموزش مفاهیم معنوی بر ابعاد مختلف عزت نفس آدمی تأثیرگذار بوده و عزت نفس اجتماعی و عمومی افراد را به‌صورت چشمگیری افزایش می‌دهد.[۱۷] این پژوهش‌ها حکایت از آن دارند که سلامت جسمانی و عزت نفس افراد مذهبی در مقایسه با منکران خداوند، به‌صورت معناداری بیشتر است.[۱۸] افرادی که با مفاهیمی همچون دمیده شدن روح الهی در انسان (تبیین جایگاه والای انسانی)، توجه به روابط بین فردی و تأثیر رفتار خود بر دیگران (برقراری رابطۀ محبت‌آمیز)، توبه و توکل به خدا در کارها (رفع نیاز به وابستگی)، حمایت خداوند از بندگان (ایجاد امنیت و آرامش‌بخشی)، خوب گوش دادن و خوب صحبت کردن (ارتباط کلامی)، شناخت استعدادهای خود (شناسایی استعدادها و ارزش‌گذاری) و تصویرسازی مثبت از آینده (جهت‌بخشی و آینده‌نگری) آشنا هستند، از سطح عزت نفس بالاتری برخودار هستند.[۱۹] همچنین، داشتن معنا در زندگی و احساس تعلق به منبعی والا، امید به کمک خداوند در چالش‌ها و شرایط سخت زندگی و نیز بهره‌مندی از حمایت‌های اجتماعی و معنوی، ازجمله مواردی هستند که افراد مذهبی با بهره‌گیری از آنها می‌توانند در رویارویی با حوادث سخت زندگی، آسیب کمتری را متحمل شوند.[۲۰]
- موسیقی: کارشناسان معتقدند که موسیقی درمانی، یک ضد افسردگی طبیعی بوده و با دقت در انتخاب نوع موسیقی می‌توان بر خُلق و کاهش افسردگی در افراد تأثیر گذاشت. بنابراین، استفاده از موسیقی با ریتم ملایم و آرامش‌بخش در کاهش ریشه‌های افسردگی مانند خشم، ناکامی، غم و اضطراب تأثیرگذار بوده و در بهبود الگوهای رفتاری و تقویت عزت نفس نقشی چشمگیر دارد. در حوزۀ سالمندی نیز موسیقی درمانی، به‌عنوان روشی خلاقانه شناخته می‌شود که شامل فعالیت‌هایی همچون گوش دادن به موسیقی، آواز خواندن و نواختن آلات موسیقی می‌شود.[۲۱]
- رسانه‌های اجتماعی: آدمی موجودی اجتماعی بوده و برای بقا، حفظ سلامت و نشاط در زندگی نیازمند برقراری ارتباط با دیگران است. در این میان، رسانه‌های اجتماعی به افراد این فرصت را می‌دهند تا راحت‌تر با دیگران ارتباط برقرار کنند. کارشناسان معتقدند که انسان‌ها، در فضای مجازی، در بسیاری از مواقع، گول ظواهر پرزرق و برق دیگران را خورده و عزت نفس آنها کاهش می‌یابد. این در حالی است که آن‌چه افراد در رسانه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارند، تنها ظواهر بوده و تصویر واقعی از زندگی آنها نیست. آنها بر این باورند که برای بالا بردن عزت نفس، نیازی به کنار گذاشتن رسانه‌های اجتماعی نبوده و تنها کافی است تا آدمی از آنها با هوشیاری استفاده کند.[۲۲]
عزت نفس در اسلام
اسلام، همواره بر عزت و عزیز بودن آدمی تأکید داشته و به‌همین دلیل، بر عواملی سفارش کرده که نه‌تنها موجب عزت آدمی هستند بلکه منجر به بقای آن در آدمی نیز می‌شوند. عزت نفس در اسلام به‌معنای داشتن حالت مناعت و احساس شرافت است. قرآن، عزت را از آنِ خدا، پیامبر و مؤمنان دانسته و اعتقاد درست و عمل صالح را ازجمله راه‌های دستیابی به آن معرفی کرده است.[۲۳] انسان، همچنین، با انجام کارهایی همچون حفظ زبان، قناعت، صبر بر مصیبت، کظم غیظ، احسان و گذشت می‌تواند به عزت نفس دست یابد.[۲۴] از جمله عوامل تحقق عزت نفس در آموزه‌های دین اسلام نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اطاعت از خداوند: در روایتی از امام علی آمده که هر کسی که اطاعت خدا کند، عزت یافته و قوی می‌شود.[۲۵]
