آناهیتا

آناهیتا؛ نماد اهمیت آب، باروری، عشق، زن و منجی در فرهنگ باستانی ایرانیان.

آناهیتا، ایزدبانوی اسطوره‌ای در ایران باستان است که از او با عنوان «الهۀ آب‌ها» نیز یاد می‌شود. آناهیتا در باور ایرانیان، پاسدار چشمه‌ها و باران و نماد پاکی، طهارت، باروری، عشق و توجه به زن به‌عنوان خاستگاه خانواده و جامعۀ انسانی بوده است. آناهیتا در فرهنگ باستانی ایران، در جایگاه خدایی نبوده است، بلکه الهه‌ای است در رتبۀ فرشتگان که اختیار آب را در کنترل دارد و در عین حال انگاره‌ای موعودگرایانه است که پایان روشنی از تاریخ، ترسیم می‌کند. آناهیتا در قالب استعاره‌ها و تمثیل‌های مختلف پیرامون آب در سبک زندگی جریان داشته و ادیان توحیدی ایران نیز به جنگ آن نرفته، بلکه با زدودن انگاره‌های شرک‌آلود، آن را در قالب مفهوم توحیدی بازتولید کردند.

مفهوم‌شناسی

آناهیتا، اناهیتا یا اناهیته، در اوستا ترکیبی از دو قسمت «اَ» که ادات نفی بوده و «آهیته» به‌معنای چرکین، خباثت و پلید آمده است. همچنین، در دستور زبان اوستایی، مابین دو قسمت «اَ» و «آهیته» نون وقایه قرار می‌گیرد. بنابراین، آناهیتا به‌معنای پاکی، طهارت، پاکیزگی و بی‌آلایشی است. همچنین، در برخی از بخش‌های اوستا، آناهیتا صفتی دربارۀ فرشتگان بوده و خود نیز از جنس فرشتگان بوده که وظیفۀ آن نگهبانی از آب و ایزدی بوده که با آب در ارتباط بوده است؛ اناهیتا خدا نبوده است. در برخی از منابع مرتبط با نجوم نیز آناهیتا را همان ستارۀ زهره معرفی کرده‌اند.

آناهیتا، یکی از ارجمندترین ایزدبانوان ایران باستان با نام اصلی «اَردَوی‌سورهَ آناهیتا» است. این نام ترکیبی از کلمات «اَرِدوی» به‌معنای رطوبت، برکت و حاصل‌خیزی است که با لفظ «سورهَ» یا «سورا» به‌معنای قوی و توانا و «آناهیتا» به‌معنای پاکی و طهارت همراه شده است. همچنین، برخی بر این باورند که اردوی نام یک رود افسانه‌ای بوده که آبی از جنس «مینوی» داشته، از مرتفع‌ترین قلۀ البرز سرچشمه گرفته و هزاران رود و دریا از آن منشعب می‌شده‌اند.

پیشینۀ باور به آناهیتا

کارشناسان بر این باورند که پیشینۀ باور به ایزدبانوی آب، به دوره‌های پیش از زرتشت می‌رسد. برخی این قدمت را به هزارۀ دوم پیش از میلاد نسبت داده‌اند. آناهیتا، در ابتدا از ایزدان کهن آریایی بوده که در چشم زرتشتیان، دیو تلقی شده و تا زمان پادشاهی اردشیر دوم و براساس ضرورت‌های فرهنگی آن زمان، او را به ایزدکدۀ زرتشتیان پیوند می‌زند. بسیاری بر این باورند که معضل خشکسالی در ایران که از گذشته‌های دور همواره با مردمان این سرزمین دست به گریبان بوده، ایرانیان را بر آن داشت تا به الهۀ آناهیتا باور داشته باشند.

در منابع تاریخی آمده است که مردمانی در سرزمین‌های مجاور ایران، از جمله ارمنستان نیز برای آناهیتا قربانی کرده و شهرها و معابدی را برای او بنا کرده بودند. مردم ارمنستان، الهۀ آناهیتا را دختر اورمزد بزرگ، بانوی شکوهمند و مادر تمامی دانش‌ها می‌دانستند. پس از آن، آیین ناهیدپرستی که بسیاری آن را همان آناهیتا می‌دانند، به سایر کشورها مانند بابل نیز منتقل شد. در بابل، آناهیتا را هم‌ردیف با ایشتار (خدای جنگ و عشق) و در هند او را هم‌ردیف با سرسوتی (خدای آب) می‌دانستند.

