آب‌انبار
آب‌انبار؛ جایی سرپوشیده برای ذخیره کردن آب
آب‌انبار، مکانی است که برای ذخیره کردن آب، در زیر زمین ساخته می‌شود. در بیش‌تر نقاط ایران، این بنا را «آب‌انبار»[۱] و در برخی نقاط دیگر آن را آب‌دان، آب‌گیر،[۲] حوض‌انبار، «انبار»، «حوض»،[۳] «برکه»،[۴] «مصنع»،[۵] «مصنعه»،[۶] «منبع»،[۷] «مرغی» یا «مرغِک» و «هَود» نامیده‌اند. آب‌انبار، در سرزمین‌های دیگر نیز حضور دارد و آن را با نام‌های مَصنَع (در مصر)، سردابه (در ترکمنستان)، خَزان (در فلسطین) و حوض (در هرات) می‌خوانند.[۸] آب‌انبار، یکی از عناصر اصلی در مناطق کویری مانند یزد، کاشان، میناب، لار، استان فارس و هرمزگان بوده است. آب‌انبار در گذشته، به‌منظور ذخیره آب در ایام کم‌آبی یا مقاومت در برابر دشمن، هنگام محاصره‌ی جنگی ساخته می‌شد. خنک ماندن آب در تابستان، یکی دیگر از کارکردهای آب‌انبار بود.
پیشینه آب‌انبار
مشاهده‌ی گودال‌هایی که به‌صورت طبیعی، از آب باران و سیلاب‌ها پُر می‌شدند، آدمی را به فکر ذخیره‌ی آب با این روش انداخت. در ایران باستان، مصر، یونان، روم و بین‌النهرین، آب در انبارهایی که سرپوشیده بود و نفوذ آلودگی و تبخیر آب در آن، غیرممکن می‌نمود، نگهداری می‌شد.[۹] قدمت ساخت آب انبارها در سرزمین فلسطین نیز به دوران نَبَطیان برمی‌گردد.
مناطق مرکزی ایران، همواره با مشکل کمبود آب مواجه بوده است، به‌همین دلیل، آب از ارزش بیشتری برخوردار بود. در برخی از نقاط، ستایش‌هایی برای ایزد نگهبان آب، آناهیتا، صورت می‌گرفت. در همین مناطق مرکزی، ساخت آب‌انبارها، در جاهایی که آب دائمی یا فصلی وجود داشت، به‌مرور زمان توسعه می‌یافت. از کهن‌ترین نمونه‌های به‌جا مانده از گذشته، آب‌انباری است که در محوطه‌ی چُغازنبیل وجود دارد. مورخان، قدمت این بنا را به هزاره‌ی دوم قبل از میلاد نسبت می‌دهند. پس از ورود اسلام به ایران، به‌دلیل تأکید آموزه‌های دینی بر موضوع بهداشت و طهارت، ساخت مخازن نگهداری آب، همچون حوض، آب‌انبار، و خزینه‌ی حمام‌ها رونق یافت و به یک عنصر اساسی در کنار مساجد و یا در نزدیک‌ترین نقطه به آن‌ها تبدیل شد. با تکامل و توسعه‌ی کشاورزی و تجارت، ساخت این نوع از بناها در مسیر جاده‌های تجاری و کاروان‌رو گسترش یافت.
معماری آب‌انبار
همراه با توسعه اسلام، ساخت مخازن استوانه‌ای، در ایران رایج شد. این نوع از مخازن، هم از نظر هزینه و هم از نظر مقاومت، گزینه‌ی بهتری نسبت به سایر انواع معماری آب‌انبارها بود. یکی از تحولات معماری آب‌انبارها در ایرانِ پس از اسلام، استفاده از مخازن ستون‌دار، به روش غرب بود که ظرفیت نگهداری آب را افزایش می‌داد. آب‌انبارهای ستون‌دار، باعث شد تا سقف این بناها، هم‌کف زمین قرار گیرند و ساختمانی دیگر همچون مساجد و یا مدارس بر روی آن‌ها ساخته شوند.
