تئاتر
تئاتر؛ اجرای نمایش زنده
تئاتر، یکی از هنرهای هفت‌گانه و به‌معنای اجرای زنده نمایش‌نامه است. به ساختمان یا تالاری که نمایش در آن، اجرا می‌شود نیز تئاتر یا تماشاخانه می‌گویند.[۱] واژه تئاتر از ریشه یونانی «تئاترون»، به‌معنی جایگاه تماشا گرفته شده است.[۲]
تاریخچه تئاتر در ایران
آیین‌های نمایشی در فرهنگ ایرانیان، پیشینه‌ی تاریخی دارد؛ آیین سوگ سیاوش و مغ کشی از آئين‌های نمایشی پیش از ورود اسلام به ایران است؛[۳] از آیین‌های نمایشی پس از ورود اسلام نیز می‌توان به تماشا، میر نوروزی، تعزیه، تقلید، نقالی، خیمه شب بازی و تخت حوضی اشاره کرد.[۴] پژوهشگران، تئاتر و نمایش را متفاوت می‌دانند و در برابر وجهه زمینی‌تر تئاتر، نمایش را دارای پیوندی ژرف با باورهای آئینی معرفی کرده‌اند.[۵]
کاربرد واژه تئاتر در ایران، به زمان ناصرالدین شاه قاجار برمی‌گردد.[۶] در حالی که نمایش‌های مذهبی آن روزگار نیز در تکیه دولت انجام می‌شد[۷] نخستین تئاتر در مدرسه دارالفنون اجرا شد.[۸] اولین تئاتر، با نام «مردم گریز»، اقتباسی از یک نمایش‌نامه غربی بود که توسط یکی از دانشجویان از فرنگ برگشته، نوشته شد و برای ناصرالدین شاه، به اجرا درآمد.[۹] «طبیب اجباری مولیر» یکی از معروف‌ترین نمایش‌نامه‌های آن دوران است که هنوز هم نسخه‌ای از آن وجود دارد.[۱۰] نویسندگان ایرانی، پس از یک دوره اقتباس از نمایش‌نامه‌های اروپایی، کم‌کم با فنون نمایش‌نامه‌نویسی مانند «دیالوگ» آشنا شدند و دیالوگ‌ها با نثری ساده‌تر نوشته شد.[۱۱]
با وقوع انقلاب مشروطه، تئاتر در ایران گسترش یافت و به یکی از راه‌های بیان دیدگاه‌های مردم و مشروطه‌خواهان تبدیل شد.[۱۲] نخستین نشریه فارسی‌زبان مخصوص تئاتر، با نام «جریده تئاتر» در همین دوران، منتشر شد.[۱۳] پس از دوران مشروطه، موضوع اصلی تئاتر در ایران، نقد اجتماعی از آداب سنتی یا قطعه‌های موزیکال بر اساس فرهنگ عامه مردم بود.[۱۴] در دوره پهلوی، تئاتر با ممیزی‌های حکومتی، بسیار محدود شد و نویسندگان برای در امان ماندن از سانسور، به نمایش‌نامه‌های تاریخی پناه آوردند.[۱۵]
نخستین مدرسه تئاتر، در 1318ش، با نام «هنرستان هنرپیشگی» تأسیس و «تئاتر تهران» نیز در 1319ش افتتاح شد.[۱۶] اجرای تئاتر در ایران، به شیوه نوین، از شهریور 1320ش کلید خورد. با پایان یافتن جنگ جهانی دوم، فضای فرهنگی باز شد و آثاری از شکسپیر، آشیل، گوگول، چخوف و سارتر به زبان فارسی ترجمه و منتشر شد.[۱۷] با افتتاح تئاتر فردوسی و سعدی،[۱۸] به بازیگری، کارگردانی، ترجمه و نگارش نمایش‌نامه‌ها در ایران نیز توجهی ویژه صورت گرفت و همین موضوع منجر به توسعه و اعتلای تئاتر ایران نسبت به تئاتر اروپا شد.[۱۹]
پس از کودتای 1332ش، تئاتر دچار خفقان شد و این دوره بحران تا 1335ش ادامه یافت. پس از آن، گروهی به‌نام «گروه هنر ملی» به اجرای نمایش‌هایی ویژه مانند مرغ دریایی (اثر آنتوان چخوف) و نیز نمایش‌نامه‌های ایرانی مانند بلبل سرگشته (اثر نصیریان) پرداختند که همین منجر به تمایل ایرانیان به نمایش‌نامه‌های ایرانی شد.[۲۰] با شروع دهه 40 شمسی، رشته تئاتر به دانشگاه‌های ایران راه یافت و در 1343ش، دانشکده هنرهای دراماتیک در ایران تأسیس شد. همچنین، گروه پازارگاد، به رهبری حمید سمندریان و پری صابری، در همین سال افتتاح و به یکی از پربارترین و پایاترین گروه‌های تئاتر در ایران تبدیل شد. تأسیس کارگاه نمایش، در 1348ش، یکی از مهم‌ترین اتفاق‌های رخ داده در توسعه تئاتر در ایران محسوب می‌شود. این کارگاه، دارای 5 گروه بود که با هدف امکان تجربه و تمرینی مستقل از اشکال مختلف تئاتر تشکیل شد: 1. گروه تئاتر تجربی؛ 2. گروه کوچه؛ 3. گروه بازیگران شهر؛ 4. گروه مروارید و 5. گروه اهریمن.[۲۱]
علاوه‌بر تهران، در دیگر شهرها و شهرستان‌های ایران نیز گروه‌های ویژه تئاتر شکل گرفتند. طراحی هنری صحنه نمایش، لباس و گریم (چهره‌آرایی) در دهه 40ش در ایران، به‌صورت منسجم‌تر و پیشرفته‌تری انجام شد.