آناهیتا در دوران‌های مختلف

دوران هخامنشیان

مورخان معتقدند که اعتبار این ایزدبانو، در دورۀ هخامنشیان و به‌ویژه در دورۀ پادشاهی اردشیر دوم به اوج خود رسید. آناهیتا در آن روزگار مظهر و نماد سه نیروی روحانی، جنگاوری و تولید بود. در این دوران، معابد مختلفی برای آناهیتا در شهرهای مختلفی همچون همدان و شوش ساخته شد. همچنین، در دورۀ هخامنشیان، ناهید به‌همراه هرمزد و مهر، از جمله ایزدان سه‌گانۀ بسیار مهم بودند.

دوران سلوکیان

پس از حملۀ یونان به ایران، دو اندیشۀ سلوکی و ایرانی با هم درآمیخته و الهۀ آب جایگاهی با اهمیت در میان مردم ایران و روم پیدا کرد. پس از حملۀ یونانیان به پرسپولیس، آنها در آن‌جا معبدی بنا کردند که تلفیقی از ویژگی‌های هر دو الهۀ باستان یعنی آناهیتا و آرتمیس را در بر داشت.

دوران اشکانیان

اعتبار آناهیتا در دورۀ اشکانیان نیز ادامه داشته و تاج‌گذاری پادشاهان در معابد آناهیتا انجام می‌شد. نام خاص «آب‌ناهید» برای نخستین‌بار در این دوره برای زنان درباری به‌کار گرفته شد. از این دوران سکه‌های بسیاری برجای‌مانده که تصاویری از آناهیتا بر آنها حک شده است. همچنین، معابد دیگری در شهرهای بیشاپور، آذربایجان، هگمتانه و کنگاور برای آناهیتا ساخته شد. در شهر ری، در کنار چشمه‌ای بر فراز کوه، آرامگاهی به‌نام «شهربانو» یا «بانوی سرزمین» بنا شد که هم‌اکنون نیز با نام «بی‌بی شهربانو» در میان ایرانیان مشهور است. نام «بی‌بی شهربانو»، همسر امام حسین و مادر زین‌العابدین چهارمین امام شیعیان، نشانۀ پیوند مذهبی شیعیان ایرانی با مفاهیم «بی‌بی» و «شهربانو» است.

دوران ساسانیان

باور به آناهیتا در دورۀ ساسانیان، به‌عنوان سنت و رکنی اساسی در نظر گرفته می‌شد. در این دوران نیز معابد، نیایشگاه‌ها و نیز سنگ‌نبشته‌های بسیاری را به آناهیتا اختصاص داده‌اند.

دوران اسلام

اسلام با شرک و مظاهر آن مخالف است؛ در این دوران از ساختن هر نوع پرستشگاهی که نمود شرک باشد، منع شد. اسلام اناهیتا یا الهۀ آب را از تفسیرهای نادرست فرهنگی و مشرکانۀ آن بیرون کرده و در چارچوب تفکر توحیدی بازتعریف کرد؛ تقدس‌بخشی به آب، رحمت‌انگاری باران، روشنایی دانستن آب و معرفی آب به‌عنوان مایۀ حیات از جمله مصادیق آن هستند.

ایزدبانوی آب

آب، در طول تاریخ بشر، همواره نمادی از سازندگی، جریان داشتن زندگی، پاکی، طهارت و آبادانی بوده است. آب را همچنین به‌عنوان یکی از چهار عنصر اصلی تشکیل‌دهندۀ حیات می‌شناسند. در اساطیر ایرانی، آب را دومین مخلوق جهان و خلق‌شده توسط اهورامزدا می‌دانستند که از جنوب البرز به تمامی جهان راه یافته است. اهمیت آب در میان ایرانیان چنان بالا بود که برای آن رب‌النوعی را برگزیده و آن را «آناهیتا» نامیدند. البته اهمیت آن فراتر از آن چیزی بوده است که برخی اندیشمندان مدرن صرفا از منظر نقش‌آفرینی آن در ارتباط با زندگی دنیوی و مالکیت تولید بحث کرده‌ و تمدن آسیایی را تمدن مبتنی بر آب معرفی کرده‌اند.

