تحصیل زنان

تحصیل زنان؛ روند و شرایط فراگیری دانش توسط زنان در ایران.
دانش‌اندوزی زنان در ایران، از پیشینه‌ای کهن برخوردار است و به‌ویژه پس از ورود اسلام به ایران، با اثرپذیری فرهنگ ایرانی از آموزه‌های اسلام، علم‌آموزی زنان متناسب با اقتضائات جنسیتی آنان، با جدیت بیشتری ادامه یافت. تحصیلات زنان ایرانی به‌شیوۀ مدرن، سابقه‌ای به درازای یک قرن دارد و در این مدت با فرازوفرودهای بسیاری همراه بوده است. امروزه، نرخ تحصیل زنان در ایران نسبت به بسیاری از کشورهای اسلامی بالاتر است و پس از پیروزی انقلاب اسلامی با رشدی چشمگیر همراه بوده است.

مفهوم‌شناسی

واژۀ عربی «تحصیل» که در فارسی «به‌دست آوردن» گفته می‌شود در اصطلاح به‌معنای کسب علم و ارتقای سطح دانش و فرهنگ است. از این منظر، تحصیل، گسترۀ وسیعی دارد و از سوادآموزی تا فراگیری دانش‌ها، مهارت‌ها، هنرها و آگاهی‌های گوناگون را در بر می‌گیرد. تحصیل زنان متناسب با اقتضائات جنسی و نیازهای آنان، با وجود اشتراکات بسیار، در روش و محتوا تفاوت‌هایی با تحصیل مردان دارد.

اهمیت آموزش زنان

کارشناسان بر این باورند که آموزش زنان، از بهترین راه‌های توسعۀ سلامتی و بهبود وضعیت فرهنگی- اقتصادی جوامع است. امروزه سوادآموزی، مهارت‌آموزی، افزایش آگاهی و تحصیلات دانشگاهی، از حقوق اساسی انسان‌ها به‌شمار می‌آیند و زنان به‌عنوان نیمی از جمعیت هر جامعۀ انسانی که نقشی تأثیرگذار در مدیریت خانه، تربیت فرزندان و سلامت اعضای خانواده دارند، از سهمی همسان مردان در آموزش برخوردار هستند؛ بنابراین، کوتاهی در آموزش و تحصیل زنان، پیشرفت و ارتقای جامعه را به چالش می‌کشد.

آموزش زنان، به افزایش آگاهی آنها در مورد حقوق و مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه کمک کرده و به آنها توانایی‌های لازم در راستای توسعۀ مهارت‌ها را می‌بخشد. تحصیل زنان، علاوه بر افزایش میزان مشارکت آنها در مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، منجر به بهبود کیفیت زندگی آنها و خانواده‌های آنها نیز می‌شود که نقشی تأثیرگذار در افزایش سلامت کل جامعه ایفا می‌کند.

