شیخ بهایی

شیخ بهایی؛ عالم دینی برجسته و اثرگذار در تاریخ اندیشه، ادبیات، فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی.

شیخ بهایی، از عالمان دینی پرآوازۀ شیعه در دورۀ صفویه، با تکیه بر معارف قرآن، سنت پیامبر و باورهای شیعی و به‌کارگرفتن دانش دینی و تجربی خود، در حفظ و یک‌پارچگی سرزمین ایران، تقویت مذهب شیعه در نظام سیاسی وقت، کمک در ساماندهی ادارۀ کشور و احیای سبک زندگی بر مبنای فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی نقش داشت. وی با زمینه‌سازی برای پیشرفت و تثبیت جایگاه ایران اسلامی و تلاش جهادی در راستای رشد همه‌جانبۀ دینی، علمی و فنی کشور و مقابله با هجمه‌های دشمنان خارجی، به نمادی از دینداری و پیشرفت در زمینه‌های مختلف تبدیل شده است.

نام‌گذاری

نام اصلی این عالم ذوفنون شیعه، «محمد» و لقب وی «بهایی» است و در منابع به «محمد بن عزّالدین حسین»، «شیخ بهایی» و «بهاءالدین عاملی»، شهرت دارد. به‌دلیل اینکه خاستگاه وی «جَبَع» یا «جباع» از قریه‌های جبل‌عامل در کشور لبنان بوده، «جبعی» هم خوانده می‌شود. تخلّص شعری او نیز بهایی و برگرفته از لقب وی بوده است. نسب شیخ بهایی، به حارث هَمْدانی (متوفی ۶۵ق) از اصحاب امام علی می‌رسد و به‌همین دلیل، به «حارثی همدانی» مشهور شده است.

زندگی‌نامه

شیخ بهایی در ۹۵۳ق در بَعْلَبَک، از شهرهای کهن و تاریخی در لبنان، به دنیا آمد و یک سال بعد با خانوادۀ خود به جبل‌عامل، در جنوب لبنان رفت. پدر او به نام «عزّالدین حسین بن عبدالصمد حارثی» از شاگردان شهید ثانی بود که پس از کشته‌شدن وی و احساس ناامنی در محل سکونت خود و نیز به دعوت «شاه طهماسب» و «علی بن هلال کرکی» شیخالاسلام اصفهان، با خانواده به ایران آمد و در شهر اصفهان، مقیم شد. وی از اولین عالمان شیعه در جبل‌عامل بود که بعد از استقرار حکومت شیعی صفوی، به ایران هجرت کردند. شیخ بهایی هنگام هجرت به ایران سیزده سال داشت و در سال‏های اولیۀ مهاجرت که با زبان فارسی آشنا نبود، دانش را از پدر خود فرامی ‏گرفت. بعد از ۳ سال اقامت در اصفهان، شاه طهماسب اول، پدر شیخ بهایی را به قزوین دعوت و به مقام «شیخالاسلامی» آن شهر منصوب کرد. قزوین در آن روزگار مرکز دانش و نیز محل اقامت‏ شخصیت‏های بزرگ علمی و سیاسی ایران بود و این سفر فرصتی در اختیار شیخ بهایی برای دستیابی به رشد علمی و آشنایی با فعالیت‏های سیاسی و اجتماعیِ آینده قرار داد.

زمینه‌های رشد شیخ بهایی

1. خانواده

محیط خانوادگی شیخ بهایی، کانون علم و تربیت دینی بود؛ پدر وی از فقهای بزرگ قرن دهم هجرى محسوب می‌شد که در دانش فقه، اصول، حدیث، رجال، حکمت، کلام، ریاضى، تفسیر، شعر، تاریخ، لغت و بسیارى از علوم رایج آن عصر مهارت داشت و آنها را به فرزند خود نیز منتقل کرد.

