کاشان

کاشان؛ شهر و مرکز شهرستان کاشان در استان اصفهان

کاشان، از شهرستان‌های استان اصفهان با مرکزیت شهر کاشان است که در قسمت شمال استان اصفهان قرار دارد. این شهر در ایران به «دارالمؤمنین» و شهر «گل و گلاب» معروف است. همچنین، برخی آن را شهر خانه‌های تاریخی و پایتخت فرش جهان می‌نامند. 1700 اثر تاریخی در این خطه از ایران، وجود دارد که 333 اثر آن به ثبت ملی و باغ فین کاشان نیز به ثبت جهانی یونسکو رسیده است.

تقسیمات کشوری کاشان

این شهرستان شامل 7 شهر (کاشان، مشکات، برزک، جوشقان قالی، قمصر، کامو و چوگان، نیاسر)، 4 بخش (مرکزی، برزک، نیاسر، قمصر) و 9 دهستان (میاندشت، کوهپایه، خرم‌دشت، گلاب، باباافضل، قهرود، جوشقان قالی، نیاسر و کوه‌دشت) است.

همسایگان کاشان

شهرستان کاشان، از سمت شمال به شهرستان کهک (استان قم)، از سمت شرق با شهرستان آران و بیدگل، و از شمال شرقی با دشت کویر، از جنوب با شهرستان‌های نطنز و برخوار و میمه و از غرب نیز با شهرستان دلیجان (استان مرکزی) همسایگی دارد. شهر کاشان، از غرب و جنوب به «ارتفاعات اردهال» به بلندی 3463 متر و «کرگز» به بلندی 3588 متر، و از شمال و شرق به جلگه‌ای می‌رسد که به دشت کویر منتهی می‌گردد.

موقعیت جغرافیایی کاشان

شهر کاشان در فاصله‌ی 200 کیلومتری از مرکز استان اصفهان و در فاصله‌ی 250 کیلومتری از تهران، پایتخت ایران، قرار دارد. کاشان، از طریق راه‌آهن و آزادراه به تهران متصل شده است. این شهر، در شمال استان اصفهان و در شمال کوهستان کرکس نطنز و شرق کویر مرکزی ایران قرار دارد. رونق کشاورزی در این منطقه نیز متأثر از شرایط آب و هوایی کویری و کوهستانی است. از جمله مناطق کویری کاشان می‌توان به «راوند»، «ابوزیدآباد»، «نوش‌آباد»، «سفیدشهر»، «یزدل» «خزاق» و «مشکات» و از جمله مناطق کوهستانی این شهر نیز می‌توان به «قمصر»، «قهرود»، «کامو»، «نیاسر»، «برزک»، «مرق» و «نشلج» اشاره کرد.

مختصات جغرافیایی کاشان

مختصات جغرافیایی شهر کاشان، به‌صورت "00 '27 ْ51 طول شرقي و"30'59 ْ33 عرض شمالي است.

آب و هوای کاشان

ارتفاع شهر کاشان نسبت به سطح دریا، در حدود 950 متر است. آب و هوای شهرستان کاشان، مانند سایر نقاط مرکزی ایران، نسبت به سطح ارتفاع آن، متفاوت و متغیر است. در قسمت‌های مرتفع، آب و هوای سردسیر و در دامنه‌ها، آب و هوای معتدل وجود دارد. در مناطق حاشیه‌ی کویر نیز، آب و هوای این شهرستان، گرمسیری است.

طبیعت کاشان

در شهرستان کاشان، در مجموع، دو سلسله جبال وجود دارد. اولین رشته کوه، دنباله‌ی ارتفاعات مرکزی ایران است که از وسط این شهرستان گذشته و به ارتفاعات اردستان نائین وصل می‌شود. این رشته کوه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی این شهرستان کشیده شده و دهستان‌ها و شهرهای متعددی در دامنه‌های آن، به وجود آمده‌اند، مانند: نطنز، قمصر، اردهال، نراق، جوشقان و میمه.

رشته کوه دوم نیز تقریبا به‌صورت موازی با رشته کوه اول، در سمت غرب میمه و دلیجان قرار گرفته است. راه شوسه‌ی اصفهان به تهران، مابین همین دو رشته کوه واقع شده است.

