کودک

کودک؛ دورانی از زندگی انسان تا پیش از سن بلوغ.

کودک، طفل یا خردسال، فرزند پسر یا دختری است که به حد بلوغ نرسیده باشد. به دوران کودک بودن نیز «کودکی» گفته می‌شود.

مفهوم کودکی

کودکی، در هیچ نقطه‌ای از جهان، دارای مفهوم مشخصی نیست. علاوه بر آن، مفهوم کودکی همواره توسط بزرگسالان معنا شده و هر تعریفی از مفهوم کودکی تا حدود زیادی بازتاب تمدن جامعه و درجۀ تکامل آن است. کودک، الگویی کوچک از شرایط انسانی حاکم بر جامعه، نمایانگر زمان و مکان تولد و نمایش‌دهندۀ روح و جانِ آن زمان و مکان است.

مفهوم کودک در کنوانسیون حقوق کودک

در این کنوانسیون، کودک، به تمامی افراد زیر 18 سال گفته می‌شود مگر اینکه طبق قانونِ قابل اجرا، سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود. سن بلوغ، در کشورهای مختلف، به صورت‌های متفاوتی تعیین می‌شود.

مفهوم کودک در فقه اسلامی

در اصطلاح فقهی، کودک به فرزند انسان، از زمان تولد تا ابتدای سن بلوغ گفته می‌شود که در برخی از منابع مانند باب تبعیت طفل از والدین در احکام اسلامی، همین تعریف را برای کودک مطرح کرده‌اند؛ برای مثال، فقها، بر این باورند که حکم طفلی که به سن بلوغ نرسیده از جهت مسلمان یا کافر بودن، همان حکم والدین او است. در مباحث فقهی، تمامی مراحل سنین کودکی دارای احکامی مخصوص هستند؛ برای مثال، جنین، دارای حقوقی در دین اسلام، همچون حق اثبات نسب، حق جنین در ارث، حق جنین در وصیت و حرمت سقط جنین است. پس از آن در مرحلۀ شیرخوارگی که به مرحلۀ «طفولیت» نیز معروف است، کودک دارای حقوقی همچون حق شیرخوارگی و حق حضانت است.

مفهوم بیولوژیکی کودک

کودک، از نظر علم بیولوژی (زیست‌شناسی)، به کسی گفته می‌شود که هنوز قوای جسمانی و مشخصات فیزیکی مانند قد، وزن، نیروی بدنی و عقلی او به رشد کافی نرسیده است. قوای جسمی و عقلی کودکان، به‌تدریج رشد کرده و پس از طی مراحلی، به رشد و تکامل می‌رسد.

مفهوم اجتماعی کودک

کودک، از نظر اجتماعی به شخصی گفته می‌شود که با توجه به معیارهای مشخص در هر جامعه، عضوی از خانواده محسوب شده و هنوز مسئولیت‌های اجتماعی را برعهده نگرفته باشد. کارشناسان بر این باورند که کودک، از نظر اجتماعی یک مفهوم اعتباری است که توسط جامعه معنا می‌شود. در نگاه جامعه، کودک کسی است که بدون در نظر گرفتن سن او، هیچ‌گونه تکلیف اجتماعی نداشته باشد. این مفهوم، در جوامع و دوره‌های زمانی گوناگون، معنای متفاوتی به خود می‌گیرد؛ برای مثال، در اوایل سدۀ گذشته، پدران و مادران ما، در سنی که امروزه کودکان ما به مدرسه می‌روند و به بازی و یادگیری مشغول هستند، وارد بازار کار شده، تشکیل زندگی داده و مسئولیت یک زندگی کامل را بر عهده داشتند. این در حالی است که از نظر قوای جسمی و بیولوژیک، کودکان امروز با دیروز، تفاوت چندانی ندارند.

مفهوم کودک در ایران باستان

با توجه به بررسی‌های صورت گرفته، دوره‌ای به‌نام دوران کودکی در ایران باستان وجود نداشته است. بچه‌ها، از همان کودکی، برای انجام کارهای جدی پرورش داده می‌شدند؛ برای مثال، در آن روزگار، به خانواده‌هایی که فرزند پسر داشتند، مقرری ماهیانه می‌دادند که در حقیقت، همان خون‌بهای پسران بوده است. در بسیاری از اساطیر ایرانی، سن پهلوان مشخص نبوده و افراد، تنها به واسطۀ توانایی‌های خود به بزرگی یا کوچکی شناخته می‌شدند.