تاریخچۀ آموزش زنان در ایران

آثار برجای مانده از ایران پیش از اسلام، گویای طبقاتی بودن نظام آموزش در ایران باستان است. با وجود این، در برخی آثار اشاره شده است که به طبقاتی از زنان ایران باستان، آگاهی‌ها و مهارت‌های لازم برای خانه‌داری و نیز مسائل دینی، آموزش داده می‌شد و پژوهشگران بر این باور هستند که زنان ایرانی بیش از زنان جوامع دیگر در دوران باستان به انواع آموزش، دسترسی داشته‌اند. پس از پذیرش اسلام توسط ایرانیان، علم‌آموزی و دانش‌اندوزی زنان از انحصار طبقات خاص اجتماعی خارج شد و متناسب با نیازهای زمانه، زنان ایرانی به فراگیری دانش پرداختند در سده‌های گذشته، دختران با سهم کمتری نسبت به پسران، در مکتب‌خانه‌ها تحصیل می‌کردند و پس از بلوغ نیز برخی از آنها علوم دینی و برخی دانش‌های زمانه را در محافل خصوصی‌تر مانند خانه یا حوزه‌های دینی، فرامی‌گرفتند. سابقۀ تحصیل دختران در مدارس و به سبک مدرن تا دوره حکومت قاجاریه قابل رهگیری است؛ در زمان ناصرالدین‌شاه، با ورود هیئت‌های خارجی به ایران، نخستین اقدام‌ها در زمینۀ تأسیس مدارس به‌شیوۀ مدرن صورت گرفت اما دختران مسلمان، به‌دلیل فراهم‌نبودن اقتضائات حضور عفیفانه، به این مدارس نمی‌رفتند. نخستین مدرسۀ دخترانه توسط یک کشیش آمریکایی در دوران محمدشاه قاجار، برای اقلیت‌های مذهبی در شهر ارومیه تأسیس شد.
پس از انقلاب مشروطه، دربارۀ ساخت مدارس نوین برای دختران، برخی با نادیده گرفتن اقتضائات جنسیتی، خواستار آموزش یکسان دختران و پسران بودند؛ اما دستۀ دیگری، معتقد بودند که دختران باید علومی را یاد بگیرند که به‌صورت مستقیم به‌کار بیاید؛ یعنی علاوه بر سوادآموزی، دانش و مهارت تربیت فرزند، خانه‌داری، حفظ مراتب ناموس و شرف و دانش‌های متناسب با آنها را بیاموزند. البته کسانی هم بودند که با تأسیس مدارس دخترانه به‌شیوه‌های مدرن کاملا مخالف بودند. در این دوره، تعدادی مدارس دخترانه در نقاط مختلف ایران ساخته شد. نخستین گروه از زنان دانشجو، در سال 1314ش، با قانون تأسیس دانشگاه در ایران، وارد دانشگاه تهران شدند. پیش از انقلاب اسلامی، 38 هزار نفر دانشجوی زن در دانشگاه‌های سراسر کشور مشغول به تحصیل بودند که یک‌چهارم جمعیت دانشجویی ایران را تشکیل می‌دادند.
با پیروزی انقلاب اسلامی و پس از تأکید امام خمینی بر شکل‌گیری نهضت سوادآموزی در سال 1358ش، جهشی در تحصیل زنان و دختران ایجاد شد. تا سال 1382ش، حدود 20 میلیون زن تحت پوشش دوره‌های مختلف سوادآموزی قرار گرفتند. طبق آمارهای ثبت‌شدۀ جهانی، امروزه 99 درصد از کودکان ایرانی در مقطع ابتدایی و 88 درصد در مقطع متوسطه تحصیل می‌کنند. همچنین، میزان تحصیل در سطوح دانشگاهی به افزایش ده برابری رسیده است. امروزه، زنان در برخی رشته‌ها مانند حوزۀ سلامت، گوی سبقت را از مردان ربوده و کفۀ ترازوی تحصیل را به‌سمت خود سنگین‌تر کرده‌اند. بیش از 60 درصد از جمعیت دانشجویی امروزِ ایران و حدود 28 درصد از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها را خانم‌ها تشکیل می‌دهند.
در جمهوری اسلامی ایران و با تأکید امام خمینی، مدارس دینی نیز برای زنان راه‌اندازی و بازگشایی شدند. امروزه، در حدود 60 هزار نفر از بانوان طلبه در 500 مدرسۀ علمیۀ مخصوص زنان، در سراسر کشور مشغول به تحصیل هستند. در این مدارس دینی، 17 رشتۀ تحصیلی همچون مشاورۀ خانواده، تربیت دینی و مدیریت آموزشی ارائه شده که زنان می‌توانند در مقاطع تحصیلی یک و دو پیوسته و سطح سه و چهار (تحصیلات تکمیلی) تحصیل کنند.

