تفریح
تفریح؛ تلاش برای رفع خستگی از جسم و جان و نشاط‌یافتن برای ادامۀ فعالیت‌های زندگی.
تفریح از ضرورت‌های زندگی انسان و عاملی مهم در سلامت و نشاط افراد یک جامعه است. تفریح، خستگی ناشی از حرکت و تکاپو برای زندگی را برطرف کرده، موجب بازیابی قوا می‌شود. از این‌رو در یک زندگی متعادل، به تفریح توجه‌شده و بخشی از اوقات برای آن قرار داده می‌شود.
مفهوم‌شناسی
تفریح به‌معنی خوشی، بازی و شادمانی، [۱] در منابع دینی با واژه‌هایی مانند تنزه، تفرج، لهو و فرح، مورد توجه قرار گرفته است.[۲] در اصطلاح، تفریح فعالیتی است که نشاط‌آفرین بوده و خستگی را از تن، فکر و روان انسان خارج کرده[۳] و فرد را برای کار دوباره آماده و سرحال می‌کند.[۴] واژۀ تفریح معمولا در کنار اوقات فراغت ذکر می‌شود، اما یکسان نیستند؛ اوقات فراغت ظرفی است که می‌تواند با تفریح پر شود.[۵] تفریح در یک تقسیم‌بندی کلی، به دو دستۀ سالم و غیرسالم تقسیم می‌گردد. تفریح سالم، تفریحی است که از نظر اخلاقی و اجتماعی زیان‌آور نبوده، [۶] در جهت تکامل روح و روان، در چارچوب قوانین شرع و در حد متعادل باشد.[۷] از سوی دیگر تفریحی که برانگیزانندۀ شهوت یا محرک به‌سمت گناه باشد و یا از کار واجب بازدارد و به‌طورکلی به بی‌مبالاتی نسبت به وظایف شرعی بکشاند، مذموم است.[۸]
اهمیت تفریح
بعضی دانشمندان، جایگاه تفریح در زندگی را فراتر از تجدید قوا و بلکه یکی از نیاز‌های اصلی زندگی انسان دانسته‌اند.[۹] زندگی بدون تفریح، نه‌تنها بسیار سخت خواهد گذشت، [۱۰] بلکه باعث شکست در رسیدن به موفقیت می‌شود. از این‌رو انسان‌های بزرگ و دانشمند، همچنانکه به درس، عبادت، کار، امور منزل و سایر فعالیت‌های اجتماعی خود پایبند بودند، به تفریح نیز اهمیت می‌دادند[۱۱] و برخی، بی‌توجهی به تفریح در دوران جوانی خود را از خطاهایی دانسته‌اند که در سنین بالاتر موجب از پا افتادن آنها شده است.[۱۲]
انواع تفریح
انواع تفریح به سه دسته تقسیم می‌شود:
تفریحات جسمی
تفریحات جسمی علاوه بر استراحت و خوابیدن[۱۳] شامل ورزش‌های گوناگون می‌شود. بعضی روایات، مسافرت را سبب سلامتی جسم دانسته‌اند.[۱۴]
تفریحات فکری
طنز از تفریحاتی است که خستگی فکر و ذهن را می‌زداید؛ به‌همین خاطر، گاهی استاد در کلاس درس با جملات طنزآمیز، ذهن شاگرد را نشاط بخشیده و برای ادامۀ درس سرحال نگه می‌دارد.[۱۵] کشکول‌نویسی از سنت‌های دیرینه در جامعۀ ایرانی بوده که برای رفع ملالت و خستگی ذهن نگارش می‌شده است. کتاب «خزائن» از ملا احمد نراقی، «زُهَر الربیع» از سید نعمت‌الله جزایری و «کشکول» شیخ بهایی نمونه‌هایی از کشکول‌نویسی است.[۱۶] همچنین تنوع در مطالعه از دیگر راه‌های نشاط‌بخشی به فکر و رفع خستگی از آن است. خواجه نصیرالدین دربارۀ شیخ طوسی نقل می‌کند که هنگام مطالعه، کتاب‌های گوناگون را کنار خود قرار می‌داد و اگر از مطالعۀ یکی ملول می‌شد کتاب دیگری را مطالعه می‌کرد.[۱۷]