2. محیط اجتماعی

در دوران صفویه به‌دلیل رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران، عالمان دینی به اعتبار و جایگاه والایی در حوزۀ فرهنگ، اجتماع، سیاست و نظام اداری و نیز در سطح جامعه و میان توده‌های مردم دست یافتند و فراتر از وظیفۀ تبلیغ مذهبی، به کارهای عام‌المنفعه نیز می‌پرداختند. در این دوره نفوذ و قدرت علما بر اساس عوامل ذهنی و عینی مثل گسترش اعتقادات مذهبی شیعه و توسعۀ نهادهای مرتبط به فعالیت عالمان دینی و پایگاه‌های فکری و اقتصادی آن مانند مدارس، مساجد، موقوفات و سایر حقوق مالی و شرعی زیاد شد و مردم برتری و تقدم علما بر حاکمان سیاسی را پذیرفته بودند. از وظایف مهم عالمان شیعی در این زمان، رهبری مذهبی مردم و دفاع از آنها در برابر حکمرانان بود و قدرت عالمان به اندازه‌ای بود که سلاطین را وادار به تمکین در برابر آنها می‌کرد. آنها قادر بودند که اقتدار وسیع خود را در بسیج توده‌ها و رهبری جنبش‌های اجتماعی در برابر نظام‌های سیاسی به‌ کار گیرند. شیخ بهایی در چنین زمینۀ فرهنگی و اجتماعی به مناصب مهم سیاسی و مذهبی رسید و برای رشد و گسترش تمدن ایرانی و اسلامی تلاش کرد.

3. زمینه فرهنگی

محیط فرهنگی که شیخ بهایی در آن پرورش یافت، محیط مذهبی و عالم‌پرور بود. جبل‌عامل زادگاه شیخ بهایى، مهد فرهنگ تشیع و محل پرورش مجتهدان و نویسندگان بزرگ شیعى مانند محقق ثانى، شهید اول، شهید ثانی و بسیاری از دانشمندان بزرگ شیعه بود که در بنیان گذاشتن تشیع در ایران و محکم کردن پایه‌های آن تلاش زیادی کردند. شیخ بهایی در چنان محیط فرهنگی، تربیت یافت.

4. سیاحت و تجربه‌اندوزی

شیخ بهایی به سیاحت، دیدن و تجربه‌اندوزى علاقه داشت و حدود 30 سال از عمر خود را در سفر گذراند. وی از اصفهان به عراق و حجاز رفت و عتبات عالیات را زیارت کرده و حج نیز به‌جا آورد. در سفرى به مشهد همراه شاه عباس، از اصفهان تا حرم رضوى را پیاده طى کرد. به مصر نیز سفرى داشت و کتاب معروف کشکول را آنجا نوشت و پس از مراجعت از مصر به روم، سوریه و بیتالمقدس رفت. وی در این سفرها، بیشتر می‌آموخت و تجربیات علمی، عرفانی، جغرافیایی و مشاهدات خود را می‌نوشت.

باورهای مذهبی

شیخ بهایی، شیعۀ دوازده امامی بود اما به‌دلیل کشمکش‌های مذهبی که در آن دوران وجود داشت، در مواجهه با مخالفان و دگراندیشان مدارا می‌کرد. برخی به‌دلیل رفتار ابهام‌آمیز شیخ، در شیعه بودن وی تردید کرده‌اند، اما تعلق او و خانواده‌اش به شیعیان جبل‌عامل و نیز تألیف‌های زیاد در فقه و معارف شیعی و سرودن اشعار زیاد در مدح امامان شیعه، در مذهب وی تردیدی باقی نمی‌گذارد. از آثار شاخص وی دربارۀ ائمۀ شیعه، قصیدۀ معروف «وسیلة الفوز و الامان» در مدح امام زمان و نیز صلوات مشهوری است که برای چهارده معصوم ساخت و با عبارت «اللهم صل و سلم و زد و بارک علی صاحب الدعوة النبویة» شروع می‌شود.

