عید قربان
عید قربان؛ عید بزرگ مسلمانان در دهم ذی‌الحجه.
عید قربان از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین اعیاد مسلمانان در سراسر جهان است. اهمیت این عید میان مسلمانان سبب شده است که از گذشته تا کنون آنها تدارکات خاصی برای این عید در نظر بگیرند. قربانی‌کردن، کمک به نیازمندان، برپایی مجالس جشن، صله‌رحم و دیدار اقوام و دوستان، برگزاری مهمانی و دورهمی‌های خانوادگی از مهم‌ترین آدابی است که در عید قربان صورت می‌گیرد.
مفهوم‌شناسی
عید قربان که در زبان فارسی به روز گوسفند‌‌کشان نیز معروف است،[۱] با نام‌های «عید اضحی»، [۲] «حج اکبر»، «عید خون» و «یوم التردید» نیز شناخته می‌شود.[۳] عید در فرهنگ مسلمانان به‌معنای بازگشت از زندان نفس به‌سوی خدا و بازگشت از تسلط شیطان به‌سوی خداوند است. از این منظر، قرب الهی با خودسازی و مبارزه با هوای نفس به‌دست می‌آید.[۴]
تاریخچه قربانی
قربانی‌کردن برای رضایت خداوند بر اساس آموزه‌های کتاب‌های آسمانی به دوران حضرت آدم و نخستین باورهای دینی انسان بازمی‌گردد. فرزندان آدم از نخستین دورۀ آفرینش انسان، برای کسب رضایت خداوند، قربانی می‌کردند.[۵] در دوره‌های پسینی، این انگاره به کژی گرایید و برخی جوامع برای بت‌ها، حیوان یا انسان قربانی می‌کردند.[۶] قربانی‌کردن در عید قربان بر اساس آموزه‌های اسلام یکی از مناسک اصلی حج به‌شمار می‌رود. در فرهنگ مسلمانان روز دهم ذی‌الحجه، یکی از عیدهای دینی است و یکی از اعمال این روز، قربانی‌کردن حیوان است.[۷]
فلسفۀ عید قربان
عید قربان از بزرگ‌ترین اعیاد مسلمانان است. مسلمانان در روز دهم ماه ذی‌الحجه در پایان مناسک حج و با الگوگیری از حضرت ابراهیم، به‌صورت نمادین، چارپایی را قربانی می‌کنند. ابراهیم در آزمایشی الهی، فرزندش اسماعیل را به قصد قربانی در راه خدا آماده کرد تا تسلیم کامل خود و فرزند خویش در برابر پروردگار را نشان دهد؛[۸] اما به فرمان خدا، قوچی برای قربانی‌شدن جایگزین اسماعیل شد.[۹] از این منظر، قربانی‌کردن نماد بندگی خدا[۱۰] و نشانۀ قربانی‌کردن امیال و هواهای نفسانی [۱۱] و رهیدن از دل‌بستگی‌های دنیوی و تقرب به پروردگار است.[۱۲]
آداب دینی عید قربان
عید قربان نزد عموم مسلمانان جهان و به‌ویژه مسلمان ایران از جایگاه والایی برخـوردار اسـت.[۱۳] از مهم‌ترین آداب مربوط به روز عید قربان نظافت شخصی مانند مسواک زدن،[۱۴] استعمال بوی خوش و پوشیدن لباس نو است.[۱۵] در برخی مناطق و کشورهای مسلمان‌نشین زنان و کودکان در شب عید قربان به دستان خود حنا می‌بندند.[۱۶] در برخی روایات ذکر شده که اصحاب پیامبر در این روز به دیدار یکدیگر می‌رفتند.[۱۷]
در آموزه‌های اسلامی شب عید قربان بهترین فرصت برای نیایش با پروردگار است، [۱۸] به‌همین منظور شب‌زنده‌داری یکی از اعمال مستحب شب عید قربان است. [۱۹] در روایات متعددی سفارش شده است که بندگان در این شب از خواسته‌های دنیایی فارغ شوند و بیشتر به عبادت و راز‌و‌نیاز با خداوند روی آورند.[۲۰]