ویژگی‌ها

آناهیتا، علاوه بر ایزدبانوی آب، الهۀ زیبایی نیز بود. در برخی منابع آمده است که از جمله دلایل علاقۀ مردم به او، شرم، عفت و حیای او بوده است. از دیگر صفات آناهیتا می‌توان به نیرومندی و خردمندی او اشاره کرد. آناهیتا، همچنین، الهۀ عشق و باروری بوده زیرا چشمۀ زندگی از وجود او نشأت گرفته و به‌همین دلیل او را مادرخدا نیز می‌خواندند. او، از نظر ایرانیان باستان، توانایی داشته تا تخمۀ مردان را پاک و زهدان زنان را برای زایش آماده کند. به‌همین دلیل او را ایزدبانوی باروری می‌دانستند.

از نظر ویژگی‌های ظاهری نیز براساس منابع و تصاویر بر‌جای‌مانده از دوران باستان، می‌توان دریافت که آناهیتا، ایزدبانویی درخشان، بلندقامت، زیبا و پاک بوده است. او، تاجی هشت‌پر بر سر داشته، جامه‌ای زرین بر تن، گردنبندی زرین بر گردن و گوشواره‌هایی زرین و چهارگوش بر گوش‌های خود داشته است. آناهیتا، همچنین، به داشتن چهار اسب نر که ارابۀ او را حمل می‌کنند، معروف بوده است.

نمادهای آناهیتا

1. آبان ماه: کارشناسان معتقدند که آشکارترین نماد آناهیتا که تا امروز در میان مردم ایران باقی است، نام «آبان» است. هشتمین ماه تقویم ایرانیان هنوز «آبان» بوده و در گذشته نیز دهمین روز از هر ماه را به‌نام این ایزد نام‌گذاری کرده بودند. علاوه بر آن، پنجمین یشت اوستا «آبان یشت» نام دارد که در آن به بیان صفات آناهیتا، ستایش او و قربانی‌هایی که به درگاه او پیشکش شده، اشاره شده است.
2. تاج هشت‌پر: این نماد که در اوستا نیز به آن اشاره شده، در حکاکی‌های ایران باستان در کنار تصاویر پادشاهان و قهرمانان نیز دیده می‌شود.
3. انار: ایرانیان، انار را به‌دلیل زیاد بودن تعداد دانه‌های آن و بارور بودن آن، نمادی از آناهیتا می‌دانستند. به‌همین دلیل، آنها، در جشن‌هایی که با آب پیوند داشت، انار را تزئین کرده و هدیه می‌دادند.
4. نیلوفر: گل نیلوفر در دل آب‌ها می‌روید. به‌همین دلیل، آن را همتای ایزدبانوی آب می‌خواندند. در میان مردم ایران، نیلوفر نماد زندگی و آفرینش است.
5. کودک: در بیشتر آثار هنری که تصویر آناهیتا را شامل می‌شوند، تصویر یک نوزاد یا کودک نیز وجود دارد. نوزاد یا کودک در ایران باستان، نماد تولد، رشد، زایندگی و باروری بوده است. این نماد همچنین، بیانگر مهر مادری بوده و فرزند را به‌عنوان برکت و حاصل معرفی می‌کند نه هزینه و مخل آسایش.
6. انگور: در اسطوره‌های ایرانی، انگور نماد خون، نیروی اصلی حیات و نیروی زندگانی بوده است. این میوه همچنین، نمادی از باروری آناهیتا است.

