هویت ملی

هویت ملی، احساس تعلق و وفاداری اعضای یک جامعه به عناصر و نمادهای مشترک اجتماع ملی.

میزان تعلق و وفاداری اعضای یک اجتماع ملی به سرزمین، دین و آیین، آداب و مناسک، تاریخ، زبان و ادبیات، مردم و دولت، احساس هویت ملی آن‌ها را مشخص می‌نماید. این مفهوم با شاخص‌هایی چون افتخار به ملیت، توجه به فرهنگ و تاریخ کشور، احساس نزدیکی به هم‌وطنان، دلسوزی برای کشور، اهمیت قائل شدن برای هنر، پرچم، لباس، زبان و سایر نمادهای ملی، افتخار به مفاخر و شخصیت‌های نکونام ملی و احترام به آن‌ها، سنجیده می‌‌شود.

هویت

هویت عبارت است از مجموعه نگرش‌ها، ویژگی‌ها و روحیاتی که دارای مؤلفه‌های مادی، زیستی، فرهنگی و روانی بوده و موجب تمایز فرد از فرد یا گروه از گروه یا فرهنگ از فرهنگ دیگر می‌شود.

معنا‌ساز بودن هویت

هویت موجب احساس تمایز، تداوم و استقلال شخصی شده و فرد احساس می‌کند که غیر از دیگران است. ویژگی معنا‌سازی هویت در سطح رفتارهای فردی و سطح تعاملات فرهنگی و اجتماعی تأثیر بسزایی دارد.

هویت فردی و اجتماعی

هویت در آغاز، محصول احساسات و تمایلات فردی و شخصی است که در فضای فرهنگی و زمان معین شکل می‌گیرد. این احساس هویت فردی، بر اثر تعاملات میان فرد و اجتماع، تبدیل به یک هویت اجتماعی می‌گردد و نوعی احساسِ تعلقِ مشترک به اجتماعی ملی یا کل جامعه را پدید می‌آورد.

پیشنیه مفهوم هویت ملی

هویت ملی، مفهوم جدیدی ذیل مفهوم هویت جمعی است که ریشه در هستی‌شناسی انسان مدرن دارد و در دوران شکل‌گیری «دولت» در قرن شانزده و هفده میلادی در اروپا مورد توجه قرار گرفت و از قرن نوزده میلادی به سرزمین‌های شرقی راه یافت. در این مفهوم نوپدید، مردم به منابع هویتی و شاخص‌های تشکیل‌دهنده آن در بین دولت‌ها آگاه‌تر شده و برای پیشبرد آن حاضر به فداکاری هستند. هویت ملی موجب همبستگی اجتماعی در راستای دستیابی به اهداف و خواسته‌های جامعه می‌شود. ریشه شکل‌گیری هویت ملی در ایران را می‌توان تا دوره قاجار و جنبش مشروطیت پی گرفت.

ابعاد هویت ملی

چیستی هویت ملی در هر جامعه‌ای به ابعاد سازنده و وضعیت آن بستگی دارد که به تبع آن، نتایج متفاوتی را نیز در جوامع مختلف به همراه خواهد داشت. هر یک از این ابعاد، در تکوین و تشخص هویت ملی از وزن و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

• بعد جغرافیایی؛ تبلور عینی و ملموس هویت ملی؛
• بعد اجتماعی؛ تعلق به محیط اجتماعی خاص؛
• بعد تاریخی؛ آگاهی مشترک افراد از گذشته تاریخی و دل‌بستگی به آن؛
• بعد سیاسی؛ عضویت فیزیکی و قانونی افراد جامعه در یک نظام سیاسی و تبعیت از قوانین آن.
• بعد مذهبی؛ پای‌بندی عمومی به شعائر، مناسک و نهادهای دینی و مشارکت عملی در آیین‌های مذهبی.
• بعد فرهنگی؛ توافق عمومی بر فرهنگ ملی و تلاش همگانی برای حفظ میراث فرهنگی؛
• بعد زبان و ادبیات؛ ابزار برقراری ارتباطات جمعی، تولید میراث فرهنگی و بازتولید نظام معنایی.