ویژگی‌های شخصیتی و اخلاقی

1. شیخ بهایی در اوج اقتدار سیاسی و اشتغال به کارهای قضایی و خدمات مردمی و نشست‌وبرخاست با پادشاه و درباریان، دست از تجربه‌اندزوی، دانش‌افزایی، تهذیب نفس و تألیف کتاب نکشید و هیچ یک از صفات کریمانه و خصلت‌های ذاتی و اکتسابی خود را از دست نداد و در نهایت وارستگی، کرم و قناعت، آزادمنشی و دانش‌دوستی، خوش‌رویی و فروتنی می‌زیست.
2. وی سرای بزرگی داشت که پناهگاه یتیمان و محرومان و مکانی برای نگهداری و تربیت اطفال بی‌سرپرست بود.
3. شیخ بهایی از معاشرت با تودۀ مردم، حتی دراویش و معرکه‌‌گیران اصفهان هم رویگردان نبود. او حتی عالمانی را که از جبل عامل برای بهره‌گیری علمی از وی به اصفهان می‌آمدند مدتی طولانی در منزل خود جای می‌داد و خود بسیار زاهدانه زندگی می‌کرد و از قدرت خود برای گشایش كار مردم بهره می‌برد و از تظاهر و فخرفروشی دوری می‌جست.

اهیمت و جایگاه

1. شیخ بهایی در تاریخ فرهنگ، جامعه، علم، سیاست و هنر جهان اسلام اهمیت و جایگاه بلندی دارد؛ زیرا وی در روزگار خود در شعبه‌های مختلف علوم دینی و تجربی مهارت داشت و در تاریخ اندیشۀ اسلامی به‌عنوان مرد «ذوفنون» مطرح است.
2. مردم ایران و شیعیان در سراسر جهان بیش از دو قرن همگی به دستور کتاب «جامع عباسی» مقلد او بوده‌اند.
3. کتاب زبدة الاصول وی از منابع مهم مجتهدان در علم اصول و استنباط احکام فقهی بوده است.
4. کتاب «حبل المتین» شیخ بهایی، مرجع اخباری‌ها برای استنباط احکام شرعی بوده است.
5. در عرصۀ سیاست، چندین سال عهده‏دار منصب سیاسی و مذهبی «شیخ‌الاسلام» در دولت ‏شاه عباس اول، بوده است.
6. در زمینۀ هنر، معماری اسلامی، رونق بخشیدن به شهر اصفهان و پدید آوردن آثار ماندگار سرآمد مهندسان عصر خود محسوب می‌شود.

همکاری با حکومت صفویه

وجود دشمن قدرتمند مانند دولت عثمانی، ضرورت وجود حکومت شیعی برای حمایت از مذهب و عالمان شیعه، اجرای بهتر امر به معروف و نهی از منکر با منصب شیخ‌الاسلامی و باورپذیرکردن مفاهیم اساسی شعیه برای شاه صفوی، هیأت حاکمه و مردم و کسب موقعیت اجتماعی برای نشر معارف اهل‌بیت و ترویج سبک زندگی اسلامی - ایرانی، از دلایل همکاری وی با حکومت صفوی دانسته شده است. شیخ بهایی در این راستا، از تمام امكانات دربار شاه استفاده كرد و تا جایی كه امكان داشت از فساد و ظلم نیز جلوگیری به عمل آورد. به نظر امام خمینی نیز افرادی مانند شیخ بهایی، با از خودگذشتگی و جهاد با نفس، براى اینکه مذهب را به‌وسیله پادشاهان ترویج کند، وارد دربار پادشاهان شد و آنها را نیز به ترویج و تحکیم دین وادار کرد.