از اعمال مستحب در روز عید قربان، خواندن نماز عید است.[۲۱] همچنین قربانی‌کردن حیواناتی مانند بز، شتر، گاو و گوسفند در غیر منا و در خانه‌های خود[۲۲] و تقسیم‌کردن گوشت قربانی میان فقرا و غسل‌کردن از اعمال مستحب در روز عید قربان است. روزه‌گرفتن در روز عید قربان حرام است.[۲۳] همچنین خواندن دعای ندبه [۲۴] و خواندن دعای 46 و 28 صحیفۀ سجادیه از دیگر اعمال مستحب در روز عید قربان است.[۲۵]
مناسک عید قربان در حج
مناسک عید قربان، بزرگ‌ترین رویداد حج است.[۲۶] حاجیان در روز عید قربان به رمی جمره رفته و پس از آن قربانی می‌کنند.[۲۷] قربانی‌کردن برای حاجیان واجب است [۲۸] و برای سایر افراد، واجب نیست.[۲۹]
عید قربان در فرهنگ ایرانیان
عید قربان دومین عید مسلمانان بعد از عید فطر است. روز عید قربان در ایران تعطیلی رسمی است. نماز عید قربان در سراسر ایران به‌صورت جماعت برگزار می‌شود. ایرانیان پس از برپایی نماز عید، به قربانی‌کردن گاو، گوسفند، شتر و بز می‌پردازند و بیشتر گوشت حاصل از قربانی را میان فقرا و نیازمندان تقسیم کرده و بخشی از گوشت قربانی را نیز برای تهیۀ غذای روز عید و برگزاری مهمانی‌های خانوادگی استفاده می‌کنند. برگزاری جشن‌ها و مراسم‌های مربوط به عید قربان در نقاط مختلف ایران و میان اقوام گوناگون با توجه به رسومِ خاصِ هر منطقه، متفاوت است:
- ترکمن‌ها در خراسان شمالی دست‌کم ۱۰ روز پیش از روز عید، لوازم برگزاری مراسم عید را آماده می‌کنند. آنها دو روز قبل از عید را روز «کر» می‌نامند و در این روزها به نظافت و غبار‌روبی فضای خانه می‌پردازند. یک روز قبل از عید قربان، برخی از مردم این منطقه به خانه یکدیگر رفته و نوعی نان روغنی محلی به نام قوقون را برای یکدیگر هدیه می‌برند. زنان ترکمن در روز عید قربان، لباس‌های سنتی ابریشمی یا دست‌باف زیبا و رنگارنگی را به تن‌کرده، نماز عید قربان را می‌خوانند. ترکمن‌ها با گوشت قربانی غذای مخصوص عید را آماده می‌کنند. دید و بازدید و صله‌رحم از رسوم رایج عید قربان در این منطقه است و آنها به‌مدت سه روز سفرۀ آجیل و شیرینی را می‌گسترانند.
- ایرانیان کرد زبان، سنت‌ها و آداب مخصوص خود را در عید قربان دارند. کردها در شب عید قربان پس از اقامۀ نماز عشاء، مراسم ویژه‌ای در مسجدها برگزار می‌کنند. آنها در روز عید قربان پس از اقامه نماز و قربانی‌کردن، مراسم صله‌رحم و پذیرایی با گوشت قربانی را به‌جا می‌آورند. در این روز اقوام کرد به زیارت اهل قبور نیز می‌روند.
- ایل بختیاری در روز عید قربان به اقامۀ نماز، قربانی‌کردن، برگزاری مهمانی و جشن می‌پردازند. در این مناطق، گوشت قربانی را به قطعات مساوی تقسیم کرده و با قرار‌دادن آن در سینی بزرگ، گوشت را میان افراد محتاج و نیازمند تقسیم می‌کنند.