ویژگی‌های هویت ملی

هویت ملی، ترکیبی از ویژگی‌های گوناگون است که می‌تواند پایه‌ای برای شکل‌گیری یک هویت متمایز باشد.

• باور عمومی به «هم‌میهن» بودن هر یک از اعضای ملت؛
• استمرار تاریخی هویت؛
• پویایی و فعال بودن هویت؛
• ایجاد ارتباط‌ با یک مکان جغرافیایی معین؛
• بهره‌مندی از خصوصیات ملی و فرهنگ عمومی مشترک.
  

شکل‌گیری هویت ملی

بر اساس رویکرد مدرنیستی، ایجاد یکپارچگی سیاسی، نهادی، اقتصادی و فرهنگی عامل ساخت و گسترش هویت ملی محسوب می‌شود؛ اما بر اساس رویکرد فرهنگی، مؤلفه‌های فرهنگی از قبیل زبان یا مذهب نقش سازنده‌ای در توسعه هویت ملی دارند.
پدیده هویت ملی در کنار سایر پدیده‌های اجتماعی، نقش مهمی در شکل‌گیری ماهیت توسعه در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دارد.

کارکردهای هویت ملی

هویت ملی با بهره‌گیری از ظرفیت و توانمندی نمادهای ملی، کارکردهای زیر را تأمین می‌کند:

• همبستگی اجتماعی؛ هویت ملی با بهره‌مندی از ظرفیت عناصری مانند دین ، گذشته تاریخی و منافع مشترک که اساس هویت ملی را تشکیل می‌دهند، می‌تواند به افرایش سطح وفاق اجتماعی و همبستگی ملی یاری رساند.
• آگاهی و جهت‌دهی؛ ایجاد همبستگی میان اعضای یک گروه یا اجتماع، نیازمند هدف و جهت مشترک است که هویت ملی، آن را در دسترس قرار می‌دهد.
• تعیین سازوکارهای فرهنگ سیاسی؛ فرهنگ سیاسی یک جامعه، نظامی است که بر اساس نگرش‌ها و ارزش‌های مردم آن جامعه، درونی شده و آگاهی درباره نظام سیاسی تا اندازه زیادی به میزان شناخت ارزش‌های حاکم بر آن محیط بستگی دارد. هویت ملی با توجه به ارزش‌های محیط فرهنگی خود، می‌تواند اقدامات و سوگیری‌های سیاسی دولت‌ها را تبیین نماید.
  

هویت جهانی

هویت جهانی، فرآیندی اجتماعی است که در آن، قیدوبندهای جغرافیایی که بر روابط اجتماعی و فرهنگی سایه افکنده است، از بین می‌رود و مردم به‌طور فزاینده، از کاهش این قیدوبندها آگاه می‌شوند. دولت ـ ملت‌ها در مواجهه با جهانی‌شدن و به دلیل چندفرهنگ‌گرایی و مهاجرت‌های گسترده، تضعیف اعتقادات مشترک و ارزش‌های بنیادین، ایجاد وضعیت فراملی، با نوعی زوال هویت ملی روبرو خواهند شد؛ لذا تقویت نقش و جایگاه هویت ملی، به‌عنوان بهترین پیونددهنده اجتماع در جهان مدرن و احساس سهیم بودن شهروندان در یک سنت ملی، پیش‌نیاز اساسی برای ورود به عرصه جهانی و سهیم‌شدن در اجتماع فراملی است.