علم‌آموزی زنان در اسلام

از منظر آموزه‌های اسلام، زنان همانند مردان حق دارند که به توسعۀ دانش، هوش، وسعت دیدگاه، پرورش استعدادها و استفاده از ظرفیت‌های بالقوۀ خود بپردازند. آموزه‌های اسلام همواره بر علم‌آموزی فراتر از چارچوب‌های جنسیتی، تأکید کرده و همگان را به کسب دانش سودمند تشویق کرده است. پیامبر خدا، رسالت خود را مستقیماً به گوش زنان می‌رسانید و حضور چشمگیر بانوان در حلقه نخستین مسلمانان مانند خدیجه، فاطمه بنت‌اسد مادر امام علی، سمیه و برخی دیگر، نشان‌گر نفوذ همسان تعالیم اسلام در میان زنان و مردان است. همچنین در گزارشی تاریخی آمده است که وقتی عمر به‌قصد کشتن پیامبر اکرم حرکت کرد او را در میان چهل تن از زنان و مردان یافت که مشغول فراگیری قرآن و معارف دین بودند. آموزش زنان در مدینه نیز توسط پیامبر خدا با جدیت پیگیری می‌شد و او به درخواست زنان مدینه، روز معینی را برای علم‌آموزی آنان قرار داده بود. همچنین در گزارش‌های تاریخی دوران پیامبر اکرم به نام زنانی اشاره شده است که با دانش طب، آشنا بودند و به‌قصد مداوای مجروحین، سپاه مسلمانان را همراهی می‌کردند. مورخین بسیاری به فهرست بلندی از زنان مسلمانِ عالم، راوی حدیث و ادیب در آثار خود اشاره کرده‌اند؛ محمد بن سعد (230ق) در کتاب «الطبقات الکبری»، ابونعیم اصفهانی (339 ـ 430ق) در کتاب «معرفة الصحابه»، ابن‌عبدالبر قرطبی (368 ـ 463ق) در کتاب «الاستیعاب فی معرفة الاصحاب»، ابن‌اثیر جزری (555 ـ 630 ق) در کتاب «اسد الغابه فی معرفة الصحابه»، ابن‌حجر عسقلانی» (774 ـ 852ق) در کتاب «الاصابه فی تمییز الصحابه» و در دوره معاصر، عبدالرحمن العک در کتاب «حیاة الصحابیات»، محمد سعید مبیض در کتاب «موسوعة حیاة الصحابیات» و نیز عبدالصبور شاهین در کتاب «صحابیات حول الرّسول»، به زنانی که از پیامبر خدا، دانش آموخته‌اند، اشاره کرده‌اند. همچنین کتاب‌های فراوانی در شرح حال بانوان فرهیخته و دانشمند مسلمان در طول تاریخ اسلام، نگارش شده است.

تحصیل زنان و تحکیم خانواده

بسیاری بر این باورند که تحصیلات زنان باید به شاغل بودن آنها ختم شود؛ این در حالی است که یک زن تحصیل‌کرده، حتی اگر هیچ شغلی در جامعه نداشته باشد، باز هم بازده فرهنگی- اقتصادی داشته و در محیط خانواده و تربیت فرزندان و در نتیجه بر جامعه تأثیر می‌گذارد. زنانی که اندیشۀ بارور و رشدیافته‌ای دارند، در پایه‌گذاری کانون خانواده، قدرتمند عمل می‌کنند. آن دسته از زنانی که در رابطه با نحوۀ ادارۀ خانه، ارتباط با همسر، ارتباط با خانوادۀ اصلی خود و همسر، مدیریت سلامت و بهداشت خود و خانواده (از نظر روانی و جسمی) اطلاعات کافی داشته باشند، در نگهداری از خود، فرزندان و خانواده تلاش مضاعفی کرده و متناسب با موقعیت سنی و جنسی کودک، موفق‌تر عمل می‌کنند.

