مراسم شهادت امام رضا در خراسان

مراسم شهادت امام رضا در خراسان؛ آیین شمع‌گردانی و خطبه‌خوانیِ مخصوص شب شهادت امام رضا.

مراسم شهادت امام رضا در خراسان، نوعی آیین مذهبی است که از گذشته تا کنون به‌شیوۀ خاصی در خراسان و حرم امام رضا برگزار می‌شود. این آیین با گذر زمان به یک آیین دسته‌جمعی تبدیل شده است که همه زائران امام رضا می‌توانند در آن مشارکت کنند.

تاریخچه

بر اساس اسناد آستان قدس رضوی، برگزاری مراسم شمع‌گردانی در شب شهادت امام رضا به دهۀ 1330 قمری برمی‌گردد که متولی آستان قدس رضوی، دستور تهیۀ شمع را برای شرکت کنندگان در مراسم سالروز شهادت امام رضا، می‌دهد. برخی معتقدند آیین شمع‌گردانی و خطبه‌خوانی در حرم امام رضا از دورۀ صفویه رایج بوده است. ^[۱] امروزه آیین خطبه‌خوانی در شب شهادت امام رضا و شب عاشور، در حرم امام رضا برگزار می‌شود.^[۲]

چگونگی مراسم شهادت امام رضا

در روزهای پایانی ماه صفر، اهالی خراسان و شهر مشهد، با آداب و رسوم ویژه‌ای به عزاداری برای شهادت امام رضا می‌پردازند. ^[۳] به همین مناسبت، برخی زائران از سراسر ایران ^[۴] به سمت حرم امام رضا در مشهد، پیاده‌روی می‌کنند. مراسم بزرگ عزاداری و حضور پرشور عزاداران که با آیین‌های گوناگونی همراه است، با عنوان «آیین عزاداری 28 صفر و سالروز شهادت امام رضا» به ثبت ملی رسیده است. ^[۵] از جمله آیین‌های عزاداری شهادت امام رضا عبارت‌اند از:

تعزیه‌خوانی؛
مراسم شمع‌گردانی: این مراسم هنگام غروب با مشارکت خادمان آستان قدس رضوی ^[۶] برگزار می‌شود؛ آنها در صفوفی منظم با شمع‌هایی روشن در دست، به‌صورت پیاده از دارالتولیة به سمت صحن انقلاب حرکت می‌کنند ^[۷]و در سوگ شهادت امام رضا به عزاداری و سینه‌زنی می‌پردازند. ^[۸]
آیین خطبه‌خوانی:^[۹] این مراسم از قدیمی‌ترین مراسم‌های فرهنگی- مذهبی است و به‌عنوان ختم مراسم عزاداری محرم و صفر نیز محسوب می‌شود. ^[۱۰] پس از استقرار خدام در صحن انقلاب، یکی از مداحان خطبۀ ویژۀ شب شهادت امام رضا را قرائت می‌کند.^[۱۱] سپس حافظان و قاریان قرآن با در دست داشتن لاله‌ها و شمع‌های روشن با حالتی محزون خطبه‌خوانی می‌کنند. محتوای این خطبه شامل حمد و ستایش خداوند، ذکر نام پیامبر و ائمه و سلام بر آنها است. ^[۱۲] در این مراسم، سایر عزاداران نیز با در دست داشتن شمع به خطبۀ مخصوص شب شهادت گوش فرا‌می‌دهند.^[۱۳] مراسم خطبه‌خوانی با گرامی‌داشت یاد امام خمینی، بنیان‌گذار انقلاب اسلامی و دعا برای سلامتی رهبر انقلاب، پایان می‌یابد.^[۱۴]
مراسم چهارپایه‌خوانی:^[۱۵] شعرخوانی آیینی و مرثیه‌سرایی به‌شیوۀ سنتیِ چهارپایه‌خوانی برگزار می‌شود.^[۱۶]
شهادت‌نامه‌خوانی؛ نمایندۀ ولی فقیه در خراسان رضوی و امام جمعه مشهد با شهادت‌نامه‌خوانی پایان این محفل را اعلام می‌کند.^[۱۷]
طبخ شله‌مشهدی: شله‌مشهدی از جمله غذاهای نذری و محلی مختص به این روز است که با آداب و رسوم خاص معنوی طبخ شده و میان زائران و عزاداران توزیع می‌شود. ^[۱۸] به‌منظور پذیرایی و رفاه زائران و عزاداران در مسیرهای منتهی به حرم ایستگاه‌های صلواتی ^[۱۹] با توزیع غذاها و نوشیدنی‌های مختلف از زائران و عزاداران پذیرایی می‌کنند.^[۲۰]

عزاداری بانوان در سالروز شهادت امام رضا

از قدیمی‌ترین آیین‌های عزاداری بانوان در سالروز شهادت امام رضا، برگزاری مراسم نمادین تشییع پیکر مطهر امام رضا توسط جمعی از زنان محلۀ نوغان است. قدمت این مراسم به 1200 سال پیش بر می‌گردد و تا کنون ادامه یافته است. بر اساس برخی گزارش‌های تاریخی، هنگامی که امام رضا به شهادت رسید، زنان منطقه نوغان برای شرکت در مراسم عزاداری، مهریۀ خود را به شوهران خویش بخشیدند تا اجازۀ مشارکت در این مراسم را پیدا کنند. آنها با شاخه‌های گل در مراسم تشییع جنازۀ امام رضا حضور یافتند و با این حرکت غریب‌نوازی و مهمان‌نوازی خود را در تاریخ ثبت کردند. امروزه نیز زنان نوغانی با فرا رسیدن ایام شهادت امام رضا، شیون‌کنان به عزاداری برای امام رضا می‌پردازند. این مراسم از صبح آغاز می‌شود و با حرکت به‌سوی حرم امام رضا پایان می‌پذیرد.^[۲۱]