تفریحات مربوط به جان و روان
هر چیزی که سبب شادی انسان شود، روان انسان را نیز تازه کرده و نشاط می‌بخشد.[۱۸] شنیدن یا خواندن لطایف و حکمت‌ها، یکی از راه‌های رفع خستگی روان انسان است.[۱۹] دیدار برادران دینی، [۲۰] دیدوبازدید فامیلی، [۲۱] زیارت، و حتی روزه[۲۲] و عبادت خدا در دستۀ تفریح و عوامل نشاط‌بخش روحی قرار می‌گیرد.[۲۳]
تفریح در آموزه‌های دینی
آموزه‌های دینی، زندگی بانشاط را نعمت و رحمت خدا معرفی کرده[۲۴] و مؤمن را شایستۀ آن دانسته که بخشی از اوقات خود را برای لذت‌های حلال قرار دهد.[۲۵] در این چارچوب، مؤمنان علاوه بر انجام فرائض، به تفریح در کارهای مباح نیز سفارش شده‌اند[۲۶] تا تعادل و نشاط لازم را در تکاپوی زندگی از دست ندهند.[۲۷] حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) که سیرۀ او الگوی سبک زندگی مسلمانان است، می‌کوشید که محیط زندگی را سرشار از شادی و نشاط سازد؛ او با یاران خود شوخی می‌کرد و میان آنها مسابقه گذاشته و خود نیز در آن شرکت می‌کرد.[۲۸] در آموزه‌های دینی به بعضی مصادیق تفریح اشاره شده که شنا، [۲۹] هم‌نشینی با همسر، شوخی با برادران دینی، [۳۰] هنرهای دستی مانند ریسندگی برای زنان، [۳۱] شنیدن و خواندن لطایف حکمت‌آموز، [۳۲] مسابقۀ سوارکاری[۳۳] و دیدارهای فامیلی، [۳۴] بعضی از موارد آن است.
تفاوت تفریح در سبک زندگی دینی و غربی
بعضی تفاوت‌های تفریح در فرهنگ و آموزه‌های دینی با تفریح در فرهنگ غربی عبارت‌است از:
- در آموزه‌های دینی، هدف از تفریح، قوت‌یافتن برای امور دنیا و آخرت[۳۵] و نشاط‌یافتن برای حرکت و تلاش بیشتر در مسیر کمال است.[۳۶] درحالی که در تمدن غربی، تفریح و شادی‌کردن هدف اصلی بوده، گرچه آن تفریح بر خلاف تعالی روح و سلامت جسم باشد.[۳۷]
- در آموزه‌های دینی به تفریحاتی توصیه می‌شود که علاوه‌بر نشاط، دارای آثار مثبت معنوی است؛ برای مثال گردش در طبیعت و یا رفتن به کنار دریا، هم تفریح بوده و هم یاد خدا و قدرت و حکمت او را در انسان زنده کرده[۳۸] و مایۀ عبرت انسان است[۳۹] که امروزه از آن با عنوان گردشگری معناگرا یاد می‌شود. این در حالی است که تفریح در فرهنگ غربی فقط برای رسیدن به لذت و هیجان است و البته دنیای غرب در دوران معاصر، سرگرمی و تفریح را وسیله‌ای برای تهاجم فرهنگی نیز قرار داده است.[۴۰]
- آموزه‌های دینی از سرگرمی‌هایی که جدیت را از انسان گرفته و دارای اثر و هدف عقلانی نبوده و از یاد خدا بازمی‌دارد برحذر داشته است؛ [۴۱] در حالی‌که طراحی سرگرمی‌ها و تفریحات در تمدن غربی به شکلی بوده که جدیت را از انسان‌ها گرفته و به غفلت می‌کشاند و برای آن فلسفۀ «ما یکبار زندگی می‌کنیم» ساخته‌اند.[۴۲]