اساتید

شیخ بهایی نزد استادان بزرگ و نامدار روزگار خود ادبیات فارسی و عرب، منطق، فلسفه، ریاضیات، طب، نجوم و علوم تجربی را آموخت. برخی از اساتید معروف او عبارتند از:

1. عزّالدین حسین جبل عاملى، پدر وی؛
2. ملاعبدالله بن شهاب‌الدین مدرّس یزدى، صاحب حاشیۀ ملاعبدالله؛
3. ملاعلى مذهّب، استاد دروس حساب، هندسه، جبر و مقابله و هیئت شیخ بهایی؛
4. مولانا افضل قاضى، استاد ریاضیات شیخ بهایی؛
5. ملامحمد باقر بن زین‌العابدین یزدی صاحب کتاب مطالع الانوار، کتاب «قانون» ابن‌سینا را به شیخ آموخت؛
6. حکیم عمادالدین محمود؛
7. محمد بن عبداللطیف مقدسی.

آثار

شیخ بهایی در علوم مختلفی مانند فقه، کلام، فلسفه، اصول فقه، تفسیر، حدیث، ادعیه، اخلاق، رجال، تاریخ، پزشکی، عرفان، ریاضیات، ستاره‌شناسی، ادبیات و برخی از شاخه‌های علوم تجربی کتاب نوشته است. برخی از پژهشگران تعداد تألیفات شیخ بهایی را با توجه به رساله‌ها، حاشیه‌ها و تعلیقه‌ها 200 جلد دانسته‌اند اما در تازه‌ترین تحقیق تعداد آنها 123 اثر برآورد شده و کتاب «كشكول شیخ بهایی»، کتاب «جامع عباسی» که نخستین رسالۀ عملیه فقهی فارسی محسوب می‌شود و کتاب اربعین در حدیث از مهم‌ترین آنها است. شیخ بهایی علاوه‌بر نویسندگی، شاعری توانا بود و به زبان عربی، فارسی و ترکی می‌سرود. شعرهای فارسی وی بیشتر شامل مثنوی، غزل و رباعی می‌شود. در غزل به‌شیوۀ «فخرالدین عراقی» و «حافظ شیرازی»، در رباعی مانند «ابوسعید ابوالخیر» و «خواجه عبدالله انصاری» و در مثنوی به روش «مولوی» شعر می‌سرود. ویژگی مشترك شعرهای وی، زهد و درون‌مایۀ عرفانی آن است.

شاگردان

شیخ بهایى سال‌هاى دراز به تدریس اشتغال داشت و شاگردان بسیاری را آموزش داد كه هر كدام از آنها، نقش اساسی در رشد و گسترش معارف اسلام و هدایت جامعۀ بشری ایفا كردند. از جمله مشهورترین آنها می‌توان به ملاصدرا فیلسوف مشهور جهان اسلام، علامۀ مجلسی اول، محقق سبزواری، ملاحسن‌علی تستری، میرزا رفیع نائینی، سیدماجد بحرانی، ملامحسن فیض کاشانی، ملا محمدصالح مازندرانی، شیخ زینالدین عاملى و شرف‌الدین محمد رویدشتى اشاره کرد.

فعالیت‌های عمرانی و خدماتی

آثار معماری و مهندسی زیادی به شیخ بهایی منتسب شده که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:

1. تقسیم آب زاینده‌رود برای هفت ناحیه از نواحی اصفهان که ویژگی‌های آن بهتفصیل در سندی که به طومار شیخ بهایی شهرت دارد آمده است؛
2. گنبد مسجد امام اصفهان؛
3. طراحی کاریز نجف‌آباد معروف به قنات زرین‌کمر؛
4. تعیین دقیق قبلۀ مسجد امام اصفهان؛
5. طراحی نقشۀ حصار نجف؛
6. طراحی و ساخت شاخص ظهر شرعی در صحن حرم امام رضا و نیز در غرب مسجد امام خمینی اصفهان؛
7. طرح دیواری در صحن حرم امام علی در نجف به‌طوری که زوال شمس را در تمام روزهای سال مشخص می‌کند؛
8. طراحی صحن و سرای مشهد رضوی به‌صورت یک ۶ ضلعی؛
9. اختراع سفیدآب که در اصفهان به سفیدآب شیخ معروف است؛
10. ساختن منارجنبان در اصفهان؛
11. طراحی گنبد مسجد امام اصفهان به‌نحوی که صدا را ۷ مرتبه منعکس می‌کند؛
12. ساختن ساعتی که نیاز به کوک‌کردن نداشت؛
13. ساخت مسجد چهار باغ روی لجنزار؛
14. ساخت گرمابه‌ای که با شعله‌ای کوچک گرم می‌شد؛
15. محاسبات ریاضی بدیع؛
16. نان سنگک، حلواشکری و فرنی؛
17. تأسیس چندین مدرسۀ دینی در اصفهان.