رودخانه‌های موجود در شهرستان کاشان نیز اغلب فصلی بوده و برای همیشه جریان ندارند. برخی از این رودخانه‌ها مانند رودخانه‌های نابر، قمصر، قهرود و گپرکن از جمله رودخانه‌های تقریبا دائمی این شهرستان محسوب می‌شوند. چشمه‌های سلیمانیه، نیاسر، نابر و جوشقان نیز از معروف‌ترین منابع آبی در کاشان هستند.

محصولات کاشان

در این شهر، صنایع دستی و به‌ویژه صنعت فرش از رونقی چشم‌گیر برخودار است. معیشت بسیاری از مردم روستانشین و شهرنشین این دیار، از قالی‌بافی تأمین می‌گردد. قالی دست‌باف کاشان به‌عنوان میراثی جهانی در یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

شهر کاشان، از دیرباز به ساختن یک نوع آجر معروف به کاشی (یا کاشانی) معروف بوده است. این نام، امروزه، تنها بر آجرهای آبی و سبزرنگی که در تزئینات مساجد و مقابر استفاده می‌شود، اطلاق می‌شود. از دیگر تولیدات این منطقه، می‌توان به شعربافی، مخمل‌بافی، گلیم‌بافی، زیلوبافی، زری‌بافی، ابریشم‌بافی و مسگری اشاره کرد.

باتوجه به آب و هوای متفاوت شهر کاشان، میوه‌هایی همچون چغاله بادام، گوجه سبز، زردآلو و قیصی در این شهر زودتر از سایر نقاط ایران به‌ثمر می‌رسند و در نتیجه به‌صورت میوه‌های نوبرانه وارد بازار میوه‌ی ایران می‌شوند. همچنین، کاشان، با 2700 هکتار مزرعه تولید گل محمدی، به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده گل محمدی و بزرگ‌ترین تولیدکننده گلاب (بیش از 15 هزار تن در سال) در ایران شناخته شده است.

پیشینه کاشان

شهر کاشان، در طول تاریخ، با نام‌هایی همچون «آمبور دوکس»، «چهل حصاران»، «قاجان»، «قاسان»، «کاسان»، «کاه فشان» و «کتسی فونت» معروف بوده است. برخی از مورخان معتقدند که نام کاشان از قوم کاسی گرفته شده است. کاسپین‌ها (کاسیان) گروهی از مهاجران بودند که در این منطقه ساکن شدند.

کهن‌ترین آثار کشف‌شده، در کنار چشمه‌های نیاسر، قدمت این منطقه را به دوران پارینه‌سنگی، بیش از چهل هزار سال پیش، نسبت می‌دهند. آثار تمدن انسان امروزین در «تپه‌های تروارتن سفیدآب» این شهرستان کشف شده است.

سیَلک، کهن‌ترین زیگورات، والاترین نوع نیایشگاه برای خدایان، در جهان است که نشان از فرهنگ یکجانشینی انسان‌ها در هزاران سال گذشته، در شهر کاشان دارد. این محوطه‌ی باستانی، قدمتی بیش از 5 تا 8 هزار سال دارد. این مکان تاریخی در منطقه‌ی فلات ایران قرار دارد که اسنادی از دوران مادها در آن یافت شده است. با حضور آریایی‌ها در این منطقه، تمدن مردمان در تپه‌های سیلک از بین رفت. آثاری همچون ظروف لوله‌دار بلند با طرح‌هایی از اسب و خورشید، جنگ‌افزارهای آهنی و شمشیر و نیزه‌های بلند، از آن دوران به یادگار مانده است. کاشان، در دوران مادها و سایر دوران‌های باستانی پس از آن، حاوی تمدن بشری بوده است.

کاشان، در طول تاریخ، محل سکونت مردمانی از نژادها و ادیان مختلفی نیز بوده است. در قرون گذشته، در این شهر، یهودیان بسیاری زندگی می‌کردند که عمدتا از دسته یهودیان اخراجی از کشور اسپانیا بوده‌اند. اکثریت این اقوام، در دهه‌های بعد، مسلمان شدند.