- تفریح در فرهنگ دینی، همراه با راستی، حق‌مداری و دوری از گناه است، همچنانکه پیامبر اسلام همیشه با دیگران مزاح می‌کرد، اما به‌جز حق بر زبان او جاری نمی‌شد.[۴۳] در حالی‌که تفریح در فرهنگ غربی بر مبنای اصالت لذت بوده و افراد می‌توانند هرگونه که دوست دارند، لذت‌جویی کنند؛ حتی اگر برخلاف فطرت انسان‌ها باشد. از این‌رو در سبک زندگی غربی گناه به یک امر عادی تبدیل شده و سبک زندگی، گناه‌آلود است.[۴۴]
- مسلمان، تفریح را همراه با مراقبت از آلوده‌نشدن به گناه انجام می‌دهد که علاوه‌بر تاثیرات مثبت دنیوی، دارای پاداش الهی است.[۴۵]
تفریح در سبک زندگی خانواده‌های ایرانی
تفریح در فرهنگ و سبک زندگی خانواده‌های ایرانی جایگاهی ویژه داشته و آنها بخشی از وقت خود را برای تفریح قرار می‌دهند[۴۶] که برخی از موارد آن عبارت است از: دورهمی، [۴۷] حضور در جمع دوستان، [۴۸] شب‌نشینی و میهمانی‌های شبانه، [۴۹] شاهنامه‌خوانی، [۵۰] سفر و گردش در طبیعت، [۵۱] اعیاد و جشن‌های مذهبی مانند عید فطر، عید غدیرخم، عید قربان، عید مبعث[۵۲] و جشن نیمه شعبان، [۵۳] جشن‌های ملی مانند جشن شب یلدا، [۵۴] عید نوروز، [۵۵] دهۀ فجر و 22 بهمن، [۵۶] سفرهای زیارتی، [۵۷] بازی با کودکان و فرزندان، [۵۸] رفتن به سینما، تئاتر و نمایش‌های خیابانی، [۵۹] مطالعه و کتابخوانی[۶۰] و کار.[۶۱]
آسیب‌شناسی تفریح
بی‌توجهی به تفریح
امروزه بی‌توجهی یا کم‌توجهی به تفریح، یکی از آسیب‌ها در حوزۀ تفریح است.[۶۲] بعضی علت این بی‌توجهی را قرائت‌های صوفی‌گری از دین در قرن‌های گذشته می‌دانند.[۶۳] همچنین گاهی افراد به‌دلیل اینکه فضای تفریحی را مناسب با شان خود ندانسته و یا آن فضا را به‌دور از فرهنگ آموخته‌شده می‌دانند از تفریح چشم‌پوشی می‌کنند.[۶۴]
زیاده‌روی در تفریح
از آنجا که تفریح هدف و مقصد اصلی نیست، بلکه تنها استراحتگاهی در مسیر اهداف اصلی زندگی است، لازم است به‌اندازه بوده و از زیاده‌روی در آن پرهیز شود.[۶۵]
بی‌توجهی به تفریح سالمندان
تلقی نگرش عمومی این است که تفریح تنها برای سنین کودکی و جوانی ضروری بوده و به تفریح سالمندان اهمیت داده نمی‌شود.[۶۶] در حالی‌که بخش مهمی از سلامت روانی و جسمی سالمندان به تفریح وابسته است و ضرورت دارد به تفریحات متناسب با سن آنها توجه شود.[۶۷]
تفریحات منحرف‌کننده
تفریح در عین‌حالی که نیاز فرد و جامعه بوده، نیاز به مراقبت نیز دارد. یکی از راه‌های ورود و تسلط استعمارگران بر یک جامعه، از طریق رواج‌دادن تفریحات گمراه‌کننده است[۶۸] که بعضی مصادیق آن عبارت است از: شکار به قصد تفریح، [۶۹] کبوتربازی و یا بازی با دیگر حیوانات[۷۰] و یا وادارکردن حیوانات به جنگیدن با یکدیگر، [۷۱] نگهداری از سگ و گربه در منازل و سپری‌کردن بخشی از اوقات فراغت به تقلید از فرهنگ غرب، [۷۲] استفاده از مواد مخدر و توهم‌زا، [۷۳] برپایی مجالس لهو و لعب، سرگرمی با کتاب‌ها و رسانه‌های گمراه کننده و موسیقی‌های مبتذل.[۷۴]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ تفریح.