معماری آب‌انبارها، به‌ویژه در قسمت سردرها و کتیبه‌های الحاقی به آن‌ها نیز بسیار چشم‌گیر بوده و آن‌ها را صاحب ارزش‌های فرهنگی، هنری، فنی و تاریخی کرده است.[۱۰] آب‌انبار حاج‌کاظم، در قزوین که در 1256ق بنا گردیده، سردر بسیار زیبا با قوس جناغی بلند، طاق‌نماهای متعدد و کاشی‌های تزئینی بی‌نظیری دارد.[۱۱] امروزه، از برخی آب‌انبارهای سنتی، به‌عنوان رستوران، چای‌خانه، تئاتر و موزه استفاده می‌کنند.
نمونه‌هایی از آب‌انبارهای تاریخی ساخته شده در ایران عبارت‌اند از: آب‌انباری مربوط به سده‌های 5 و 6ق، در نزدیکی شهر مَرو؛ آب‌انباری در نزدیکی رباط تحملج با گنجایش 150 هزار لیتر آب؛ آب‌انباری در یزد، که در زمان شاه‌شجاع ساخته شده و همچنان آباد و مورد استفاده است؛ حوض زمزم، در مسیر هرات که به‌دستور شاهرخ، پسر تیمور، بنا شد؛[۱۲] آب‌انبار جنک که در پشت مسجد جامع یزد بنا شده است.[۱۳]
انواع آب‌انبار
آب‌انبارها را براساس ظاهر، شکل مخازن، نوع پوشش مخازن، عناصر به‌کار رفته در ساخت آن‌ها، نوع دسترسی به مخازن، فضاهای ارتباط‌دهنده، نحوه‌ی آب‌رسانی به مخازن و تزئینات آن به انواع مختلفی تقسیم می‌کنند. برخی دیگر نیز، آب‌انبارها را براساس خصوصیات منطقه‌ای و سلیقه‌ی سازندگان آن‌ها، بررسی کرده‌اند.
- آب‌انبارهای خصوصی؛ این نوع از آب‌انبارها در خانه‌های شخصی، شهری یا روستایی و در زیر ساختمان خانه یا حیاط ساخته می‌شدند.[۱۴]
- آب‌انبارهای عمومی؛ این بناها، بیش‌تر به‌منظور استفاده‌ی عموم مردم در شهرها، روستاها، دژها، بیابان‌ها و در مسیر جاده‌ها، توسط افراد خیّر یا پادشاهان و امیران ساخته شده‌اند.
- آب‌انبارهای شهری؛ این بناها، معمولا در محله‌های شهری، به‌ویژه در کنار اماکن مذهبی، تجاری، آموزشی و رفاهی ساخته می‌شدند. گنجایش این نوع از آب‌انبارها، بیش‌تر بوده است. معروف‌‌ترین آب‌انبارهای شهری در ایران، آب‌انبار میدان سیداسمعیل، معیر، صاحب‌دیوان، بابانوذر، یوزباشی، سیدولی، امام‌زاده یحیی، چهل‌تن و کوچه غریبان در تهران؛ آب‌انبار سیدحسین صباغ و خان در کاشان؛ آب‌انبار مصلی در نائین؛ آب‌انبارهای مصلی، عتیق بزرگ و کوچک در یزد و آب‌انبار حاجی ملک در بیرجند هستند.
- آب‌انبارهای روستایی؛ معماری این آب‌انبارها، نسبت به آب‌انبارهای شهری بسیار ساده‌تر و فاقد تزئینات و پیرایه‌ها هستند. آب‌انبار حاج سیدحسین در خِتک و آب‌انبار دو راه در آبادی رحمت‌آباد یزد، از این نمونه هستند.[۱۵]
- آب‌انبارهای قلعه‌ای؛ این نوع از آب‌انبارها، بسیار ساده، با مخزن‌هایی نسبتا کوچک و عمیق بوده‌اند. آب‌انبار قلعه‌ی حسام‌آباد در اسدآباد همدان،[۱۶] و آب‌انبارهای قلعه گرامور سمام واقع در قشم[۱۷] از این نوع آب‌انبارها هستند. معماری آب‌انبارهای داخل کاروان‌سراها نیز متأثر از معماری آب‌انبارهای قلعه‌ای بوده است. روی طاق مخازن نسبتا کوچک این آب‌انبارها، کاملا مسطح بوده که به‌منظور بارگیری کاروان‌ها استفاده می‌شده است.[۱۸]
- آب‌انبارهای میان‌راهی؛ این بناها، در مسیر جاده‌های کاروان‌رو، با مخازنی استوانه‌ای و پوشش گنبدی شکل ساخته می‌شدند. در برخی از این بناها نیز، مکانی برای استراحت مسافران و خواندن نماز در نظر گرفته می‌شد. آب‌انبار حاجی‌حسین عطار در جاده قدیم یزد به سمت مشهد از این نوع است.[۱۹]
- آب‌انبارهای بیابانی؛ این آب‌انبارها برای فراهم کردن آب برای دام‌ها در بیابان‌های خشک ساخته می‌شدند. آب‌انبارهایی نیز در دل کوه، به‌منظور ذخیره‌ی آب ساخته می‌شد که مخازن آن‌ها را با قلم و چکش در دل سنگ کنده و سقف آن‌ها را نیز به‌صورت طاق ضربی در می‌آوردند.