- تقوای الهی: در روایتی از پیامبر اسلام آمده که هر کسی می‌خواهد با عزت‌ترین مردمان باشد، تقوای الهی پیشه کند.[۲۶]
- گفتار نیک: کارشناسان معتقدند که پاکیزگی سخن، به پاکیزگی محتوای آن بوده و پاکیزگی محتوا نیز به‌دلیل مفاهیمی است که بر واقعیت‌های عینی پاک همچون ذات پاک خداوندی و آیین حق و عدالت او، دلالت می‌کند.[۲۷]
- گسستن از غیرخدا: آدمی به‌همان اندازه که به خداوند تکیه کرده و از غیرخدا دوری می‌کند، عزت می‌یابد.[۲۸]
تفاوت عزت نفس و اعتماد به نفس
اعتماد به نفس به‌معنای اطمینان به خود و توانایی‌های خود در مقابله با چالش‌های گوناگون و حل مشکلات در رسیدن به موفقیت است. بنابراین، اعتماد به نفس بر اساس معیارهای خارجی در راستای دستیابی به موفقیت و ارزشمند بودن، سنجیده می‌شود، اما عزت نفس، براساس ارزش‌های درون‌فردی است. علاوه بر آن، عزت نفس، ویژگی ثابت و بدون تغییر نبوده و انعطاف‌پذیر است.[۲۹] در متون دینی نیز از انچه که عزت نفس تعبیر شده است به استغنای نفس از خلق، غنای طبع و ابای نفس تعبیر شده که امر مطلوب است. اما اعتماد به نفس یک مفهوم غربی و برساخته تمدن مدرن است؛ در نگاه توحیدی اعتماد به خدا و افتخار به بندگی او فضیلت است نه اعتماد به نفس. عزت نفس هم در ارتباط با خدا معنا دار می‌شود؛ چون عزت فقط از خدا است.[۳۰]
عزت نفس در ادبیات فارسی
مفهوم عزت نفس، از دیرباز در نوشته‌های ادیبان فارسی‌زبان نیز آمده است؛ برای مثال، جامی در شعر خود گفته است:[۳۱]
| در قناعت که تو را دست‌رس است | گر همه عزت نفس است، بس است |
شیخ بهائی نیز در شعر خود به این مفهوم اشاره کرده است:[۳۲]
| گر تو خواهی عزت نفس ای فلان | رو نهان شو چون پری از مردمان |
پانویس
- ↑ سوره منافقون، آیه 63.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ عزت.
- ↑ غفاری و دیگران، «تأثیر برنامۀ ورزشی منظم گروهی بر عزت نفس دانشجویان پرستاری»، 1386ش، ص52.
- ↑ «عزت نفس چه تأثیری بر زندگی انسان دارد؟ راهکارهای مؤثر برای افزایش آن»، وب‌سایت درمانکده.
- ↑ شریعتمداری و امینی، «اثربخشی آموزش مفاهیم مذهبی بر عزت نفس دانش آموزان دبستانی»، 1397ش، ص161.
- ↑ غفاری و دیگران، «تأثیر برنامۀ ورزشی منظم گروهی بر عزت نفس دانشجویان پرستاری»، 1386ش، ص53.
- ↑ شریعتمداری و امینی، «اثربخشی آموزش مفاهیم مذهبی بر عزت نفس دانش آموزان دبستانی»، 1397ش، ص153.
- ↑ «عزت نفس چه تأثیری بر زندگی انسان دارد؟ راهکارهای مؤثر برای افزایش آن»، وب‌سایت درمانکده.
- ↑ شریعتمداری و امینی، «اثربخشی آموزش مفاهیم مذهبی بر عزت نفس دانش آموزان دبستانی»، 1397ش، ص152-154.
- ↑ Kubota, “Aerobic exercise and self-esteem in children”, 2002, V24(12), P127.
- ↑ مقدس برهان، «تعریف عزت نفس و 6 توصیۀ کاربردی برای افزایش عزت نفس»، وب‌سایت چطور.
- ↑ شریعتمداری و امینی، «اثربخشی آموزش مفاهیم مذهبی بر عزت نفس دانش آموزان دبستانی»، 1397ش، ص153.
- ↑ روشن، «عوامل تأثیرگذار بر عزت نفس»، وب‌سایت پردیس پلان.
- ↑ غفاری و دیگران، «تأثیر برنامۀ ورزشی منظم گروهی بر عزت نفس دانشجویان پرستاری»، 1386ش، ص52.
- ↑ Boyd, “The effect of physical activity intervention package on the self-esteem of pre-adolescentand adolescent females”, 1997, V32(127), P693.
- ↑ Heath, “Physical activity patterns in American high school students: results from the 1990”, 1994, V148(11), P1131.