هویت اسلامی

«هویت اسلامی» نشان‌دهنده احساس تعلق و تعهد اجتماعی به دین اسلام و جامعه مسلمان است. ویژگی تمایزبخش هویت اسلامی، توان و چگونگی پاسخ‌گویی آن به پرسش‌های بنیادین بشر، جهت بخشیدن به زندگی، ایجاد وحدت اعتقادی و معنا بخشیدن به جهان است. این مفهوم به‌وجود آورنده هویت مشترکی است که در فرهنگ اسلامی، «امت» نامیده می‌شود. ذیل هویت اسلامی، خرده‌هویت‌هایی به‌صورت مذاهب مختلف وجود دارد که بارزترین دسته‌بندی آن، تشیع و تسنن است. عناصر تشکیل‌دهنده هویت اسلامی عبارت‌اند از: باور به آئین اسلام، پای‌بندی به آموزه‌های اسلامی، عمل به مناسک اسلامی، پای‌بندی به آداب دینی، بهره‌مندی از تاریخ مشترک اسلامی که از ظهور اسلام آغاز می‌شود و تا زمان حال امتداد می‌یابد.

هویت ملی ایرانیان

پیشینه کهن و تاریخی ایرانیان، هم‌جواری با کشورهای مسلمان با اشتراکات فرهنگی و هویت‌های فراملی، نشان می‌دهد که ایرانی و اسلامی بودن از ابعاد جدانشدنی هویت ایرانیان است. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، جامعه ایران را جامعه‌ای برخوردار از هویت ایرانی و اسلامی دانسته است که در سطح فردی و اجتماعی موجب خودباوری، اتکا به نفس، امید به آینده و عدم سلطه‌پذیری می‌شود و تلاش و پیشرفت را در پی دارد.

ارکان هویت ملی ایرانیان

تأثیر هماهنگ و پیچیده عوامل گوناگون در شکل‌گیری هویت ملی غیر قابل انکار است تا آنجا که ثبات سیاسی و امنیت ملی کشورها نیز با مقوله هویت ملی در ارتباط است. به این دلیل هویت ملی برای ایرانیان از دوران باستان تاکنون اهمیت خاصی داشته و همواره در تحکیم ارکان آن تلاش کرده‌اند.

• نظام معنایی توحیدی: یکتاپرستی محور دین‌داری مردم ایران در طول تاریخ بوده است. ارکان فرهنگ ایرانیان همچون علم، عرفان، شعر و مظاهر آن‌ها، خصوصاً در معماری و دیگر میراث فرهنگی و هنری، نماد و نشانه تعالی روح پرستش توحیدی این ملت در طول تاریخ است.
• تکیه بر معارف قرآن و مودت اهل‌بیت: اسلام به‌عنوان دین رسمی کشور، از مقومات هویت ایرانی است. ایرانیان، آیین اسلام را پذیرفته و تعالیم قرآن را اخذ کرده و مجدانه در نشر و تنظیم آن کوشیده‌اند. آنان، در کنار علائق قومی و نژادی، علاقه و ارادت عمیقی به خاندان وحی دارند.
• گرایش به حاکمیت الهی: رمز بقا و استمرار حکومت‌ها در طول تاریخ ایران، تمسک به نمادهای دینی و توجه به حاکمیت دین بوده است. این اندیشه پس از انقلاب اسلامی، در الگوی «ولایت‌ فقیه» بازیابی شد و این کشش هویتی ایرانیان را پاسخ داد.
• سرزمین ایران: ایران سرزمینی با سابقه طولانی است که محل زندگی اقوام مختلف بوده و این اقوام در طول تاریخ از هویت ایرانی دفاع کرده و با تحکیم و تثبیت وحدت ملی، از نام و یاد و عظمت ایران پاسداری کرده‌اند.
• زبان و خط پارسی: زبان فارسی به‌عنوان دومین زبان در جهان اسلام، حامل فرهنگ و معارف اسلامی ایرانیان در طول تاریخ بوده و به همه ایرانیان و اقوام ایرانی تعلق داشته است. خط فارسی نیز بستر و رمز کمال زبان فارسی و همراه همیشگی این مؤلفه هویتی ایرانیان است.
• تمدن و تاریخ ایران:تاریخ و تمدن ایران از دوره باستان تا پیش از اسلام و در دوره اسلامی، مهد شکوفایی و رونق فرهنگی و علمی و تمدن‌سازی بوده است.
• آموزه انتظار: یکی از ویژگی‌های هویتی ایرانیان، اعتقاد آنان به ظهور موعود و زمینه‌سازی برای ظهور او است. الگوی کامل و جامع موعودگرایی در باور به مهدویت عرضه شده و بستر امید، سازندگی و آینده‌گرایی را برای ایرانیان فراهم کرده است. ایرانیان با تکیه بر شواهد تاریخی و دلایل دیگر، وظیفه ویژه‌ای را در ارتباط با ظهور موعود، برای خویش تعریف کرده‌اند.
  