در مکتوبات سال‌های اولیه‌ی پس از ظهور اسلام در ایران، از کاشان به‌عنوان شهری کوچک یاد شده که بعدتر با توسعه در فلات ایران و موقعیت مرکزی این شهر، در مسیر ارتباطاتی ایران قرار گرفته و این شهر را به مرکز صنعتی مهمی تبدیل کرد. این شهر، در دوران حمله مغول، ویران شد اما پس از آن، در دوره صفویان، مورد بازسازی و توجه قرار گرفت. کاشان تا اواخر دوران قاجار از موقعیتی خوب برخوردار بود، اما در اثر آشوب‌های قاجاریان و ناتوانی در رقابت با نساجی اروپا، به‌شدت رو به زوال نهاد. شهر کاشان، در طول 50 سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، با سه اتفاق مهم روبه‌رو شد: 1. عزل، تبعید و در نهایت قتل میرزاتقی خان امیرکبیر؛ 2. تأسیس شرکت اسلامیه (تولید منسوجات ایرانی)؛ 3. مسئله آیین بابی (بیانی)ها و فعالیت آن‌ها در کاشان.

در بسیاری از کتب دوران پس از اسلام، درباره این خطه و مردمان آن، سخن گفته شده است. برای مثال، در «حدود العالم» آمده که کاشان شهری است پُرنعمت... از آن‌جا دبیران و ادیبان بسیاری برخاسته‌اند و در آن کژدم بسیار وجود دارد. مقدسی نیز در کتاب خود، از عقرب‌های عجیب این شهر یاد کرده است.

در «نزهة القلوب» نیز از کاشان، 5 مرتبه یاد شده و اشاره می‌کند که کاشان را زبیده خاتون (همسر هارون الرشید) ساخت، در آن قله‌ای گلین وجود دارد که آن را «فین» خوانند. هوای این شهر گرمسیری است و آب آن از کاریز فین و رودی از قُهرود و نیاسر تأمین می‌شود. مردم در کاشان، در سرمای زمستان، یخ‌ها را در چاه ذخیره می‌کنند (یخ‌آب) تا هنگام گرما، استفاده کنند. خربزه و انگور در این دیار بسیار است. مردم آن‌جا شیعه مذهب هستند و اکثر آن‌ها صاحب حکمت و لطافت طبع هستند. در جایی دیگر، در وصف کاشان آمده که کاشان شهری است کوچک، و ابنیه‌ی آن مانند قم غالبا از خشت ساخته شده است.

گردشگری شهر کاشان

احداث و توسعه‌ی مراکز صنعتی، تأسیس مراکز آموزشی دولتی و غیردولتی، راه‌اندازی مراکز فرهنگی، خدماتی و امکانات شهری، در کنار آثار تاریخی متعدد و منابع طبیعی زیبا در این خطه، این شهر و شهرستان را به مقصدی برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرده است. از جمله آثار تاریخی در کاشان می‌توان به مسجد آقا‌بزرگ، خانه طباطبایی، خانه بروجردی‌ها، باغ تاریخی و زیبای فین کاشان (قتلگاه امیرکبیر)، مقبره ابولؤلؤ، خانه عباسیان، مناره زین‌الدین، آرامگاه سلطان عطابخش، مسجد عمادی، قلعه جلالی، حمام سلطان امیراحمد، کاروانسرای امین‌الدوله و نیز بازار بزرگ و تاریخی این شهر اشاره کرد.

در برخی از روستاهای این شهرستان، مراسم‌های سنتی مانند گلاب‌گیری در جریان است که سالانه، بازدیدکننده‌های بسیاری را به این شهر می‌کشاند. این مراسم معمولا از اوایل اردیبهشت شروع و تا اواخر خرداد ماه ادامه دارد. مراسم قالی‌شویی نیز از دیگر آداب و رسوم دیرینه‌ی مردم کاشان است که در جمعه دوم مهرماه در هر سال برگزار می‌شود.