مسئولیت‌ها

1. تصدی مقام شیخ‌الاسلام

شیخ بهایی به‌دلیل شخصیت علمی، ادبی و پارسایی که داشت، بعد از درگذشت پدر و انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان در ۱۰۰۶ق، از سن ۵۳ سالگی تا آخر عمر منصب مذهبی و سیاسی شیخ‌الاسلامی را در دربار مقتدرترین شاه صفوی، شاه عباس اول به عهده گرفت. رسیدگی به امور حسبیه، عزل و نصب قضات، حضور در مراسم و تشریفات گزینش سلطان و تاج‌گذاری و گواهی‌های علمی از اختیارات این مقام بود، اما شیخ بهایی در این مقام با دادرسی عادلانه، حل و فصل اختلافات مردم، تأمین مصلحت آنها، یاری رساندن به نیازمندان جامعه و رسیدگی به امور مظلومان، این منصب را به فرصتی برای خدمت به مردم و کارهای عام‌المنفعه تبدیل کرده بود.

2. منصب امامت جمعه

شیخ بهایی مدتی امامت جمعۀ اصفهان را بر عهده داشت و در این فرصت نیز پایگاه مردمی خود را حفظ کرد و با تماس نزدیک با مردم و قرارگرفتن در جریان مشکلات و خواسته‌های آنها در رسیدگی به امور آنان، نفوذ و توان خود را به کار می‌گرفت و نماز جمعه را به فرصت اصلاح ساختار مدیریتی جامعه تبدیل کرده بود.‌

درگذشت

شیخ بهایی در 12 شوال 1030ق در اصفهان درگذشت و بیش از 50 هزار نفر در تشییع جنازه او شرکت کردند. علامه محمدتقى مجلسى نماز او را خواند و سپس پیکر وی را به مشهد بردند و بنا به وصیت خود وی، در جوار مرقد امام رضا به خاک سپردند.

یادبودها

1. آرامگاه

آرامگاه شیخ بهایی در مشهد، داخل حرم امام رضا بعد از رواق وسیع امام خمینی، یک مزار سنگی با پوششی شیشهای و زیارتگاه خاص و عام است.

2. نام‌گذاری‌ها

الف) بست شیخ بهایی

بست شیخ بهایی در جنوب غربی حرم امام رضا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به‌طول 129 متر و عرض 75/31 متر احداث شده که در ضلع شرقی آن مسجد جامع گوهرشاد، در جنب غربی آن کتابخانه گوهرشاد و در سمت شمالی آن ورودی رواق دارالولایه و راهرو مدرسه پریزاد قرار دارد.

ب) روز بزرگداشت

سوم اردیبهشت به پاس اختراعات و خدمات شیخ بهایی در تقویم رسمی کشور به نام بزرگداشت شیخ بهایی و روز معماری به ثبت رسیده است و هر ساله در این تاریخ برنامه‌های فرهنگی و علمی با هدف شناخت بیشتر این شخصیت نامدار ایرانی برگزار می‌شود.

ج) اماکن آموزشی

اماکن آموزشی زیادی مانند دبستان، دبیرستان و مؤسسات آموزش عالی در سراسر ایران، از جمله یک دانشگاه غیرانتفاعی در اصفهان به احترام شخصیت والای شیخ بهایی نام‌گذاری شده است.