کارکرد

عزاداری از مهم‌ترین مناسک دینی است که در مناسبت‌های مذهبی و اغلب به‌صورت دسته‌جمعی برگزار می‌شود و جوش و خروش عاطفی شرکت‌کنندگان را در پی دارد. برگزاری آیین عزاداری در حرم امام رضا به مناسبت شهادت او، در تقویت اعتقادات دینی و ارزش‌های مذهبی عزداران تأثیر دارد. ^[۲۲] همچنین ماندگاری این آیین سبب حفظ ارتباط و همکاری میان عزاداران، یکپارچه‌سازیِ جامعه و اعتبار بخشیدن به این آیین‌های مذهبی می‌شود و ثبات اجتماعی در سطح جامعه را به‌دنبال دارد. ^[۲۳] از طرفی مشارکت فعال زائران و عزاداران به‌صورت حضوری یا از طریق مشاهدۀ مراسم در رسانه، سبب تقویت حس معنوی و حمایت‌های روانی مانند کاهش اضطراب، ترس و دلهره در آنها می‌شود.^[۲۴] از دیگر کارکردهای این مراسم عبارت‌اند از:

کاهش کشمکش‌های اجتماعی؛
تحکیم نظارت اجتماعی؛
انتقال ارزش‌ها و آداب‌ورسوم از نسلی به نسل دیگر؛
ایجاد تعادل اخلاقی در سطح جامعه؛
به ثمر رساندن آرمان‌های مذهبی و انقلابی.^[۲۵]

پانویس

منابع

«آداب و رسوم خراسان رضوی در ایام شهادت امام رضا»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 19 آبان 1402ش.
انوری، سیدعلیرضا، «سنجش و ارزیابی مراسم آیینی؛ آیین خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا»، فصلنامۀ دین‌پژوهی و کارآمدی، شمارۀ 1، 1400ش.
«نگاهی تاریخی به برگزاری مراسم شمع‌گردانی و شام غریبان امام رضا»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 15 مهر 1400ش.
«ویژه برنامه‌های حرم مطهر رضوی به مناسبت شهادت امام رضا»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 24 شهریور 1402ش.
«ویژه برنامه‌های حرم مطهر رضوی در شب و روز شهادت امام رضا»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 24 شهریور 1402ش.

[1] . «نگاهی تاریخی به برگزاری مراسم شمع‌گردانی و شام غریبان امام رضا»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.

[2] . انوری، «سنجش و ارزیابی مراسم آیینی؛ آیین خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا»، 1400ش، ص50.

[3] . «آداب و رسوم خراسان رضوی در ایام شهادت امام رضا»، وب‌سایت بیتوته.

[4] . انوری، «سنجش و ارزیابی مراسم آیینی؛ آیین خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا»، 1400ش، ص50.

[5] . «آداب و رسوم خراسان رضوی در ایام شهادت امام رضا»، وب‌سایت بیتوته.

[6] . «ویژه برنامه‌های حرم مطهر رضوی به مناسبت شهادت امام رضا»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.

[7] . «آداب و رسوم خراسان رضوی در ایام شهادت امام رضا»، وب‌سایت بیتوته.

[8] . «ویژه برنامه‌های حرم مطهر رضوی به مناسبت شهادت امام رضا»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.

[9] . «ویژه برنامه‌های حرم مطهر رضوی به مناسبت شهادت امام رضا»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.

[10] . انوری، «سنجش و ارزیابی مراسم آیینی؛ آیین خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا»، 1400ش، ص50.

[11] . «ویژه برنامه‌های حرم مطهر رضوی در شب و روز شهادت امام رضا»، خبرگزاری صدا و سیما.

[12] . «آداب و رسوم خراسان رضوی در ایام شهادت امام رضا»، وب‌سایت بیتوته.

[13] . انوری، «سنجش و ارزیابی مراسم آیینی؛ آیین خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا»، 1400ش، ص50-51.

[14] . «آداب و رسوم خراسان رضوی در ایام شهادت امام رضا»، وب‌سایت بیتوته.

[15] . «ویژه برنامه‌های حرم مطهر رضوی به مناسبت شهادت امام رضا»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.

[16] . «ویژه برنامه‌های حرم مطهر رضوی در شب و روز شهادت امام رضا»، خبرگزاری صدا و سیما.

[17] . «ویژه برنامه‌های حرم مطهر رضوی به مناسبت شهادت امام رضا»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.

[18] . «آداب و رسوم خراسان رضوی در ایام شهادت امام رضا»، وب‌سایت بیتوته.

[19] . «آداب و رسوم خراسان رضوی در ایام شهادت امام رضا»، وب‌سایت بیتوته.

[20] . انوری، «سنجش و ارزیابی مراسم آیینی؛ آیین خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا»، 1400ش، ص49.

[21] . «آداب و رسوم خراسان رضوی در ایام شهادت امام رضا»، وب‌سایت بیتوته.

[22] . انوری، «سنجش و ارزیابی مراسم آیینی؛ آیین خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا»، 1400ش، ص50-53 .

[23] . انوری، «سنجش و ارزیابی مراسم آیینی؛ آیین خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا»، 1400ش، ص53-55 .

[24] . انوری، «سنجش و ارزیابی مراسم آیینی؛ آیین خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا»، 1400ش، ص56-57 .

[25] . انوری، «سنجش و ارزیابی مراسم آیینی؛ آیین خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا»، 1400ش، ص56 .

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]