- آذری‌ها پس از برگزاری نماز عید و قربانی‌کردن، با گوشت قربانی نوعی کوفته محلی طبخ‌کرده و در جشن عید قربان به‌عنوان غذای اصلی میان مهمانان توزیع می‌کنند. همچنین در مناطق آذری‌زبان خانوادۀ داماد، عیدی‌هایی مانند شیرینی، لباس و گوشت قربانی را تهیه کرده و به همراه چند تن از زنان طایفه به‌عنوان عیدی برای نوعروس می‌برند.
- بلوچ‌ها به مناسبت عید قربان به مدت سه روز در خانۀ بزرگان، سران و ریش‌سفیدان طوایف گرد آمده و به شادی می‌پردازند. در این روزها همۀ افراد، لباس‌های نو و زیبای خود را می‌پوشند. در روز عید پس از خواندن نماز، قربانی‌کردن و تقسیم گوشت قربانی میان نیازمندان، رسم صله رحم را به‌جا می‌آورند. آنها در این روز به دید و بازدید با اقوام و دوستان خود رفته و از آنها حلالیت می‌طلبند. همچنین به یُمن عید قربان حنا‌بستن به دستان در میان زنان و کودکان این منطقه نیز مرسوم است.
- عرب‌زبانان خوزستان در شب عید قربان، دوستان و اقوام خود را به یک مهمانی خانوادگی دعوت‌کرده و به جشن و پای‌کوبی می‌پردازند. همچنین آنها در روز عید قربان مراسم سنتی به نام «یزله» که نوعی پای‌کوبی عربی است را برگزار می‌کنند. برگزاری مراسم «بیرق زنون» نیز یکی دیگر از آیین‌هایی این منطقه در روز عید قربان است.[۳۰]
عید قربان در سایر کشورهای اسلامی
عید قربان اگر‌چه از اعیاد بزرگ و مشترک میان مسلمانان جهان است و در یک روز با ذبح اسلامی احشام و توزیع گوشت میان فقرا و نیازمندان همراه است؛ اما آیین‌های عید قربان در کشورهای مختلف بسته به موقعیت جغرافیایی و آداب و رسوم رایج در هر منطقه به شیوه‌های مختلفی برگزار می‌شود:
- پاکستان: عید قربان در پاکستان به مدت چهار روز برگزار می‌شود. مسلمانان پاکستان در این چهار روز به جشن و مهمانی مشغول هستند. مردان خانواده پس از خواندن نماز عید قربان، اقدام به ذبح گاو، بز، گوسفند و شتر می‌کنند. بانوان شب عید قربان به نشانۀ شادی، دستان خود را حنا می‌زنند. قربانی از یک ماه قبل خریداری و در خانه نگهداری می‌شود؛ در این مدت فرصت مناسبی برای دورهمی دوستان و همسایگان در خانۀ صاحب قربانی فراهم می‌شود. قربانی‌کردن در پاکستان اغلب تا سه روز ادامه دارد. پس از ذبح قربانی، کودکان خانواده مسئول توزیع گوشت قربانی میان دوستان، خویشاوندان و نیازمندان هستند.[۳۱]
- افغانستان: مردم افغانستان در روز عید قربان علاوه بر برگزاری نماز عید و قربانی‌کردن، به جشن و پای‌کوبی می‌پردازند. انها با آذین‌بندی خانه‌ها و تهیۀ لباس نو در منطقه‌ای بیرون شهر با دوستان و خویشاوندان به برگزاری جشن می‌پردازند.[۳۲] تعطیلی عید قربان و روز عرفه در این کشور 4 روز است. جوانانی که تازه نامزد کرده‌اند در این روز برای همسر آیندۀ خود لباس نو، زیور‌آلات، طلا و مقداری شیرینی و ماهی به‌عنوان تحفۀ عیدی می‌برند. همچنین خانوادۀ عروس نیز برای داماد هدایایی مانند پارچه، کفش، ساعت و انگشتر تهیه‌کرده و برای او می‌فرستند.[۳۳]
- مراکش: عید قربان در مراکش به‌عنوان عید بزرگ شناخته می‌شود. مردم این منطقه از سه روز قبل از عید قربان، مشغول مقدمات عید می‌شوند. از جمله رسوم رایج مردم این منطقه، حنا بستن به دوشاخ حیوان قربانی است. بانک‌ها نیز به‌منظور تسهیل در مهیا‌کردن تدارکات عید قربان در این مدت وام ویژه عید قربان می‌دهند.