آب‌رسانی به آب‌انبارها
آب‌انبارهایی که در مناطق کوهستانی، دشت‌ها و نزدیک به چشمه‌ها و قنات‌ها ساخته می‌شدند را به‌وسیله‌ی مَجرایی از آب قنات یا چشمه پُر می‌کردند. آب‌رسانی‌ها، معمولا در فصل زمستان و پیش از جاری شدن سیل انجام می‌شد. حجم آب جاری نیز به‌وسیله‌ی دریچه‌ای که در مسیر جریان آب قرار دارد، کنترل و تعیین می‌شد.
آب‌انبارهای ساخته شده در مسیرهای کاروانی نیز از سیلاب‌های بهاری پُر می‌شد. در مسیر این سیلاب‌ها که از طغیان رودخانه‌ها حاصل می‌شود، خاکریزهایی مورب‌‌شکل می‌ساختند تا آب گردآمده در پشت این خاکریزها از طریق مجرایی خاص به سمت آب انبارها هدایت شود. در برخی از آب‌انبارها، یک مجرای خروجی نیز تعبیه می‌شد تا آب اضافی از آب‌انبار خارج شده و به آن صدمه نزند. در مناطق جنوبی ایران، جوی‌های فرعی متعددی در مسیر سیلاب‌ها ساخته شده تا آب آن، در این جوی‌های کوچک جمع شود و به آب‌انبار بریزد. گاهی در مناطقی از ایران، سه تا چهار آب‌انبار نزدیک به‌هم را به‌وسیله‌ی نهری به یکدیگر وصل کرده‌اند تا آب اضافی در هرکدام از آن‌ها به باقی آب‌انبارها بریزد.
آب‌برداری از آب‌انبارها
بیش‌تر آب‌انبارهای عمومی و خصوصی دارای قسمتی بهنام «پاشیر» هستند. پاشیر، اطاقکی است هم‌سطح با کف مخزنِ آب‌انبار، در این اطاقک شیری تعبیه شده برای استفاده از آب و نیز گودالی کوچک در زیر شیر که فاضلاب را به چاه وصل می‌کند. در این اطاقک، پلکانی نیز وجود دارد که آب‌انبار را به حیاط ساختمان متصل می‌کند. آب‌انبارهای عمومی، گاهی بیش از یک شیر و چند چاله فاضلاب دارند.[۲۰] برخی از آب‌انبارها نیز، به‌منظور راحتی در رفت و آمد، بیش از یک پلکان، قرار می‌دادند. در آب‌انباری در یزد، دو پلکان وجود داشت که یکی از آن‌ها مخصوص مسلمانان و دیگری مخصوص استفاده‌ی زردشتیان بود.[۲۱] گاهی نیز یکی از راه‌پله‌ها برای استفاده‌ی شخصی (خصوصی) و دیگری برای استفاده‌ی عموم مردم بود.[۲۲]
در برخی از آب‌انبارها نیز، امکان دسترسی مستقیم به آب وجود داشته و افراد به‌طور مستقیم از مخزن آب برمی‌داشتند.
عناصر تشکیل‌دهنده ساختمان آب‌انبار
آب‌انبارها معمولا از سنگ، آجر، آهک و ساروج ساخته می‌شدند. ساختمان آب‌انبارها نیز با توجه به محل قرارگیری آن‌ها (شرایط آب و هوایی منطقه) متفاوت هستند. قسمت‌های مختلف یک آب‌انبار شامل موارد زیر است:
- مخزن (خزینه)؛ که محل انبار کردن آب و بخش اصلی آب‌انبار است. مخازن، معمولا در داخل زمین قرار می‌گیرند.