3. ثبت در یونسکو

به پاس خدمات شیخ بهایی در ستاره‌شناسی، یونسکو در سال ۲۰۰۹م که سال جهانی نجوم نام گرفته بود، اسم شیخ بهایی را در لیست مفاخر ایران ثبت کرد.

4. جشنوارۀ شیخ‌ بهایی

از سال ۱۳۸۳ش شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان جشنواره‌ای به نام شیخ بهایی برگزار می‌کند که موضوع این جشنواره فن‌آفرینی و کارآفرینی است و برگزارکنندگان آن معتقدند شیخ بهایی نمادی از کارآفرینی در جهان اسلام است.

5. سریال شیخ بهایی

سریال تلویزیونی این دانشمند جهان اسلام به نام «شیخ بهایی»، در دو بخش نوجوانی و کهنسالی او و 17 قسمت 50 دقیقه‌ای به کارگردانی «شهرام اسدی»، نویسندگی «محسن دامادی» و «حجت‌الله قاسم‌زاده‌ اصل»، ساخته شده است.

6. خانه شیخ بهایی

خانۀ شیخ بهایی در 1357ش به‌عنوان یک اثر فرهنگی تاریخی در شهر اصفهان در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در 1378ش از سوی سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان زیباترین خانۀ تاریخی آسیا و اقیانوسیه معرفی شده است.

7. تندیس شیخ بهایی

برای گرامی‌داشت و به پاس قدردانی از مقام علمی شیخ بهایی، تندیس و سردیس وی در چندین شهر بزرگ ایران از جمله تهران و اصفهان نصب شده است.

سیمای شیخ بهایی در منابع

1. نماد فرهنگ و تمدن اسلامی

بسیار از منابع تحقیقی شیخ بهایی را نماد فرهنگ و تمدن اسلامی و نمونه‌ای جامع و واقعی از عالمان دینی می‌دانند که علم را در یک جامعۀ تعیّن‌یافته به عمل تبدیل کرد و به معنویت و باطن‌گرایی در کنار علم پرداخت و دوری از دنیاطلبی در مسیر علم و عدم دلبستگی به مقام و منزلت‌های مادی و اجتماعی را در سیرۀ اجتماعی و اخلاقی خود نشان داد.

2. احیاگر سبک زندگی ایرانی و اسلامی

بر اساس شواهد تاریخی در زمان صفویه، تهاجم فرهنگی و معرفتی غرب از راه ترجمۀ متون یونانی و رومی آغاز شد. شیخ بهایی در چنین شرایطی، راه مقابله با تهاجم فرهنگی را طراحی و ترویج سبک زندگی ایرانی و اسلامی می‌دانست که از نوع مصرف انرژی و معماری گرفته تا نوع لباس، خوراک و مسکن و نان را شامل می‌شد و خود یک‌تنه کار چند وزیر را در این زمینه انجام می‌داد. در سطح دیگر نیز به تربیت شاگردان زیاد و راه‌اندازی نهضت تولید علم پرداخت و به این تلاش علمی به‌عنوان عامل اصل نگهدارندۀ تمدن ایرانی و اسلامی در مقابل تمدن غرب، اهمیت می‌داد.

نمونه‌ای از اشعار معروف شیخ بهایی

همه روز روزه رفتن

همه روز روزه رفتن، همه شب نماز کردن		همه ساله حج نمودن، سفر حجاز کردن
ز مدینه تا به مکه، به برهنه پای رفتن		دو لب از برای لبیک، به وظیفه باز کردن
به معابد و مساجد، همه اعتکاف جستن		ز مناهی و ملاهی، همه احتراز کردن
شب جمعه‌ها نخفتن، به خدای راز گفتن		ز وجود بی‌نیازش، طلب نیاز کردن
به خدا قسم که آن را، ثمر آن قدر نباشد		که به روی ناامیدی در بسته بازکردن