حق قانونی تحصیل زنان

امروزه، در فرهنگ ایرانیان با اثرپذیری از آموزه‌های اسلام، حق تحصیل زنان از حقوق اساسی و انسانی آنها به‌شمار می‌آید و طبق اصل بیستم و بیست‌ویکم قانون اساسی، دولت موظف است تمامی حقوق زن از جمله حق تحصیل زوجه را با رعایت موازین اسلام، تضمین کند. در همین چارچوب، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز با اشاره به این‌که امروزه پاک‌ترین و باایمان‌ترین زنان ایرانی در میان اقشار تحصیل‌کرده هستند از خانواده‌های ایرانی می‌خواهد که مبادا از روی تعصب دینی، جلوی تحصلات عالیه دختران را بگیرند و اجازه دهند که دختران همانند پسران، تحصیلات عالیه داشته باشند و علم بیاموزند. او محروم کردن زنان از تحصیل را ظلم به آنها و اتهام ناروا به اسلام دانسته و بر این باور است که هرچند بعضی مشاغل مناسب زن نیست، اما حضور زن در همه عرصه‌های علمی و رشته‌های گوناگون مفید است.

حق تحصیل زوجه

امروزه در برخی خانواده‌ها، یکی از چالش‌های زوجین، حق تحصیل زن (زوجه) است. کارشناسان معتقدند که برای پیش‌گیری از برخی مشکلات پس از ازدواج، بهتر است زن و مرد، پیش از ازدواج، بر سر همۀ موارد از جمله حق تحصیل زن، با یکدیگر به توافق برسند. در این صورت، اگر زن پیش از ازدواج با همسر خود شرط کند که قصد ادامۀ تحصیل پس از ازدواج را دارد، مرد نمی‌تواند از این امر ممانعت کند. هرچند، بر اساس قانون نیز مرد تنها در زمانی می‌تواند از حق تحصیل زوجه جلوگیری کند که ادامۀ تحصیل زن به زندگی زناشویی آن‌ها لطمه وارد کرده و باعث برهم خوردن زندگی مشترک آنها شود. علاوه بر آن، در صورتی‌که زن در زمان ازدواج مشغول به تحصیل باشد، مرد حق نخواهد داشت تا بعد از ازدواج با موضوع تحصیل زن مخالفت کند؛ زیرا در چنین فرضی، زوج از تحصیل زن اطلاع داشته است و به‌صورت ضمنی قبول کرده که زوجه ادامۀ تحصیل دهد.

منابع

• «آموزش زنان در صدر اسلام»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1402ش.
• ابن‌هشام، السیرة النبویة، بیروت، دار احیاء التراث العربي، 1413ق.
• «اسامی عده‌ای از بانوان عالم و دانشمند قرون گذشته تا به امروز»، وب‌سایت اسلام‌کوئست، تاریخ آخرین به‌روزرسانی: 25 تیر 1398ش.
• بهرامی، فاطمه و اعتمادی، عذرا، «رشد تحصیلات زنان در ایران به‌عنوان الگویی از زنان مسلمان»، وب‌سایت الگو، تاریخ بازدید: 22 فروردین 1402ش.
• «تحصیل زنان»، وب‌سایت پرسمان: نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها، تاریخ انتشار: 15 مهر 1396ش.
• «تحصیل 60 هزار طلبه در 500 مدرسه حوزۀ علمیۀ خواهران»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 18 فروردین 1401ش.زمانی، لیلا، «شرایط تحصیل زنان در گذر زمان»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1400ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1402ش.
• زمانی، لیلا، «شرایط تحصیل زنان در گذر زمان»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ انتشار: 4 دی 1400ش.
• «زنان پس از انقلاب کجای نردبان پیشرفت علم و دانشگاه ایستاده‌اند؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: 13 بهمن 1401ش.
• عدالت، ترنم، «حق تحصیل زن»، وب‌سایت مؤسسۀ حقوقی ترنم عدالت، تاریخ بارگذاری: 26 آذر 1400ش.
• «علم را بجویید، حتی اگر در چین باشد!»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ بارگذاری: 20 تیر 1391ش.
• «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، وب‌سایت شورای نگهبان، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1402ش.
• کرد زنگنه، شهرزاد، «نهضت اسلامی، نهضت رشد و سوادآموزی زنان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 23 فروردین 1402ش.
• کریستین‌سن، آرتور، «دسترسی زنان ایران باستان به آموزش»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ انتشار: 2 آبان 1398ش.
• میرحسینی، «نگاهی به اولویت‌های آموزشی زنان در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1402ش.