مؤلفه‌های هویت ایرانی

• عید نوروز: نوروز|عید نوروز، عید باستانی ایرانیان است. این آئین امروزه در الگوی ویژه‌ی توجه به خدا و قدرت او در چرخش ایام تعریف شده است که می‌تواند با تکیه بر آموزه‌ی برادری و عطوفت اسلامی، بهانه‌ای برای دیدوبازدید و رفع کدورت‌ها باشد.
• زبان فارسی: زبان فارسی نقش مهمی در گسترش دین اسلام در ایران و سایر مناطق دنیا داشته است. درآمیختگی زبان فارسی با فرهنگ اسلامی، دلیل اصلی نفوذ زبان فارسی در کشورهای دیگر بوده است.
• تقویم هجری شمسی: ایرانیان بر اساس هنر و عشق و علاقه خود به اسلام، هجرت پیامبر اسلام را هم مبدأ سال قمری و هم مبدأ سال شمسی خود قرار داده‌اند.
• حجاب: در ایران باستان، بهره‌مندی زنان از حجاب، ويژه‌ی طبقه اعیان بود. با ورود اسلام، این تبعیض اجتماعی کنار رفت و تمام زنان امکان بهره‌مندی از حجاب را یافتند. امروزه، «چادر» نماد حجاب بانوان ایرانی است.
• دین اسلام: اسلام|دین اسلام، مهم‌ترین عامل همبستگی ملی ایرانیان و پیونددهنده اقوام مختلف ایران است.
  

کارکردهای هویت اسلامی - ایرانی

• انسجام‌بخشی به اقوام: با توجه به ترکیب جمعیتی کشور ایران، همه قومیت‌های دارای آداب و سنن و گویش‌های محلی، ضمن نفی برتری‌طلبی قومی و نژادپرستی، تحت پرچم مکتب اسلام بر محور ملیت ایرانی و حفظ تمامیت ارضی گرد هم آمده‌اند.
• ایجاد و حفظ اقتدار ملی و بین‌المللی: هویت اسلامی ـ ایرانی با اعطای نیروی معنوی و قدرت روحی به ایرانیان، اقتدار ملی و بین‌المللی ایران را به یک اقتدار معنوی، حقیقی و غیرقابل زوال تبدیل کرده است.
• زمینه‌سازی برای ایجاد تمدن: از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، ایرانیان پس از انقلاب اسلامی، زمینه مناسبی برای پیشرفت همه‌جانبه در قالب شکل‌گیری یک تمدن نوین یافته‌اند. بخشی از این فرآیند تمدن‌سازی مربوط به پیشرفت کشور در عرصه علم، صنعت، سیاست، اقتصاد، اقتدار نظامی و اعتبار بین‌المللی است. بخش دیگر آن توجه به سبک زندگی است که متن زندگی مردم را پوشش داده و بدون پیشرفت در این بخش، سایر پیشرفت‌ها نمی‌تواند تمدن سازگار با هویت اسلامی ـ ایرانی را به ارمغان آورد.
  

