پول

پول؛ وسیلۀ دادوستد، تشخص و شاخص اقتدار ملی.

پول، قدیمی‌ترین وسیلۀ دادوستد در زندگی بشر است که زمان، مکان، آداب و رسوم، جغرافیا، نظام‌های سیاسی و وضعیت زندگی مردم در مراحل تکامل آن تأثیرگذار بوده است. پول در اصل یک پدیدۀ اقتصادی است، اما امروزه به ابزار هویت‌ساز و شاخص اقتدار یک جامعه تبدیل شده و گاهی در خلق بحران‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی، اجتماعی و فرهنگی در سراسر جهان، به‌ویژه کشورهای شرقی، نقش دارد.

مفهوم‌شناسی

واژۀ پول از کلمۀ لاتینی «پُکُوس» به‌معنای گله، گرفته شده، اما در گذر زمان، به تمامی ابزارهای عمومی سنجش کالاها، با انواع و ارزش‌های مختلف مانند فلز و کاغذ، «پول» گفته شده است. پول در اصطلاح اقتصادی، چیزی است که به‌طور گسترده به‌عنوان وسیلۀ پرداخت شناسایی شده و شامل موجودی حساب‌های جاری نیز می‌شود.

تاریخچه

پیشینه اختراع پول به جامعه‌های ابتدایی می‌رسد که به‌صورت قبیله‌ای و با اقتصاد خودمعیشتی زندگی می‌کردند و هرگاه تولید خانواده‌ها بیشتر از نیاز آنها می‌شد برای برآوردن دیگر نیازهای خود، به دادوستد آن‌ها می‌پرداختند و بدین ترتیب، بده‌بستان «پایاپای» شکل گرفت. اما این روش، به‌دلیل مساوی نبودن کالاهای مورد معامله، نبود معیار سنجش ارزش کالاها و عدم نیاز به ‌کالایی که در برابر کالا، پرداخت می‌شد، با مشکلات زیادی همراه بود و پیشینیان را واداشت که نظام مناسب‌تری ایجاد کنند؛ به‌همین دلیل، در گام نخست یک کالا به‌عنوان معیار سنجش و یا وسیلۀ دادوستد قرار گرفت. بعد از آن، پول، وسیله پرداخت یا تسویه بدهی‌ها شد.

سیر تحول نظام پولی

1. پول کالایی

پول کالایی، اولین نوع پول است که در جوامع مختلف متناسب با وضع شغل مردم و شرایط جغرافیایی، یک کالا میانجی معامله قرار می‌گرفت مانند نمک، صدف، ماهی خشک‌شده، توتون، پوست و لباس.

2. پول فلزی

پول فلزی، بعد از نوع کالایی، واسطۀ معامله قرار گرفت؛ بشر طلا و نقره را در میان فلزات، به‌دلیل سبکی، دوام، یک‌شکلی، تشخیص آسان و امکان ذخیره‌سازی، به‌عنوان میانجی خریدوفروش، برگزید. به‌نظر بیش‌تر محققان علم اقتصاد، اولین پول فلزی در پادشاهی «لیدیا»، در سدۀ هشتم پیش از میلاد، در قالب سکه استفاده شده است.

3. پول کاغذی

سخت بودن حمل و نقل طلا در معاملات بزرگ و چالش‌های امنیتی، زمینۀ استفاده از پول کاغذی (اسکناس) را فراهم کرد. «برات» و «رسید» نخستین وسیله پرداخت کاغذی بودند؛ برات، برگ کاغذی بود که خریدار کالا، به فروشنده تسلیم می‌کرد تا در شهر خود به صراف بدهد و برابر مبلغ ثبت شده در آن، طلا و نقره بگیرد. یا به‌دلیل ترس از سرقت، پول فلزی خود را به افراد مورد اعتماد یا صرافان می‌سپردند و در برابر آن، رسید می‌گرفتند و هرگاه، می‌خواستند، به نزد صراف رفته و پول فلزی خود را پس می‌گرفتند. رسیدها، به‌تدریج به اسکناس‌ تبدیل شدند و زمینۀ بانک‌داری و پول اعتباری را فراهم کردند.

4. پول اعتباری

پشتوانۀ پول‌های کاغذی در ابتدا، طلا و نقره بود؛ اما به‌تدریج پول اعتباری، به‌وجود آمد که پشتوانۀ آن، اعتبار دولت و کالاها و خدمات، بود.

5. پول حکمی

این گونه پول را قدرت حاکمیت، با امضای رئیس‌کل بانک مرکزی و وزیر دارایی یا خزانه‌داری، پشتیبانی می‌کند و چون به‌فرمان و حکم دولت، در پرداخت‌ها به کار گرفته می‌شود، آن را پول حکمی می‌گویند.