- ↑ «تفریحات و سرگرمی‌ها از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت اسلام‌پدیا.
- ↑ پناهیان، «تفریح‌های خوب»، وب‌سایت پناهیان.
- ↑ کیلدسن، مدیریت اوقات فراغت و تفریحات سالم، 1395ش، ص52.
- ↑ سنایی، اخلاق اوقات فراغت با رویکرد اسلامی، 1398ش، ص28.
- ↑ رضایی اصفهانی، روابط دختر و پسر، 1391ش، ص192.
- ↑ ارباب‌سلیمانی، «تفریحات سالم و حلال: چیستی و چرایی»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ خامنه‌ای، غنا و موسیقی، 1399ش، ص444.
- ↑ حسینی بهشتی، «تفریح از منظر اسلام یک نیاز اصیل است»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی جوان.
- ↑ خامنه‌ای، «زندگی بهشتی، زندگی با لبخند»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ ستوده و برادری، جلوه‌های معلمی امام خمینی، 1385ش، ص170.
- ↑ مشکینی، گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمه کتاب‌ها، 1392ش، ج1، ص392.
- ↑ خطیب، مهارت‌های زندگی، ص247.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج97، ص49.
- ↑ شرف‌الدین، سرگرمی رسانه‌ای، 1394ش، ص400.
- ↑ ممیز، کشکول‌مانند، 1393ش، ص11.
- ↑ طوسی، انیس‌الطالبین، 1370ش، ص35.
- ↑ پسندیده، الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت‌گرا، 1392ش، ص140.
- ↑ کلینی، الکافی، 1387ش، ج1، ص117.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج71، ص353.
- ↑ کلینی، الکافی، 1403ق، ، ج3، ص66.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج93، ص249.
- ↑ پناهیان، «چگونه با عبادت تفریح کنیم؟»، وب‌سایت پناهیان.
- ↑ حسینی بهشتی، «تفریح از منظر اسلام یک نیاز اصیل است»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی جوان.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج73، ص222.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج66، ص360.
- ↑ حائری شیرازی، راه رشد، 1402ش، ج3، ص135.
- ↑ خامنه‌ای، «زندگی بهشتی، زندگی با لبخند»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ محمدی ری‌شهری، حکمت‌نامه جوان، 1389ش، ج1، ص132.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج84، ص142.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج100، ص261.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج1، ص182.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج100، ص190.
- ↑ فرحزاد، نشاط و شادی، 1392ش، ص173.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص321.
- ↑ «بهترین کار، تفریح است»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ سبک زندگی. نگاهی به زندگی دینی مسلمانان ایرانی، 1393ش، ص208.
- ↑ پناهیان، «طبیعت‌گردی باید از رفتارهای رایج بین مؤمنین باشد»، وب‌سایت پناهیان.
- ↑ سوره روم، آیه 42.
- ↑ زینلیان، «الگو و برنامه خاصی برای تفریح و گردشگری مردم نداریم»، خبرگزاری فارس.
- ↑ شرف‌الدین، سرگرمی رسانه‌ای، 1394ش، ص516-519.
- ↑ شرف‌الدین، سیدحسین، الگوی مطلوب فراغت و تفریح از دیدگاه اسلام، 1395ش، ص82.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج16، ص298.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات در دیدار دانشگاهیان سمنان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج74، ص259.
- ↑ ستوده و برادری، جلوه‌های معلمی امام خمینی، 1385، ص170.
- ↑ «ده سنت فرهنگی مختص ایرانی‌ها»، وب‌سایت الی گشت.
- ↑ صفری و ظاهری عبده‌وند، «بررسی نقش عوامل اخلاقی و سیاسی در شاد زیستن با تکیه بر شعر کهن فارسی»، 1392ش، ص72.