مفهوم کودک در روانشناسی

دوران کودکی، از نظر روانشناسی، یکی از مهم‌ترین دوران‌های زندگی فرد است که نقش مهمی در مراحل بعدی زندگی او ایفا می‌کند. در زندگی هر کودکی، 4 نقطۀ عطف وجود دارد که روانشناسان با تکیه بر آنها، پیشرفت‌های کودک را از نقطه‌نظرهای متفاوتی بررسی و اندازه‌گیری می‌کنند: 1. نقاط عطف فیزیکی (شامل مهارت‌های حرکتی)؛ 2. نقاط عطف شناختی و روانی (توانایی رشد کودک برای تفکر، یادگیری و حل مشکلات و معماها)؛ 3. نقاط عطف اجتماعی و احساسی (توانایی کودک برای ابراز احساسات و پاسخ به تعاملات اجتماعی) و 4. نقاط عطف ارتباطی و زبانی (شامل مهارت‌های ارتباطی کلامی و غیرکلامی در کودکان).

دوران کودکی

دوران کودکی، دورانی از زندگی فرد است که روانشناسان آن را به چند گروه تقسیم کرده‌اند:

1. پیش از دو سالگی که به خردسالی معروف است؛
2. شروع دوران کودکی در 2 سالگی است. در این دوران، کودک قابلیت شناسایی اشیاء را دارد اما قادر به انجام عملی نیست.
3. در مرحلۀ دوم که با شروع چهارسالگی رخ می‌دهد، فکر درست و فطری کودک به کار افتاده و مشاهدات حقیقی برای او ثابت است. در این مرحله، کودک با در دست داشتن تکه‌ای خمیر می‌تواند به آن شکل داده و توانایی به کارگیری هوش را پیدا می‌کند.
4. دورۀ سوم، از هفت سالگی شروع شده و کودک توانایی فکر کردن به هر چیزی را به‌صورت درست یافته و نیز توانایی طبقه‌بندی کردن اعمال خود را نیز دارد.
5. در دورۀ چهارم، کودک توانایی درست کردن وسایل به‌صورت کامل، بدون دخالت دیگران را به دست آورده است. همچنین، در این دوره، دنیای خارج برای کودک قابل تشخیص بوده و می‌توان با دلیل و منطق، همه چیز را برای او تفسیر کرد.

کارشناسان معتقدند که در جوامع مرفه، دوران کودکی طولانی‌تر و با پایین آمدن سطح اقتصادی در جوامع، دوران کودکی نیز کوتاه‌تر می‌شود.

تفاوت کودکی و بزرگسالی

کارشناسان، دربارۀ تفاوت‌های بین کودکی و بزرگسالی، دو نظریه را مطرح می‌کنند:

1. گروهی بر این باورند که کودکان پاسخی شبیه به بزرگسالان به دنیا داده و تفاوت بین بالغ و نابالغ، تنها به مقدار یا کیفیت پیچیدگی رفتارِ آنها مربوط می‌شود؛
2. گروه دوم نیز معتقدند که کودکان و بزرگسالان، هر کدام، روش‌هایی منحصر به فرد در فکر، احساس و رفتار دارند که با یکدیگر متفاوت است.

کودک در ادبیات فارسی

واژۀ کودک، از جمله واژگان کهن در زبان فارسی است که از دیرباز در ادبیات ایران زمین حضور داشته است؛ برای مثال، سعدی در شعر خود گفته است:

ندانستی ای کودک خودپسند

که مردان ز خدمت به جایی رسند

پروین اعتصامی نیز از این واژه در اشعار خود بهره گرفته است:

خندید مرغ زیرک و گفتش تو کودکی

کودک نگفت، جز سخن کودکانه‌ای

منابع

• آقایی، اصغر و دیگران، «مقایسۀ مفهوم کودک و نیازهای کودک»، تفکر و کودک، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 2، شمارۀ 2، 1390ش.
• اعتصامی، پروین، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 15 آبان 1401ش.
• «پیدایش مفهوم کودکی و دوران کودکی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 15 آبان 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ذیل واژۀ کودک، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 آبان 1401ش.
• سعدی، بوستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 15 آبان 1401ش.
• طباطبایی، سیدعلی، ریاض‌المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1418ق.
• عباس‌آبادی، زهره، «مفهوم کودکی»، وب‌سایت پایگاه خبری کودک و نوجوان، تاریخ بازدید: 15 آبان 1401ش.
• «کودک»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 15 آبان 1401ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ کودکی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 آبان 1401ش.
• «مفهوم دوران کودکی و ارتباط آن با ادبیات کودک»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ بازدید: 15 آبان 1401ش.
• «مفهوم کودکی در روانشناسی»، وب‌سایت پیشیاره، تاریخ بازدید: 15 آبان 1401ش.