- ترکمنستان: عید قربان در ترکمنستان با جشن و پای‌کوبی همراه است. مردم این کشور در روز عید قربان به برگزاری مراسم و کنسرت‌های موسیقی می‌پردازند. از دیگر رسوم رایج در این منطقه نصب تاب‌های بزرگ و تاب‌بازی است. آنها این کار را در این عید، نمادی از پاک‌شدن گناهان می‌دانند.
- بنگلادش: در بنگلادش علاوه بر قربانی‌کردن و توزیع گوشت قربانی، دیدار با اقوام و خانواده از مهم‌ترین آداب آنها در عید قربان است.
- امارات متحده عربی: عید قربان در این کشور با سه روز تعطیلی رسمی همراه است. مردم این کشور برای به‌جا‌آوردن نماز عید قربان به عبادتگاه‌های مخصوص خود‌رفته، لباس نو پوشیده و خوراکی‌های شیرین تقسیم می‌کنند. تمام خانه‌های بومیان این منطقه در روز عید قربان با بنر‌های ویژه و بزرگی تزئین می‌شود. گوشت قربانی در این کشور طبخ می‌شود و در مهمانی توسط مهمانان تناول می‌شود.
- تاجیکستان: مردم تاجیکستان با پوشیدن لباس نو، نماز عید قربان را می‌خوانند. آنها برای تبریک عید به خانۀ یکدیگر رفته و به یکدیگر عیدی می‌دهند. همچنین بومیان این منطقه با گوشت قربانی غذا تهیه می‌کنند و به برگزاری مهمانی‌های خانوادگی می‌پردازند. در جشن عید قربان با پیش‌غذاهایی مانند انواع میوه، شیرینی و بیسکویت از مهمانان پذیرایی می‌شود.
- فیلیپین: عید قربان در فیلیپین، جشنی یک‌روزه است. مسلمانان فیلیپینی بیشتر از حیواناتی مانند بز و گوساله برای قربانی استفاده می‌کنند. آنها یک‌سوم گوشت قربانی را به خود، یک‌سوم را به همسایگان و یک‌سوم دیگر را به فقرا و نیازمندان اختصاص می‌دهند. همچنین آنها در روز عید قربان، هدایای دیگری مانند پول، لباس یا غذا را میان نیازمندان انفاق می‌کنند.
- ترکیه: در ترکیه عید قربان با برگزاری نماز عید، دورهمی، جشن، قربانی‌کردن و کمک به نیازمندان همراه است. مردم ترکیه، حیوان قربانی را با حنا و روبان تزئین می‌کنند. امروزه بسیاری از اهالی ترکیه روز عید قربان را به دید و بازدید و صله رحم اختصاص می‌دهند و مایل هستند به جای ذبح حیوان، پول معادل آن را به امور خیریه بدهند.[۳۴]
کارکردهای اجتماعی و فرهنگی
- کمک به نیازمندان: یکی از مهم‌ترین کارکردهای عید قربان، کمک به مستمندان است. در ایـن روز پس از ذبح حیوانات، گوشت قربانی را میان خویشـاوندان، همسـایگان و مسـتمندان تقسیم می‌کنند.
- هدیه دادن: بر اساس باوری که میان مسلمانان در رابطه با نیکویی این عید وجود دارد، بسیاری از افراد به یمن این روز به یکدیگر هدیه می‌دهند. خانواده‌ها هدایایی را به‌عنوان تحفه برای نو‌عروسان خود می‌برند. همچنین خانواده نوعروس يا تازه دامـاد، گوسـفند يا قوچ سفيد، پروار، سالم و بي‌عيبی را با رنگ‌های طبیعی مانند حنا یا رُناس رنگ‌آمیزی‌کرده و با پارچه و مهره‌های رنگارنگ آن را آذین‌بندی کرده و به‌عنوان قربانی نوعروس و تازه‌داماد به آنها هدیه می‌کنند.