- پاشیر؛ محل قرار گرفتن شیر متصل به مخزن است که شکل آن معمولا به‌صورت مربع، یا مربع مستطیل و 8 ضلعی است.
- سردر؛ ورودی آب‌انبار است که راه‌پله‌ای عمیق در آن قرار دارد. برخی از سازندگان و معماران این بنا، در ساخت آن از کاربندی، کاشی‌کاری، کتیبه‌های کوچک و بزرگ برای تزئین سردرها استفاده می‌کردند.
- بادگیر (خیشخان)؛ از بادگیرها، به‌منظور گردش هوا در داخل این فضا و خنک شدن آب آن استفاده می‌کنند.
- پلکان؛ تعداد پله‌های این پلکان، به‌عمق آب‌انبارها و افراد مصرف‌کننده از آن، بستگی دارد.[۲۳]
بهداشت آب در آب‌انبارها
علاوه‌بر بادگیرها، که به تسویه‌ی هوای داخل آب‌انبارها کمک می‌کند، از تدابیری دیگر نیز به‌منظور جلوگیری از گندیدگی آب‌ها استفاده می‌شود: 1. استفاده از آهک و نمک؛ 2. ماهی (برای رفع باکتری‌های موجود در آب)؛ 3. زغال (برای خاصیت بوگیری آن)؛ 4. خشت (برای رسوب‌زدایی املاح آب).[۲۴]
پانویس
- ↑ گلزاری، كرمانشاهان ـ كردستان، ۱۳۵۷ش، ص۵۳؛
افسر، تاریخ بافت قدیمی شیراز، ۱۳۵۳ش، ص۲۱۹؛
افشار، یادگارهای یزد، ج۱، ۱۳۴۸ش، ص74، ج۲، ۱۳۵۴ش، ص86 و 665-669؛
مخلصی، آثار تاریخی سمنان، ۱۳۵۶ش، ص217 و 218؛
آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، «آب‌انبارهای حاشیۀ كویر»، ۱۳۴۹ش، ص30-36. - ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه آب‌انبار، سایت واژه‌یاب.
- ↑ ابن‌بلخی، فارس‌نامه، ۱۹۲۱م، ص۱۵۶؛
شكورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۶۴۳؛
افشار، یادگارهای یزد، ج۱، ۱۳۴۸ش، ص74؛
مخلصی، آثار تاریخی سمنان، ۱۳۵۶ش، ص۲۱۳؛
ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۵۴ش، ص۶۵ و ۱۲۲. - ↑ نراقی، آثار تاریخی شهرستان‌های كاشان و نطنز، ۱۳۶۳ش، ص۱۵۸ و ۳۰۳ـ۳۰۴؛
افشار، یادگارهای یزد، ج۱، ۱۳۴۸ش، ص455، ج۲، ۱۳۵۴ش، ص651؛
مخلصی، آثار تاریخی سمنان، ۱۳۵۶ش، ص۲۱۱ـ۲۱۲. - ↑ ابن‌بلخی، فارس‌نامه، ۱۹۲۱م، ص۱۳۶ و ۱۴۳؛
ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۵۴ش، ص۶۵، ۱۲۲ و ۱۶۸. - ↑ ابن‌بلخی، فارس‌نامه، ۱۹۲۱م، ص۱۵۷ و ۱۵۹؛
افشار، یادگارهای یزد، ج۱، ۱۳۴۸ش، ص104 و 222، ج۲، ۱۳۵۴ش، ص652 و 655. - ↑ نراقی، آثار تاریخی شهرستان‌های كاشان و نطنز، ۱۳۶۳ش، ص۳۰۷.
- ↑ ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۵۴ش، ص۵۰، مایل هروی، «بركه‌های هرات»، ۱۳۵۰ق، ص۳۷.
- ↑ فرشاد، مهدی، تاریخ مهندسی در ایران، تهران، نشر بلخ، ۱۳۶۲ش، ص۲۱۷ و ۲۱۸.
- ↑ ورجاوند، «نقش و اهمیت بركه‌ها و آب‌انبارها در بافت شهرهای ایران»، ۱۳۵۷ش، ص2ـ3.
