مدرسه
مدرسه؛ محلی برای درس دادن و درس آموختن
مدرسه مکانی است که در آن تدریس و تحصیل می‌کنند. مدرسه را با عناوینی دیگر مانند آموزشگاه، مکتب، دبستان، دبیرستان و دانش‌سرا نیز می‌شناسند.[۱]
پیشینه مدرسه در ایران
هرچند واژه مدرسه، یک واژه عربی است، اما در ایران پیش از اسلام نیز قدمتی دیرینه دارد؛ زیرا آموزش، با اختراع خط (در حدود هزاره سوم پیش از میلاد) آغاز شد.[۲]
مدارس در ایران پیش از اسلام
در دوره مادها و هخامنشیان، بناهایی باز در نزدیکی عمارات حکومتی برای آموزش وجود داشت.[۳] داریوش اول، مدرسه طب را در مصر برای آموزش شیوه طبابت مصری، بنیان نهاد.[۴] در دوره هخامنشیان، مدارس زیادی در سراسر مقر حکومتی برپا بوده که بر سنت‌های آموزشی سلوکیان و سپس اشکانیان نیز تأثیر گذاشت. ساسانیان، دارای نهاد آموزش و پرورش بودند که مدارس معروف ادسا و نصیبین و مدرسه عالی گندی‌شاپو از آن جمله‌اند.[۵] آموزش در آن دوران، ويژه‌ی افرادی خاص از دربار و اطرافیان آن‌ها بود.[۶]
مدارس در ایران پس از اسلام
در دوران پس از اسلام، مدارس و مساجد همواره با یکدیگر پیوند داشتند. حلقه‌های مباحثه و مناظره طالبان علوم اسلامی در مساجد، بخشی از مدارس به‌حساب می‌آمد. در سده دوم هجری پس از تأسیس «بیت‌الحکمه»، رسم برپایی مراکز ویژه‌ی یادگیری علوم، رایج شد و مدرسه فراوانی در نقاط مختلف سرزمین اسلامی ساخته شد.[۷] مانند مدرسه نیشابور (توسط طاهریان)، مدرسه آمل (توسط علویان)، مدرسه بلخ و بخارا (توسط سامانیان)، مدارس اصفهان، شیراز و بغداد (توسط آل‌بویه)، مدرسه دربستیان (در غزنین)، مدرسه فخریه (در سبزوار) و مدرسه دارالسنه (در نیشابور) توسط غزنویان، و مدارسی که در خوارزم توسط خوارزمشاهیان بنا گردید.[۸] در این دوره، سوادآموزی به کودکان نیز توسعه یافت. با هجوم مغولان به ایران، بسیاری از مدارس ویران شد، اما پس از چندی برخی از مدارس آموزش عالی، مانند مدرسه ترکان‌خاتون در کرمان، گسترش یافته و از نظر امکانات کامل‌تر شدند. در دوره ایلخانیان، چند مدرسه بزرگ مانند مدرسه ربع‌رشیدی تأسیس شد.[۹] تیموریان، چندین مدرسه باشکوه مانند مدرسه غیاثیه در خواف و مدرسه پریزاد در مشهد را بنا کردند.[۱۰] در دوره صفویه پس از رسمی‌شدن مذهب شیعه در ایران، مدارسی در شهرهای بزرگ به‌ویژه اصفهان، تبریز، مشهد و شیراز ساخته شد.[۱۱] قاجاریان نیز به تأسیس مدارس توجه شایانی داشتند و مدرسه خواجو، مدرسه دارالشفا و مدرسه مروی (فخریه) یادگار آن دوره است.[۱۲] تأسیس دارالفنون توسط میرزا تقی‌خان فراهانی (امیرکبیر)، گامی بلند در نهاد آموزش و پرورش ایران بود که دانش‌های تازه‌ای را آموزش می‌داد. از آن پس، مدارس بسیاری در تهران و سایر نقاط ایران بنا شد و نظام مکتب‌خانه‌ای نیز مورد توجه بیش‌تری قرار گرفت. همچین در این دوره، مدارس دینی مانند مدرسه سپهسالار رونقی فراوان داشتند.[۱۳]
مدارس نوین در ایران
قانون تعلیم و تربیت رایگان در ایران، در دوره مشروطیت و در سال 1329ق، در دومین مجلس شورای ملی ایران به تصویب رسید. پس از آن، تأسیس مدارس گوناگون تحت نظارت وزارت معارف رونق یافت.