- ↑ «یک شب‌نشینی ایرانی»، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ نگهی، «سنت‌های رایج در شب‌نشینی‌های ایرانی»، وب‌سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ احمدزاده نودیجه، «سرگرمی‌ها و تفریحات دوران کودکی در ایران دوره قاجار»، وب‌سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ رحیمی، «تفریحات.آنچه بود و آنچه ماند»، وب‌سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «جشنی بزرگ به نام برات»، وب‌سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «یلدا یا شب چله»، وب‌سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سپهری، «آیین نوروز در عهد صفویه -بخش اول»، وب‌سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ خامنه‌ای، «ایام الله دهه فجر»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ سپهری، «تفریحات عمومی»، وب‌سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «رفتار امام خمینی با بچه‌ها»، وب‌سایت رویش طلایی کوچولوها.
- ↑ دانایی، برنامه‌ریزی اوقات فراغت، 1394ش، ص82.
- ↑ خامنه‌ای، «چگونه به کتابخوانی عادت کنیم؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بهترین کار، تفریح است»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ زائری، سبک زندگی. نگاهی به زندگی دینی مسلمانان ایرانی، 1393ش، ص215.
- ↑ حسینی بهشتی، «تفریح از منظر اسلام یک نیاز اصیل است»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی جوان.
- ↑ موسوی، «حوزویان و خانواده‌هایشان چقدر اهل سینما هستند؟»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ فرحزاد، نشاط و شادی، 1392ش، ص171.
- ↑ کاظمی، «جایگاه تفریح در سلامت اجتماعی جامعه»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «تفریح و سرگرمی در سالمندان»، وب‌سایت شبکه بهداشت و درمان شهرستان مبارکه.
- ↑ خامنه‌ای، «زندگی بهشتی، زندگی با لبخند»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج86، ص69.
- ↑ انصاری قمی، «پیامبر اکرم در مسابقات ورزشی شرکت می‌کردند»، وب‌سایت اجتهاد.
- ↑ انصاری قمی، «پیامبر اکرم در مسابقات ورزشی شرکت می‌کردند»، وب‌سایت اجتهاد.
- ↑ بخشی، «چرا نگهداری از حیوانات خانگی افزایش یافته است؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ خامنه‌ای، «زندگی بهشتی، زندگی با لبخند»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات در جلسه پرسش و پاسخ با جوانان در دومین روز از دهه فجر»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای.
منابع
- قرآن کریم
- احمدزاده نودیجه، حسین، «سرگرمی‌ها و تفریحات دوران کودکی در ایران دوره قاجار»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 دی 1395ش.
- ارباب‌سلیمانی، حمید‌رضا، «تفریحات سالم و حلال: چیستی و چرایی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1398ش.
- انصاری قمی، ناصرالدین، «پیامبر اکرم در مسابقات ورزشی شرکت می‌کردند»، وب‌سایت اجتهاد، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1397ش.
- بخشی، حامد، «چرا نگهداری از حیوانات خانگی افزایش یافته است؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 14 مرداد 1399ش.
- «بهترین کار، تفریح است»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 29 آبان 1392ش.
- پسندیده، عباس، الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان‌شناسی مثبت‌گرا، قم، دارالحدیث، 1392ش.
- پناهیان، علی‌رضا، «تفریح‌های خوب»، وب‌سایت پناهیان، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور 1396ش.
- پناهیان، علی‌رضا، «طبیعت‌گردی باید از رفتارهای رایج بین مؤمنین باشد»، وب‌سایت پناهیان، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1396ش.
- پناهیان، علی‌رضا، «چگونه با عبادت تفریح کنیم؟»، وب‌سایت پناهیان، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1400ش.
- «تفریحات و سرگرمی‌ها از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت اسلام‌پدیا، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1403ش.
- «جشنی بزرگ به نام برات»، وب‌سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 12 خرداد 1394ش.
- حائری شیرازی، محی‌الدین، راه رشد، قم، دفتر نشر معارف، 1402ش.