- ↑ ورجاوند، «نقش و اهمیت بركه‌ها و آب‌انبارها در بافت شهرهای ایران»، ۱۳۵۷ش، ص۴.
- ↑ ورجاوند، «نقش و اهمیت بركه‌ها و آب‌انبارها در بافت شهرهای ایران»، ۱۳۵۷ش، ص۳۷ و ۴۱.
- ↑ افشار، یادگارهای یزد، ج۲، ۱۳۵۴ش، ص۶۵۴.
- ↑ سیرو، كاروان‌سراهای ایران و ساختمان‌های كوچك میان‌راه‌ها، ۱۳۴۹ش، ص۲۲۴.
- ↑ افشار، یادگارهای یزد، ج۱، ۱۳۴۸ش، ص222، ج۲، ۱۳۵۴ش، ص85ـ86.
- ↑ گلزاری، كرمانشاهان ـ كردستان، ۱۳۵۷ش، ص۹۱.
- ↑ ستوده، از آستارا تا استارباد، ج2، ۱۳۵۱ش، ص340.
- ↑ سیرو، كاروان‌سراهای ایران و ساختمان‌های كوچك میان‌راه‌ها، ۱۳۴۹ش، ص۲۲۹.
- ↑ افشار، یادگارهای یزد، ج۱، ۱۳۴۸ش، ص187 و 407، ج۲، ۱۳۵۴ش، ص44.
- ↑ گلزاری، كرمانشاهان ـ كردستان، ۱۳۵۷ش، ص۵۳.
- ↑ افشار، یادگارهای یزد، ج۲، ۱۳۵۴ش، ص86.
- ↑ توسلی، ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشك ایران، ۱۳۵۳ش، ص۹۱.
- ↑ خیرخواه آرانی، «بررسی بنای بومی و فرهنگی آب‌انبار»، 1385ش.
- ↑ به‌فروز، پژوهشی در مساکن روستایی منطقه بیابانی شرق کاشان، 1356ش، ص90.
منابع
- آیت‌الله‌زاده شیرازی، باقر، «آب‌انبارهای حاشیۀ كویر»، مجلۀ باستان‌شناسی و هنر ایران، شماره ۵، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، ۱۳۴۹ش.
- ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به‌تحقیق گای لسترنج و رینولد الن نیكلسون، لندن، گیب، ۱۹۲۱م.
- افسر، كرامت‌الله، تاریخ بافت قدیمی شیراز، شماره ۱۰۵، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳ش.
- افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، انجمن آثار ملی، 1348-1354ش.
- به‌فروز، فاطمه، پژوهشی در مساکن روستایی منطقه بیابانی شرق کاشان، تهران، دانشگاه تهران، 1356ش.
- توسلی، محمود، ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشك ایران، تهران، مركز تحقیقات ساختمان و مسكن، ۱۳۵۳ش.
- خیرخواه آرانی، رضا، «بررسی بنای بومی و فرهنگی آب‌انبار»، اصفهان، فرهنگ اصفهان، شماره 31، 1385ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 5 دی 1400ش.
- ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۱ش.
- سیرو، ماكسیم، كاروان‌سراهای ایران و ساختمان‌های كوچك میان‌راه‌ها، ترجمۀ عیسى بهنام، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، ۱۳۴۹ش.
- شكورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۶۳ش.
- گلزاری، مسعود، كرمانشاهان ـ كردستان، تهران، انجمن آثار ملی، شماره147، ۱۳۵۷ش.
- فرشاد، مهدی، تاریخ مهندسی در ایران، تهران، نشر بلخ، ۱۳۶۲ش.
- مایل هروی، غلامرضا، «بركه‌های هرات»، مجلۀ آریانا، كابل، ۱۳۵۰ق.
- مخلصی، محمدعلی، آثار تاریخی سمنان، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۵۶ش.
- ناصرخسرو، ابومعین، سفرنامه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۴ش.
- نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستان‌های كاشان و نطنز، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۳ش.
- ورجاوند، پرویز، «نقش و اهمیت بركه‌ها و آب‌انبارها در بافت شهرهای ایران»، هنر و مردم، شماره ۱۶۸، تهران، ۱۳۵۷ش.