جمعیت شهر کاشان

جمعیت شهر کاشان، براساس سرشماری سال 1375ش، در حدود 201372 بوده که به حدود 244877 تن در سال 1385ش رسیده است. جمعیت این شهر در سرشماری 1395ش، به 304487 تن رسید. در حدود 90 درصد از جمعیت شهرستان کاشان در شهر کاشان زندگی می‌کنند. مردم این سرزمین، از نژاد فارس بوده و فارسی‌زبان هستند که با گویش کاشانی صحبت می‌کنند.

خوراک مردم کاشان

از خوراکی‌های سنتی مردم کاشان می‌توان به غذاهایی همچون گوشت لوبیا، شفته، کوفته چغندر، گوشت عدس بادمجان و قیمه ریزه و آبگوشت لوبیا اشاره کرد. کلوچه، باقلوا، حلوا ارده و ارده شیره نیز از شیرینی‌های مخصوص این شهر است. عرقیات کاشان نیز مانند گلاب، عرق بیدمشک، عرق نعنا، عرق کاسنی، عرق خارشتر، عرق هل و سایر انواع عرقی‌جات نیز در این شهر تولید شده و در تهیه‌ی غذاها و نوشیدنی‌ها استفاده می‌شوند.

منابع

• «آبگوشت لوبیا سفید»، سایت تیشینه، تاریخ بازدید: 1 دی 1400ش.
• اطلس گيتاشناسي استان‌هاي ايران، تهران، گيتاشناسي، 1383ش.
• بیگلری، فریدون، گزارش بررسی مقدماتی محوطه‌های پارینه‌سنگی منطقه کاشان، نقره کاران سیلک، به‌تحقیق صادق ملک شهمیرزادی، تهران، پژوهشکده باستانشناسی، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1382ش.
• جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، ج3، دايرة‌المعارف جغرافيايي ايران، چ1، تهران، گيتاشناسي، 1379ش.
• چكنگي، عليرضا، فرهنگنامة تطبيقي نام‌هاي قديم و جديد مكان‌هاي جغرافيايي ايران و نواحي مجاور، چ1، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1378ش.
• حدود العالم من المشرق الي المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده. تهران، طهوري، 1362ش.
• دفتر تقسيمات كشوري، نشرية عناصر و واحدهاي تقسيمات كشوري، تهران، دفتر تقسيمات كشوري (وزارت كشور)، 1383ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 دی 1400ش.
• رجبی, پرویز، کاشان در زمان ناصرالدین شاه و مشروطیت، گنجینه اسناد، شمرده 62، 1385ش.
• رزم‌حسینی، علی‌رضا، «70 درصد فرش ماشینی کشور در کاشان تولید می‌شود»، فرش فیروزه، تاریخ بارگذاری: 2 خرداد 1400ش.
• سازمان پژوهش‌ و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان اصفهان، چ3، تهران، شركت چاپ و نشر كتا‌ب‌هاي درسي ايران، 1381ش.
• سازمان حمل و نقل و پايانه‌هاي كشور (وزارت راه و ترابري)، اطلس جاده‌هاي ايران (ويرايش دوم)، تهران، همشهري، 1380ش.
• گیرشمن، رومن، سیلک کاشان، چ1، ترجمه اصغر کریمی، تهران، سازمان میراث فرهنگی، 1379ش.
• لسترنج، گاي، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، ترجمة محمود عرفان، چ6، تهران، علمي و فرهنگي، 1383ش.
• مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
• مستوفي، حمدالله، نزهة القلوب، به‌تحقیق گاي لسترنج، ليدن، بريل، 1333ق.
• Haeri, Mohammad- Reza, and EIr., “KASHAN v. ARCHITECTURE (2) HISTORICAL MONUMENTS,” Encyclopaedia Iranica, 2012, XVI/1, pp. 12-21, available online at http://www.iranicaonline.org/articles/kashan-v2-historical-monuments.
• Shidrang, S, A Typo-technological Study of an Upper Paleolithic Collection from Sefid-Ab, Central Iran, Iran Palaeolithic, 2009.
• “Traditional skills of carpet weaving in Kashan”, UNESCO, 2010.
• Xavier de Planhol, “KASHAN ii. HISTORICAL GEOGRAPHY,” Encyclopaedia Iranica, 2012, XVI/1, pp. 2-5, available online at http://www.iranicaonline.org/articles/kashan-ii-historical-geography.