نظام آموزش و پرورش ایران و همچنین شیوه ساخت مدارس در دوره پهلوی دچار تغییرات گسترده‌ای شد. تأسیس مدارس با شیوه‌های نوین در دستور کار قرار گرفت و آغاز تعلیم از سن 7 سالگی در ایران اجباری شد. در این دوره، کم‌کم از رونق مکتب‌خانه‌ها کاسته شد. در 1322ش، قانون تعلیمات اجباری در ایران تصویب شد.[۱۴] شکل و معماری مدارس نیز که همانند مدارس علمیه و مشابه با مساجد بود، هم‌زمان با دوره پهلوی، دگرگون شد. بنای مدارس امروزی، به‌صورت ساختمانی با یک سرسرای مرکزی، دالان‌های جانبی و کلاس‌هایی در دو طرف آن است.[۱۵]
اولین مدارس نوین در ایران
دارالفنون: مدرسه‌ای متوسطه بود که به‌دستور و ابتکار امیرکبیر ساخته شد. امیرکبیر، 7 معلم در رشته‌های مختلف را برای تدریس در این مدرسه، از اتریش به تهران دعوت کرد. رشته‌های تحصیلی دارالفنون شامل پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپ‌خانه، پزشکی و جراحی، داروسازی و کانی‌شناسی بود. در این مدرسه، علاوه بر زبان فارسی، زبان‌های فرانسه، انگلیسی و روسی نیز تدریس می‌شد.
مدرسه مقدسه تربیت: این مدرسه در 1326ش، در شیراز، هم‌زمان با انقلاب مشروطه و به‌دست «آقا ملا علی‌رضا تربیت» بنا شد. وی، در 1338 نیز مدرسه‌ای مخصوص بانوان با نام «مدرسه تربیت نسوان» به‌صورت جداگانه تأسیس کرد. در این مدرسه، علاوه بر علومی مانند قرآن، ادبیات فارسی و ریاضیات، به تدریس علوم طبیعی و جغرافیا، زبان‌های انگلیسی و فرانسه نیز پرداختند.[۱۶]
مدرسه رشدیه: این مدرسه توسط «میرزا حسن رشدیه» در 1268ش، در تبریز ساخته شد. این مدرسه را نخستین دبستان به‌سبک نوین در ایران می‌شناسند.
مدرسه شوکتیه بیرجند: این مدرسه، اولین مؤسسه آموزشی در بیرجند بود که 1269ش به‌عنوان حسینیه ساخته شد و بعدها در سال 1282ش به مدرسه تبدیل شد. مدرسه شوکتیه، تنها در مقطع ابتدائی شروع به‌کار کرد، اما پس از چند سال، مقطع دبیرستان نیز به آن اضافه شد.[۱۷]
مدرسه سعادت بوشهر: این مدرسه را که توسط «احمدخان دریابیگی» ساخته شد، از نظر تاریخی، به‌عنوان مادر مدارس مناطق جنوبی ایران می‌شناسند. از آن‌جایی که دریابیگی در ساخت این مدرسه از کمک‌های نقدی مظفرالدین شاه استفاده کرد، نام آن به «سعادت مظفری» معروف شد.
مدرسه نوین شهرکرد: این مدرسه در 1293ش، توسط «حاج میرزا زیرک» و با نام «مدرسه مبارکه بختیاری» ساخته شد. بیشتر فارغ‌التحصیلان این مدرسه، به درجات مهمی در نهادهای سیاسی و حکومتی دست یافتند.
مدرسه احمدیه زابل: این مدرسه در 1298ش، به‌دستور «شوکت‌الملک علم» و به نام «مدرسه احمدیه» (منتسب به احمدشاه قاجار) بنا شد. پایه‌های تحصیلی در این مدرسه، چنان اصولی و محکم برنامه‌ریزی شده بود که دانش‌آموزان کلاس چهارم قادر به حفظ و خواندن کتبی همچون گلستان ،کلیله و دمنه و امثال آن بودند.
مدرسه محمدیه بندر لنگه: این مدرسه در 1290ش و به مدیریت «عبدالحق» که از فضلای هندوستان بود، تأسیس شد.
مدرسه البرز: از قدیمی‌ترین مراکز آموزشی در تهران (1252ش) و یکی از پرافتخارترین مراکز آموزشی ایران است. این مدرسه، فعالیت خود را در مقطع ابتدایی آغاز کرد و در 1278ش به دبیرستان تبدیل شد. ساختمان مرکزی البرز و ساختمان علوم این دبیرستان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مدرسه مظفریه رشت: در سال 1277ش و به دستور «محمدولی خان سپهسالار» در رشت ساخته شد. این مدرسه، سرآغاز تأسیس مدارس ملی در رشت بود. در این مدرسه، بزرگانی همچون محمد معین، فضل‌الله رضا، عنایت‌الله رضا، هوشنگ ابتهاج و مجید سمیعی تحصیل کرده‌اند.