پس از انقلاب اسلامی در ایران، نسل جدیدی از نویسندگان، بازیگران و کارگردا‌ن‌های تئاتر که هم‌مسیر با اهداف انقلاب بودند، مشغول به‌کار شدند. نظارت بر تئاتر کل کشور بر عهده سازمان تبلیغات اسلامی گذاشته شد و همزمان با بازگشایی دانشگاه‌ها، دانشکده‌های تئاتر نیز فعالیت خود را از سر گرفتند.
زیرشاخه‌های تئاتر
برخی از زیرشاخه‌های این هنر نمایشی به‌شرح زیر است:
- تئاتر خیابانی: نمایشی که در فضای باز و در میان مردم انجام می‌شود؛
- پانتومیم: نمایشی بی‌کلام که معمولا یک بازیگر اجرا می‌کند؛
- نمایش روحوضی: در این نوع از نمایش، بازیگران، اجرای نمایش را روی یک حوض که با الوار پوشانده‌اند، انجام می‌دهند؛
- پرده‌خوانی: راوی، به نقل یک نمایش، بر اساس تصاویر موجود بر روی پرده نقاشی می‌پردازد؛
- نمایش عروسکی: در این نمایش، بازیگران صحنه، عروسک‌هایی هستند که توسط عروسک‌گردان‌ها حرکت داده می‌شوند؛
- تئاتر سن: نمایشی که بر روی سن اجرا می‌شود.
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه تئاتر، سایت واژه‌یاب.
- ↑ براکت، تاریخ تئاتر جهان، 1361ش، ص99؛
Santon, paperback guide to theatre, P149. - ↑ بیضایی، نمایش در ایران، 1383ش، ص27-47.
- ↑ بیضایی، نمایش در ایران، 1383ش، ص51-64.
- ↑ امجد، تئاتر قرن سیزدهم، 1378ش، ص14-15.
- ↑ نصیریان، «نظری به هنر نمایش در ایران»، 1336ش، ص17.
- ↑ گوران، کوششهای نافرجام، 1360ش، ص71.
- ↑ نفیسی، «نخستین تماشاخانه جدید در ایران»، 1338ش، ص38؛
آرین‌پور، از صبا تا نیما، ج1، 1379ش، ص336. - ↑ محمدی، «نگاهی به تاریخ نمایش در ایران»، 1352ش، ص22؛
ملک‌پور، ادبیات نمایشی در ایران، ج1، 1363ش، ص309. - ↑ آرین‌پور، از صبا تا نیما، ج1، 1379ش، ص286 و 341؛
ملک‌پور، ادبیات نمایشی در ایران، ج1، 1363ش، ص341. - ↑ طالبوف، کتاب احمد، 1346ش، سراسر کتاب.
- ↑ کوهستانی‌نژاد، گزیده اسناد نمایش در ایران، ج1، 1381ش، ص12.
- ↑ امجد، تئاتر قرن سیزدهم، 1378ش، ص183؛
کوهستانی‌نژاد، گزیده اسناد نمایش در ایران، ج1، 1381ش، ص12. - ↑ Ghaffari, Iran, The world encyclopedia of contemporary theatre, P199.
- ↑ میرانصاری، گزیده اسناد نمایش در ایران، 1381ش، ص21.
- ↑ نصیریان، «نظری به هنر نمایش در ایران»، 1336ش، ص18.
- ↑ آژند، ادبیات نوین ایران، 1363ش، ص367.
- ↑ انتظامی، «گفت‌وگو»، 1384ش، ص38.
- ↑ جوانمرد، تئاتر، هویت و نمایش ملی، 1383ش، ص177 و 179-205.
- ↑ Ghaffari, Iran, The world encyclopedia of contemporary theatre, P203.
- ↑ Ghaffari, Iran, The world encyclopedia of contemporary theatre, P205.
منابع
- آرین‌پور، یحیی، از صبا تا نیما، تهران، زوار، 1379ش.
- آژند، یعقوب، ادبیات نوین ایران، تهران، کلک سیمین، 1363ش.
- امجد، حمید، تئاتر قرن سیزدهم، تهران، نیلا، 1378ش.
- انتظامی، عزت‌الله، «گفت‌وگو»، شاهین سرکیسیان بنیان گذار تئاتر نوین ایران، به‌تحقیق جمشید لایق و دیگران، تهران، 1384ش.
- براکت، اسکار، تاریخ تئاتر جهان، ترجمه هوشنگ آزادی‌ور، تهران، مروارید، 1361ش.
- بیضایی، بهرام، نمایش در ایران، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، 1383ش.
- جوانمرد، عباس، تئاتر، هویت و نمایش ملی، تهران، قطره، 1383ش.
- طالبوف، عبدالرحیم، کتاب احمد، تهران، کتاب‌های جیبی، 1346ش.
- کوهستانی‌نژاد، مسعود، گزیده اسناد نمایش در ایران، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1381ش.
- گوران، هیوا، کوششهای نافرجام، تهران، آگه، 1360ش.
- محمدی، احمدی، «نگاهی به تاریخ نمایش در ایران»، هنر و مردم، تهران، شماره 129-130، 1352ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 اردیبهشت 1401ش.
- ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، تهران، توس، 1363ش.
- میرانصاری، علی، گزیده اسناد نمایش در ایران، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1381ش.
- نصیریان، علی، «نظری به هنر نمایش در ایران»، تهران، نمایش، س 2، شماره 9، 1336ش.
- نفیسی، سعید، «نخستین تماشاخانه جدید در ایران»، تهران، نمایش، س 2، شماره 1، 1338ش.
- Ghaffari, F, Iran, The world encyclopedia of contemporary theatre.
- Santon, S, and Bahman, M, paperback guide to theatre, cabridge.