سبک زندگی و هویت ایرانی

یکی از نشانه‌های کلیدی هویت در جهان معاصر، ایجاد تمایز و تشخّص اجتماعی از طریق سبک زندگی است. امروزه انواع هویت فردی و اجتماعی، از سبک زندگی اثر می‌پذیرد و افراد و گروه‌ها با توسل به هر چیزی که وجه تمایز آن‌ها با سایر گروه‌ها باشد، هویت جدیدی از خود ارائه می‌نمایند. تحولات سبک زندگی، موجب تغییر هویت اجتماعی افراد می‌شود و چگونگی روابط اجتماعی و نوع نگاه به ملیت، مذهب، قومیت، حکومت، خانواده و فرهنگ را تعیین می‌کند. سبک زندگی با شاخص‌هایی مانند الگوی فراغت، الگوی مصرف رسانه، الگوی بازنمایی بدن، الگوی خرید و الگوی تغذیه به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم و با واسطه متغیر دین‌داری، بر هویت ملی تأثیر می‌گذارد. سبک زندگی مدرن برخلاف سبک زندگی سنتی، تأثیری معکوس و منفی بر دین‌داری افراد می‌گذارد و زمینه را برای کم‌رنگ کردن تعلقات هویتی ملی فراهم می‌کند.سبک زندگی مدرن به‌واسطه تأثیر بر باورها، نگرش‌ها و رفتارهای دینی افراد، زمینه تغییر جهان‌بینی افراد را فراهم می‌کند و وابستگی‌ها، وفاداری‌ها و تعهدات هویت ملی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

منابع

• اکبری، حسین؛ عیوضی، محمدرحیم، «بررسی وضعیت و ابعاد سازنده هویت ملی»، مجله علوم اجتماعی، بهار و تابستان 1392ش، ص59-33.
• بیگدلی، علی، «جهان معاصر: دولت‌های مدرن و هویت ملی»، نشریه زمانه، شماره 67 و 68، فروردین و اردیبهشت 1387ش.
• حاجیانی، ابراهیم، «تحلیل جامعه‌شناختی هویت ملی در ایران و طرح چند فرضیه»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 5، 1379ش.
• حاجیانی، ابراهیم، جامعه‌شناسی هویت ایرانی، تهران، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک، 1388ش.
• حیدری بیگوند، داریوش، «مسئله بحران هویت جوانان»، مجله نامه انجمن، شماره 4، 1380ش.
• زاهد، سعید، «هویت ملی ایرانیان»، راهبردی یاس، شماره 4، 1384ش.
• دادی، نورالدین و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی رابطه سبک زندگی و هویت ملی»، مجله مطالعات اجتماعی ایران، دوره نهم، شماره 3، پاییز 1394ش.
• «سند «مؤلفه‌های هویت ملی ایرانیان» مصوب شورای فرهنگ عمومی»، سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1387ش.
• شمشیری، بابک، درآمدی بر هویت ملی، شیراز، نوید، 1387ش.
• فلاحی، نرگس، «هویت ملی و کار ویژه‌های آن»، سایت ویستا، تاریخ مشاهده: 25 مهر 1400ش.
• قربانی قدرت‌الله، «هویت ملی از دیدگاه استاد مطهری»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1380ش.
• قنبری، شمسی، «هویت ملی در کتابهای علوم اجتماعی»، سایت رشد آموزش علوم اجتماعی، تاریخ درج مطلب: 25 اردیبهشت 1397ش.
• گل‌محمدی، احمد، جهانی‌شدن، فرهنگ، هویت، تهران، نی، 1381ش.
• گل‌محمدی، احمد، گفتمان‌های هویت‌ساز در عصر جهانی‌شدن؛ هویت ملی و جهانی‌شدن، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، دانشگاه تهران، 1383ش.
• لطف‌آبادی، محسن، «بازخوانی نظری مفهوم هویت»، خردنامه، بهار و تابستان 1392ش.
• مرشدی‌زاده، علی؛ احمدلو، کاووس، «مؤلفه‌های هویت اسلامی و ایرانی در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای»، فصلنامه مطالعات ملی، سال هجدهم، شماره 2، 1396ش.
• نجفی، موسی، هویت‌شناسی: پیرامون نظریه هویت ملی ایران و بازتاب آن در فرهنگ، تاریخ و سیاست، تهران، آرما، 1392ش.
• یوسفی، علی، «فرهنگ و هویت ایرانی، فرصت‌ها و چالش‌ها (میزگرد)»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 4، 1379ش.