مدارس ویژه‌ی دختران
تا پیش از دوره مشروطه، مدرسه‌ای ويژه‌ی بانوان و دختران وجود نداشت و تحصیل دختران، در فرهنگ عمومی، ناپسند بود. اما پس از مشروطه، حمایت‌ها از تحصیل دختران آغاز شد. اولین مدرسه دخترانه که در سال 1282ش در تهران و با نام «مدرسه پرورش» افتتاح شد تنها 4 روز دوام آورد و در اثر مخالفت‌های اجتماعی بسته شد.[۱۸] پس از چند سال، مدرسه‌ای دیگر به‌نام «مدرسه ناموس» برپا شد که فعالیت خود را با سوادآموزی بانوان شروع کرد و سپس قرآن و تعالیم مذهبی و علم حدیث نیز به برنامه درسی آن اضافه شد. استخدام اساتید مرد در این مدرسه ممنوع بود. اولین دبیرستان دخترانه در تهران و در 1307ش تأسیس شد.
انواع مدرسه
از نظر مقطع تحصیلی
- کودکستان (مهد کودک): مدارسی اختیاری برای کودکان بین 3 تا 5 سال، که پیش از شروع مدارس ابتدایی استفاده می‌شوند.
- پیش‌دبستانی: در ایران کودکان 6 ساله، با حضور در این دوره، برای حضور رسمی در مدارس آماده می‌شوند.
- مدرسه ابتدائی: مدرسه‌ای است که در آن کودکان نوآموز تحصیل می‌کنند. کودکان در سنین 7 تا 12 سال در این مقطع درس می‌خوانند.
- مدرسه متوسطه (دبیرستان): 6 سال تحصیلی دوم برای دانش‌آموزان در ایران است که بلافاصله پس از دوره ابتدائی، شروع می‌شود. هنرستان‌ها و مدارس فنی و حرفه‌ای در ایران، از نظر مقطع تحصیلی با دبیرستان‌ها برابر هستند.
- دانشگاه: پس از پایان تحصیلات دوران متوسطه، افراد می‌توانند در صورت تمایل به این مدارس آموزش عالی رفته و در رشته‌های مورد علاقه‌ی خود به تحصیل ادامه دهند.
از نظر هزینه‌های مالی
- مدرسه دولتی: مدرسه‌ای است که کاملا تحت حمایت مالی و معنوی دولت است و از شاگردان، برای تحصیل در این مدارس، حق‌التعلیمی گرفته نمی‌شود.
- مدرسه خصوصی: این مدارس، مستقل از نهادهای دولتی هستند و حمایت مالی از طرف دولت برای این مدارس صورت نمی‌گیرد. هزینه‌های این مدارس از سوی خانواده دانش‌آموزان تأمین می‌شود.
از نظر ساعت کاری
- مدارس روزانه: مدارسی هستند که در زمان عادی تشکیل می‌شوند.
- مدارس شبانه: که به مدارس غیرحضوری نیز معروف هستند، گاهی ساعت تشکیل کلاس‌ها در زمان‌هایی متفاوت با دوره‌های روزانه است (عموما بعدازظهرها). برای تحصیل در این مدارس، دانش‌آموزان باید شهریه پرداخت کنند.
- مدارس شبانه‌روزی: آموزشگاهی که در آن، دانش‌آموزان در طی تحصیل، با هم‌کلاسی‌های خود در یک مکان، اقامت دارند. در برخی موارد، آموزگاران و کارکنان نیز با دانش‌آموزان در یک محل زندگی می‌کنند.[۱۹]
اصول طراحی مدرسه
هر طرحی برای اجرا، نیازمند اصولی اولیه است که چهارچوب اولیه‌ی آن را بیان کرده و طرح را از آشفتگی نهایی نجات می‌دهد. مهم‌ترین اصول اولیه‌ی ساخت یک مدرسه را این‌گونه عنوان می‌کنند:
- تلفیق الگوهای سازماندهی مختلف
- فضاهای عمومی اطراف مدرسه و حفظ ارتباط آن با جامعه
- نواحی و فضاهای مختلف یک مدرسه (کلاس‌ها، فضای عمومی، فضای باز بیرونی و جز این‌ها)
- نقش راهرو به‌عنوان هسته‌ی مرکزی سازمان‌دهنده‌ی ساختمان مدرسه
- فضاهای باز بیرونی مدرسه
- تشکیل واحدهای همجوار در سازماندهی کلاس‌ها[۲۰]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه مدرسه.
- ↑ هينتس، دنياي گمشده عيلام، 1376ش، ص33.
- ↑ گزنفون، كوروش‌نامه، 1342ش، ص10.