- ↑ شریعتمداری و امینی، «اثربخشی آموزش مفاهیم مذهبی بر عزت نفس دانش آموزان دبستانی»، 1397ش، ص151.
- ↑ شریعتمداری و امینی، «اثربخشی آموزش مفاهیم مذهبی بر عزت نفس دانش آموزان دبستانی»، 1397ش، ص156.
- ↑ شریعتمداری و امینی، «اثربخشی آموزش مفاهیم مذهبی بر عزت نفس دانش آموزان دبستانی»، 1397ش، ص167.
- ↑ فکوری و دیگران، «ارتباط باورهای مذهبی با عزت نفس در دانشجویان»، 1394ش، ص51.
- ↑ حسینی و زاده‌محمدی، «تأثیر موسیقی درمانی بر عزت نفس و معنای زندگی در سالمندان»، 1400ش، ص497-498.
- ↑ ولی محمدی، «راهکارهای اساسی برای بالا بردن عزت نفس»، وب‌سایت کارلیب.
- ↑ «عزت نفس»، دانشنامۀ اسلامی.
- ↑ ری شهری، میزان الحکمه، 1384ش، ج7، ص369.
- ↑ دلشاد تهرانی، سیری در تربیت اسلامی، 1385ش، ص221.
- ↑ دلشاد تهرانی، سیری در تربیت اسلامی، 1385ش، ص212.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1387ش، ج18، ص194.
- ↑ «عزت نفس»، ویکی فقه.
- ↑ ولی محمدی، «راهکارهای اساسی برای بالا بردن عزت نفس»، وب‌سایت کارلیب.
- ↑ طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، 1374، ج4، ص596ش.
- ↑ جامی، هفت اورنگ، سبحه الابرار، بخش 94، بیت 22، وب‌سایت گنجور.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب ذیل واژۀ عزت.
منابع
- جامی، هفت اورنگ، سبحه‌الابرار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1402ش.
- حسینی، جواد و زاده‌محمدی، علی، «تأثیر موسیقی درمانی بر عزت نفس و معنای زندگی در سالمندان»، نشریۀ روان‌شناسی کاربردی، دورۀ 15، شمارۀ 3 (پیاپی 59)، 1400ش.
- دلشاد تهرانی، مصطفی، سیری در تربیت اسلامی، تهران، دریا، 1385ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1402ش.
- روشن، پردیس، «عوامل تأثیرگذار بر عزت نفس»، وب‌سایت پردیس پلان، تاریخ بارگذاری: 18 خرداد 1401ش.
- ری شهری، محمد، میزان الحکمه، تهران، دارالحدیث، 1384ش.
- شریعتمداری، آسیه و امینی، آرزو، «اثربخشی آموزش مفاهیم مذهبی بر عزت نفس دانش آموزان دبستانی»، نشریۀ پژوهش در نظام‌های آموزشی، دورۀ 12، شمارۀ 41، 1397ش.
- طباطبایی، سیدمحمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمد باقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374ش.
- «عزت نفس چه تأثیری بر زندگی انسان دارد؟ راهکارهای مؤثر برای افزایش آن»، وب‌سایت درمانکده، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1402ش.
- «عزت نفس»، دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1402ش.
- «عزت نفس»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1402ش.
- غفاری، فاطمه و دیگران، «تأثیر برنامۀ ورزشی منظم گروهی بر عزت نفس دانشجویان پرستاری»، مجلۀ علمی پژوهشی دانشگاه علم پزشکی بابل، دورۀ 9، شمارۀ 1، 1386ش.
- فکوری، الهام و دیگران، «ارتباط باورهای مذهبی با عزت نفس در دانشجویان»، نشریۀ علوم پزشکی زانکو، دورۀ 16، شمارۀ 49، 1394ش.
- مقدس برهان، مریم، «تعریف عزت نفس و 6 توصیۀ کاربردی برای افزایش عزت نفس»، وب‌سایت چطور، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1402ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1387ش.
- ولی محمدی، فاطمه، «راهکارهای اساسی برای بالا بردن عزت نفس»، وب‌سایت کارلیب، تاریخ بارگذاری: 11 بهمن 1401ش.
- Boyd KR, Hrycaiko DW, “The effect of physical activity intervention package on the self-esteem of pre-adolescentand adolescent females”, Adolescence, 1997.
- Heath GW, Pratt M, Warren CW, Kann L, “Physical activity patterns in American high school students: results from the 1990”, Youth risk behavior survey, Arch Pediatr Adolesc Med, 1994.
- Kubota Y, Sasaki S, “Aerobic exercise and self-esteem in children”, J Behav Med, 2002.