- رفع کدورت و آشتی‌کنان: در این روز خانواده‌هایی که با یکدیگر کدورت دارند بر اساس عادت نیک و پسندیدۀ اسلام مبنی بر قربانی‌کردن هوای نفس و احساسات شیطانی، دل‌های خود را از ناراحتی، انحراف و دل‌خوری می‌زدایند و به مبارکی این روز، مراسم آشتی‌کنان برگزار می‌کنند.
- اعتبارزدایی از رسوم خرافی: در گذشته، مردم برخی ملل مانند فينيقي‌ها، کنعانيان، مصريان و اروپاييان به قربانی‌کردن انسان می‌پرداختند؛ عید قربان، قرباني‌کردن انسان و سوزاندن ذبايح براي بت‌ها را منسوخ کرده و کشتن حیوان قرباني را در این روز نوعي عبادت معرفی کرده است.[۳۵]
- ترویج صله رحم: عید قربان و برگزاری مناسک قربانی، فرصت مناسبی را برای دورهمی یک قوم و تناول گوشت قربانی فراهم می‌کند و سبب ایجاد انسجام قومی و اعتقادی میان افراد می‌شود.[۳۶]
- انسجام امت مسلمان: امروزه یکی از چالش‌های جهان اسلام، خطر تفرقه بر اثر اختلافات مذهبی یا قومی است. نماز عید و سایر مناسک این عید به‌ویژه در حج، بهترین فرصت برای پیوستگی جامعۀ مسلمانان است. [۳۷] همچنین در این عید مقامات کشورهای اسلامی و حتی غیر اسلامی پیام تبریک عید را با هدف گسترش صلح و دوستی میان کشورها برای یکدیگر ارسال می‌کنند. [۳۸]
- گردشگری: تعطیلات عید قربان، فرصت مناسبی را برای تفریح و گردشگری فراهم می‌کند. مسلمانان متناسب با روحیاتی که دارند شهر‌های زیارتی و سیاحتی را برای پر‌کردن اوقات فراغت خود در کنار خانواده و دوستان در نظر می‌گیرند. [۳۹]
- گردش مالی: از بعد اقتصادی، قربانی‌کردن در عید قربان، سبب گردش مالی و رونق اقتصادی در جامعه مسلمان می‌شود.[۴۰]
پانویس
- ↑ . دهخدا، لغت‌نامه ،ذیل واژۀ عید قربان.
- ↑ . «فلسفه و تاریخچه عید قربان»، وب‌سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری.
- ↑ . ضیاءآبادی، حج برنامه تکامل، 1386ش، ص332.
- ↑ . «عید قربان»، وب‌سایت دانشنامه حوزوی (ویکی فقه).
- ↑ . «فلسفه و تاریخچه عید قربان»، وب‌سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری.
- ↑ . دوستی، «جلوه‌های آیینی عید قربان در فرهنگ مردم»، 1392ش، ص51.
- ↑ . کریم‌خانی، «عید سعید قربان»، وب‌سایت حوزه‌نت.
- ↑ . «عید قربان»، وب‌سایت دانشنامه حوزوی (ویکی فقه).
- ↑ . کریم‌خانی، «عید سعید قربان»، وب‌سایت حوزه‌نت.
- ↑ . ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، 1419ق، ج2، ص426.
- ↑ . «فلسفه و تاریخچه عید قربان»، وب‌سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری.
- ↑ . کریم‌خانی، «عید سعید قربان»، وب‌سایت حوزه‌نت.
- ↑ . دوستی، «جلوه‌های آیینی عید قربان در فرهنگ مردم»، 1392ش، ص51.
- ↑ . ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری، 1424ق، ج2، ص446.
- ↑ . دوستی، «جلوه‌های آیینی عید قربان در فرهنگ مردم»، 1392ش، ص51.
- ↑ . «عید قربان در کشورهای مختلف جهان چگونه برگزار می‌شود؟»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ . ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری، 1424ق، ج2، ص446.