- حسینی بهشتی، سید محمد، «تفریح از منظر اسلام یک نیاز اصیل است»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی جوان، تاریخ درج مطلب: 10 اردیبهشت 1399ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «زندگی بهشتی، زندگی با لبخند»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 13 دی 1395ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در جلسه پرسش‌وپاسخ با جوانان در دومین روز از دهه فجر»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1377ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «ایام الله دهه فجر»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 14 بهمن 1398ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «چگونه به کتابخوانی عادت کنیم؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1403ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار دانشگاهیان سمنان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1385ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، غنا و موسیقی، تهران، فقه روز، چ5، 1399ش.
- خطیب، سیدمهدی، مهارت‌های زندگی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، بی‌تا.
- دانایی، نسرین، برنامه‌ریزی اوقات فراغت، تهران، ساکو، 1394ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 اردیبهشت 1403ش.
- «ده سنت فرهنگی مختص ایرانی‌ها»، وب‌سایت الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1401ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، روابط دختر و پسر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، 1391ش.
- زائری، محمدرضا، سبک زندگی؛ نگاهی به زندگی دینی مسلمانان ایرانی، اصفهان، آرما، چ3، 1393ش.
- زینلیان، حسین، «الگو و برنامه خاصی برای تفریح و گردشگری مردم نداریم»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1398ش.
- «رفتار امام خمینی با بچه‌ها»، وب‌سایت رویش طلایی کوچولوها، تاریخ بازدید: 17 اردیبهشت 1402ش.
- رحیمی، پرستو، «تفریحات؛ آنچه بود و آنچه ماند»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 2 خرداد 1396ش.
- سپهری، صبا، «تفریحات عمومی»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 23خرداد، 1396ش.
- سپهری، صبا، «آیین نوروز در عهد صفویه -بخش اول»، وب‌سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1396ش.
- ستوده، امیررضا و برادری، احمد، جلوه‌های معلمی امام خمینی، تهران، پنجره، چ4، 1385ش.
- سنایی، نقی، اخلاق اوقات فراغت با رویکرد اسلامی، قم، نشر معارف، 1398ش.
- شرف‌الدین، سیدحسین، الگوی مطلوب فراغت و تفریح از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه فرهنگی هنری دین و معنویت آل یاسین، 1395ش.
- شرف‌الدین، سیدحسین، سرگرمی رسانه‌ای، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1394ش.
- صفری، جهانگیر و ظاهری عبده‌وند، ابراهیم، «بررسی نقش عوامل اخلاقی و سیاسی در شاد زیستن با تکیه بر شعر کهن فارسی» پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، دورۀ 5، شمارۀ 19، 1392ش.
- فرحزاد، حبیب‌الله، نشاط و شادی، قم، طوبای محبت، چ1، 1392ش.
- کاظمی، سیمین، «جایگاه تفریح در سلامت اجتماعی جامعه»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1395ش.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث، 1387ش.
- کیلدسن، جرج تور، مدیریت اوقات فراغت و تفریحات سالم، ترجمه علی‌محمد صفانیا و دیگران، تهران، بامداد کتاب، چ3، 1395ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، لبنان، دارالاحیاء التراث، چ3، 1403ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، حکمت‌نامه جوان، قم، مؤسسه علمی ـ فرهنگی دارالحدیث، چ8، 1398ش.
- مشکینی، علی، گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمه کتاب‌ها، قم، مؤسسه علمی ـ فرهنگی دارالحدیث، 1392ش.
- ممیز، غدیرعلی، کشکول‌مانند، تهران، رایافرهنگ، چ1، 1393ش.
- موسوی، سیدمحمدمهدی، «حوزویان و خانواده‌هایشان چقدر اهل سینما هستند؟»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: 29 فروردین 1395ش.
- نصیرالدین طوسی، محمد، انیس‌الطالبین، قم، حاذق، چ2، 1370ش.
- نگهی، مهناز، «سنت‌های رایج در شب‌نشینی‌های ایرانی»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 10 اسفند 1394ش.
- «یک شب‌نشینی ایرانی»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 10 اسفند 1394ش.
- «یلدا یا شب چله»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1400ش.