نقش آناهیتا در دین و سیاست ایران باستان

نام ایزدبانو آناهیتا در بیشتر متون دینی و اساطیری فارسی میانه به چشم می‌خورد؛ برای مثال:

1. در بندهش، آناهیتا را «پدر و مادر آب‌ها» معرفی کرده‌اند که هرمز او را ستوده و شخصیت‌های اساطیری و قهرمانانی همچون جمشید، فریدون و هوشنگ برای او قربانی کرده‌اند.
2. در روایت پهلوی نیز بر قربانی کردن و پیشکش دادن چهارپایان برای آناهیتا به‌منظور حاجت‌روایی، اشاره شده است. کارشناسان معتقدند که ایرانیان، از دیرباز، به قربانی کردن و نذری دادن باور داشته و در سختی‌ها و خوشی‌های زندگی همواره به آن اقدام می‌کرده‌اند. این باور، در ایران پس از اسلام نیز در میان ایرانیان حضور داشته و رنگ‌وبوی معنوی‌ به خود گرفته است.
3. پیرامون تولد زردشت، در متن دینکرد آمده است که آناهیتا در زمان زایش او نقشی یاری‌کننده داشته است. باور به نیروی قدسی یاری‌کننده، در مباحث دینی پس از ایران باستان و در هنگام ولادت عیسی مسیح و پس از دورۀ اسلام، در زمان متولد شدن امام علی نیز به چشم می‌خورد.
4. باور به منجی، پیشینه‌ای دراز در میان ایرانیان داشته و ایرانیان باستان بر این باور بوده‌اند که در پایان جهان نیز آناهیتا در برانگیختن منجیان جهان، نقشی پررنگ ایفا خواهد کرد. در اسلام نیز منجی و مهدویت یک باور بنیادی است. در تفکر شیعی، مهدی دوازدهمین امام شیعیان از پرده غیبت کبرا بیرون آمده و با ظهور خود جهان را پر از عدل و داد می‌کند.

منابع

• قرآن کریم.
• «آناهیتا»، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 23 خرداد 1402ش.
• «آناهیتا الهۀ آب در ایران باستان»، وب‌سایت آبین، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1402ش.
• «الهۀ آناهیتا از ایزدبانوان ایران باستان معروف به الهۀ آب»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 23 خرداد 1402ش.
• «باران رحمت الهی»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1402ش.
• پوربختیار، غفار و خسروی، حمیده، «جایگاه ایزدبانو آناهیتا، الهۀ آب در باورهای ساسانیان»، فصلنامۀ تاریخ پژوهی، تاریخ بارگذاری: 10 خرداد 1394ش.
• جعفری دهقی، شیما، «کارکرد دینی و سیاسی ایزدبانو آناهیتا در عصر ساسانی براساس نوشته‌های فارسی میانه»، نشریۀ ادیان و عرفان، دورۀ 53، شمارۀ 1، 1399ش.
• دادور، ابوالقاسم و منصوری، الهام، درآمدی بر اسطوره ها و نمادهای ایران در عهد باستان، تهران، کلهر و دانشگاه الزهرا، 1385ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 23 خرداد 1402ش.
• شهبازی شیران، حبیب و دیگران، «مظاهر و کارکردهای آناهیتا، الهۀ زن در ایران باستان» نشریۀ زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، دورۀ 10، شمارۀ 2، 1397ش.
• «ظهور امام زمان»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1402ش.
• علیزاده نمدمال، فروغ، «تقدس آب، نگاهی مشترک در ادیان الهی»، همایش ملی آب، انسان و زمین، دورۀ 1، 1393ش.
• کاوه، فرزانه، «آناهیتا، ایزدبانوی آب»، وب‌سایت سپندارمذ، تاریخ بازدید: 23 خرداد 1402ش.
• گودرزی، علی، «الهۀ آناهیتا کیست/ همه چیز دربارۀ اسطوره و ایزدبانوی آب»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: 31 فروردین 1400ش.
• لسان، حسین، «قربانی از روزگار کهن تا امروز»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بارگذاری: 23 دی 1394ش.
• مولایی، چنگیز، آبان یشت، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1393ش.
• «نیایش آناهیتا (ناهید)؛ ایزدبانوی آب و مادر تمام دانش‌ها»، وب‌سایت دستر بر ایران، تاریخ بارگذاری: 1 شهریور 1401ش.
• «ولادت امام علی»، دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1402ش.
• «ولادت عیسی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1402ش.
• یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران، فرهنگ معاصر، 1369ش.
• Boyce, M., “Anāhīd”, Encyclopedia Iranica, 2011.