- ↑ . «عید قربان»، وب‌سایت دانشنامه حوزوی (ویکی فقه).
- ↑ . «فلسفه و تاریخچه عید قربان»، وب‌سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری.
- ↑ . «عید قربان»، وب‌سایت دانشنامه حوزوی (ویکی فقه).
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری، 1424ق، ج2، ص446.
- ↑ . زرهانی و نرسیسیانس، «تحلیل جایگاه باورهای شمنی در مناسک قربانی در بندر ترکمن»، 1397ش، ص123.
- ↑ . «عید قربان»، وب‌سایت دانشنامه حوزوی (ویکی فقه).
- ↑ . کریم‌خانی، «عید سعید قربان»، وب‌سایت حوزه‌نت.
- ↑ . «فلسفه و تاریخچه عید قربان»، وب‌سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری.
- ↑ . «عید قربان برترین روز حج»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ . «عید قربان»، وب‌سایت دانشنامه حوزوی (ویکی فقه).
- ↑ . دوستی، «جلوه‌های آیینی عید قربان در فرهنگ مردم»، 1392ش، ص51.
- ↑ . «فلسفه و تاریخچه عید قربان»، وب‌سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری.
- ↑ . «آیین‌های عید قربان در چهارسوی ایران»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . «عید قربان در کشورهای مختلف جهان چگونه برگزار می‌شود؟»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ . «حال و هوای افغانستان در عید قربان»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . «عيد سعيد قربان مهم‌ترين آيين و بزرگترين عيد مردم مسلمان افغانستان است»، حبرگزاری صدای افغان.
- ↑ . «عید قربان در کشورهای مختلف جهان چگونه برگزار می‌شود؟»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ . دوستی، «جلوه‌های آیینی عید قربان در فرهنگ مردم»، 1392ش، ص51.
- ↑ . زرهانی و نرسیسیانس، «تحلیل جایگاه باورهای شمنی در مناسک قربانی در بندر ترکمن»، 1397ش، ص123.
- ↑ . «عید قربان تجلّی وحدت و معنویت»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . «تبریک فرا رسیدن عید سعید قربان به سران کشورهای اسلامی»، خبرگزاری دانشجویان ایران.
- ↑ . «تخفیفات ویژه عید تا عید برای گردشگران»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . دوستی، «جلوه‌های آیینی عید قربان در فرهنگ مردم»، 1392ش، ص51.
منابع
- «آیین‌های عید قربان در چهارسوی ایران»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 30 تیر 1400ش.
- ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.
- «تبریک فرا رسیدن عید سعید قربان به سران کشورهای اسلامی»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 7 تیر 1402ش.
- «تخفیفات ویژه عید تا عید برای گردشگران»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1402ش.
- ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، تصحیح احمد محمد شاکر، قاهره، دارالحدیث، 1419ق.
- «حال و هوای افغانستان در عید قربان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 7 تیر 1402ش.
- دوستی، شهرزاد، «جلوه‌های آیینی عید قربان در فرهنگ مردم»، فرهنگ مردم ایران، شماره 32، 1392ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1402ش.
- زرهانی، سید محمد و نرسیسیانس، امیلیا، «تحلیل جایگاه باورهای شمنی در مناسک قربانی در بندر ترکمن»، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، شماره 2، 1397ش.
- ضیاءآبادی، سید محمد، حج برنامه تکامل، تهران، مشعر، 1386ش.
- «عید قربان برترین روز حج»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 12 شهریور 1402ش.
- «عید قربان تجلّی وحدت و معنویت»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1398ش.
- «عید قربان در کشورهای مختلف جهان چگونه برگزار می‌شود؟»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1402ش.
- «فلسفه و تاریخچه عید قربان»، وب‌سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری»، تاریخ درج مطلب: 8 مرداد 1399ش.
- کریم‌خانی، حمزه، «عید سعید قربان»، وب‌سایت حوزه‌نت، تاریخ درج مطلب: بهمن 1381ش.