- ↑ سلطان‌زاده، تاريخ مدارس ايران (از عهد باستان تا تأسيس دارالفنون)، 1364ش، ص19.
- ↑ تكميل همايون، نظام و نهادهاي آموزشي در ايران باستان، 1382ش، ص56.
- ↑ فردوسي، شاهنامه، ج4، 1374ش، ص1925.
- ↑ تكميل همايون، آموزش و پرورش در ايران، 1385ش، ص42.
- ↑ سلطان‌زاده، تاريخ مدارس ايران (از عهد باستان تا تأسيس دارالفنون)، 1364ش، ص108.
- ↑ بروشكي، بررسي روش اداري و آموزشي ربع‌رشيدي، 1365ش، ص75.
- ↑ رويمر، تاريخ تيموريان، 1382ش، ص370.
- ↑ سيوري، ايران عصر صفوي، 1376ش، ص220.
- ↑ تكميل همايون، تاريخ اجتماعي و فرهنگي تهران (از آغاز تا دارالخلافه ناصري)، ج1، 1377ش، ص150.
- ↑ محبوبي اردكاني، تاريخ مؤسسات تمدني جديد در ايران، 1370ش.
- ↑ صديق، «آموزش و پرورش» در دانشنامه اسلام و ايران، ج1، 1356ش، ص199.
- ↑ مساوات، «مدارس و مراكز آموزش در سال‌هاي 1300 تا 1320»، 1382ش، ص32.
- ↑ «تاریخچه: تأسیس نخستین مدارس جدید در ایران»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ «تاریخچه مدارس در ایران»، سایت مهرگیتی.
- ↑ «مدارس قدیمی ایران»، روزنامه اطلاعات، تاریخ بارگذاری: 7 مهر 1393ش.
- ↑ «مدارس شبانه روز یا مدرسه روزانه؟»، سایت ویکی‌گرام.
- ↑ کامل‌نیا، «دستور زبان طراحی محیط‌های یادگیری مفاهیم و تجربه‌ها»، چ2، 1385ش.
منابع
- بروشكي، محمدمهدي، بررسي روش اداري و آموزشي ربع‌رشيدي، مشهد، آستان قدس رضوي، 1365ش.
- «تاریخچه: تأسیس نخستین مدارس جدید در ایران»، سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 30 آبان 1400ش.
- «تاریخچه مدارس در ایران»، سایت مهرگیتی، تاریخ بارگذاری: خرداد 1397ش.
- تكميل همايون، ناصر، آموزش و پرورش در ايران، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1385ش.
- تكميل همايون، ناصر، تاريخ اجتماعي و فرهنگي تهران (از آغاز تا دارالخلافه ناصري)، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1377ش.
- تكميل همايون، ناصر، نظام و نهادهاي آموزشي در ايران باستان، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1382ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 آبان 1400ش.
- رويمر، ه. ر (گردآورنده)، تاريخ تيموريان، پژوهش دانشگاه كمبيريج، ترجمه يعقوب آژند، تهران، جامي، 1382ش.
- سلطان‌زاده، حسين، تاريخ مدارس ايران (از عهد باستان تا تأسيس دارالفنون)، تهران، آگاه، 1364ش.
- سيوري، راجر، ايران عصر صفوي، ترجمه كامبيز عزيزي، تهران، مركز، 1376ش.
- صديق، عيسي، «آموزش و پرورش» در دانشنامه اسلام و ايران، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1356ش.
- کامل‌نیا، حامد، «دستور زبان طراحی محیط‌های یادگیری مفاهیم و تجربه‌ها»، چ2، تهران، سبحان نور، 1385ش.
- گزنفون، كوروش‌نامه، ترجمه رضا مشايخي، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1342ش.
- فردوسي، ابوالقاسم، شاهنامه، تصحيح ژول مول، تهران، علمي و فرهنگي، 1374ش.
- محبوبي اردكاني، حسين، تاريخ مؤسسات تمدني جديد در ايران، تهران، دانشگاه تهران، 1370ش.
- «مدارس شبانه‌روز یا مدرسه روزانه؟»، سایت ویکی‌گرام، تاریخ بارگذاری: 3 آبان 1397ش.
- «مدارس قدیمی ایران»، روزنامه اطلاعات، تاریخ بارگذاری: 7 مهر 1393ش.
- مساوات، زهرا، «مدارس و مراكز آموزش در سال‌هاي 1300 تا 1320»، مجله معماري و فرهنگ، سال پنجم، شماره 15 و 16، پاييز و زمستان 1382ش.
- هينتس، والتر، دنياي گمشده عيلام، ترجمه فيروز فيروز‌نيا، تهران، علمي و فرهنگي، 1376ش.