منابع

• «از جبل عامل لبنان تا شیخ‌الاسلامی پایتخت صفوی»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مرداد ۱۳۹۲ش.
• «از لبنان تا اصفهان؛ شیخ بهایی چگونه تهاجم علمی فرهنگی غرب را در هم شکست؟»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۳ ارديبهشت ۱۳۹۷ش.
• اسماعیلی، «شیخ بهایی؛ الگویی تمام‌عیار برای دانشمندان و عالمان معاصر»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۴ اردیبهشت ۱۳۹۷ش.
• افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی، ریاضالعلماء و حیاضالفضلاء، قم، بی‌نا، 1401ق.
• امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
• امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، چاپ حسن امین، ١۴٠٣ق.
• امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، بیروت، بی‌نا، ۱۳۸۷ش.
• ثواقب، جهان‌بخش و مروتی، فریده «سیرۀ عملی عالمان شیعی در تعامل با مردم مطالعۀ موردی: شیخ بهایی»، مجلۀ پژوهشنامۀ تاریخ تشیع، شمارۀ 1، بهار 1396ش.
• «دانشگاه شیخ بهایی اصفهان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1390ش.
• زندگی‌نامه کامل شیخ بهایی شاعر + آثار، آرامگاه و خانواده»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1402ش.
• سلطان‌محمدی، ابوالفضل، «زندگی سیاسی شیخ بهایی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 30 فروردين 1388ش.
• سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، ١٣٧٢ش.
• «شیخ بهایی، عالم تمدن‌ساز در مقیاس جهان اسلام»، خبرگزاری رضوی، تاریخ درج مطلب: ۳ ارديبهشت ۱۳۹۹ش.
• «شیخ بهایی؛ عالمی ژرف‌اندیش و جامع‌گرا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۳ اردیبهشت ۱۳۹۵ش.
• «شیخ بهایی نامی عجین‌شده با نصف‌جهان؛ حکیمی که اصفهان را متحول کرد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۳ ارديبهشت ۱۳۹۷ش.
• «شیخ بهایی مخترع نان سنگک/ اختراعات و ابتکارات شیخ بهایی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1391ش.
• «شیخ بهایی هر روز در شبکۀ تماشا»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۹ خرداد ۱۳۹۳ش.
• شورمیج، محمد، «شیخ بهایی و حکومت صفوی»، مجلۀ مطالعات تاریخ ایران اسلامی، سال دوم، شمارۀ 1، 1392ش.
• طباطبایی، سیدمصطفی «جایگاه شیخ بهایی در فرهنگ و تمدن عصر صفوی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 15 دی 1392ش.
• قصری، محمد، سیمایی از شیخ بهایی در آیینۀ آثار، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1388ش.
• «مجسمۀ شیخ بهایی در کشور کم‌نظیر است/ یکی از راه‌های گرامی‌داشت مشاهیر، ساخت مجسمۀ آنها است»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1399ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احياء التراث العربي، ۱۹۸۳م.
• مجموعه سخنرانی‌های کنگرۀ بزرگداشت، شیخ بهاء‌الدین عاملی (شیخ بهایی)، تهران، فکر، 1388ش.
• ملازاده، محمدهانی، «بهاءالدین عاملی محمد بن عزالدین حسین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
• مهاجر، جعفر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، بیروت، بی‌نا، ۱۴۱۰ق.
• مهدوی ‌پارسا، حسین، شیخ بهایی؛ فقیه ذوفنون، مشهد، قدس رضوی، 1391ش.
• مهدی‌پور، محمود، «بهاءالدین محمد بن حسین عاملی (شیخ بهایی)» وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1394ش.
• نعمه، عبدالله فلاسفه شیعه، ترجمۀ جعفر غضبان، تهران، ۱۳۶۷ش.
• نفیسی، سعید، احوال و اشعار شیخ بهایی، تهران، اقبال، ۱۳۱۶ش.
• نیکبخت، محمدحسین، «سرگذشت بست شیخ بهایی»، قدس آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «30 سال شیخ الاسلامی بهاءالدین و صدها یادگار، شاهکارهایی که پس از 4 قرن پابرجاست»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 3 اردیبهشت 1399ش.