6. پول الکترونیکی

در دهه‌های اخیر، افراد به‌جای به‌کارگیری از پول حکمی یا چک، از بانک‌داری الکترونیکی استفاده می‌کنند و به‌وسیله نشانه‌های الکترونیکی، سپرده‌گذاری یا خرید می‌کنند؛ پول الکترونیکی، بده‌بستان پول حکمی را از حسابی به حساب دیگر آسان می‌کند و در واقع، پول شمرده نمی‌شود.

7. کارت‌های اعتباری

امروزه، گونه‌هایی از کارت‌های اعتباری، جایگزین پول و چک‌نویسی شده است. این کارت‌ها که امکان پرداخت مدت‌دار برای وام را فراهم آورده، شامل گونه‌های اعتباری بانکی، اختصاصی برای خرده‌فروشی و کارت‌های مسافرتی است.

کارکرد اصلی پول

پول به‌عنوان یک پدیدۀ پیچیدۀ اقتصادی، دارای کارکرد مشخص اقتصادی است:

1. سنجش ارزش کالا

پول همواره ملاک سنجش ارزش بوده است و به‌طور خودکار ارزش هر کالا بر حسب کالاهای دیگر از طریق ارزش پولی آن مشخص میشود. پول واحدی است که با آن قیمت‌ها اعلام و در دفاتر مالی ثبت می‌شود.

2. واسطۀ مبادلات

واسطۀ مبادله بودن، تطابق دو طرفه خواست‌ها را در مبادلات آسان می‌کند و در این صورت پول باید ماهیت بیرونی و واقعی داشته باشد. این کارکرد پول، زمینۀ شکل‌گیری تخصص و تقسیم کار را نیز فراهم می‌کند و خود به‌عنوان یکی از عوامل اصلی کاهش هزینه تولید مطرح است.

3. ذخیرۀ ارزش

پول ذخیره‌کنندۀ ارزش‌های اقتصادی است. یعنی ارزشی که با کار یک فرد خلق شده، با دریافت پول و نگهداری آن، ذخیره می‌شود. ذخیرۀ ارزش به‌معنای نگهداری پول برای کسب فرصت‌های مناسب برای خرید دارایی‌های مالی و حقیقی است.

پول و سبک زندگی

به‌نظر برخی جامعه‌شناسان، پول نماد جامعۀ مدرن است که بر بیشتر پدیده‌های اجتماعی تأثیر فرهنگی دارد. محوریت پول در سبک زندگی به‌گونه‌ای است که به‌عنوان عامل جدایی و فاصلۀ انسان‌ها از یکدیگر و شرط دگرگونی در صورت‌های ارتباط و معاشرت عمل می‌کند. جامعه‌شناسان معتقدند که تنوع سبک زندگی از نظر صوری و محتوا، تحت تأثیر پول و رابطه‌ای است که افراد با محیط‌های مختلف و اشیای گوناگون پیرامون خود دارند و پول میان صورت و معنا، ارتباط ایجاد می‌کند.

اثرگذاری‌ها

الف) اجتماعی

1. هویت‌

پول اگرچه وسیلۀ دادوستد در عرصۀ اقتصاد است اما امروزه به ابزار هویت‌ساز تبدیل شده و بخش عمده‌ای از زندگی انسان را در بر می‌گیرد و با روابط اجتماعی و شخصی انسان ارتباط نزدیکی دارد. یعنی هویت اجتماعی و فردی را می‌سازد و جامعه را به طبقات مختلف و افراد را با نگرش‌ها و وضعیت‌های گوناگون تقسم‌بندی می‌کند. از طرف دیگر، افراد ثروتمند و فقیر، طبقات اجتماعی و نسل‌های مختلف، زن و مرد، نگرش و رفتار متفاوتی نسبت به پول دارند و این وسیله می‌تواند باعث آسایش یا آشفتگی افراد شود تا جایی که فرد یا جامعه را زمین‌گیر کند یا نجات دهد.

2. خانواده

به‌باور برخی از محققان، هرچه میزان دارایی بیشتر باشد، ساعات فعالیت صاحب دارایی نیز به‌صورت خودکار پایین می‌آید و به‌‌جای اینکه اکثر وقت خود را صرف کار کند می‌تواند از آن برای بهبود روابط خانوادگی بهره ببرد.

3. برخورد اجتماعی

پول می‌تواند در برخورد اجتماعی انسان تأثیرگذار باشد؛ به‌عنوان مثال اگر کسی با یک لباس متوسط در جامعه حاضر شود بازخوردی که از جامعه خواهد گرفت با وقتی که یک لباس شیک می‌پوشد، متفاوت است. همین واکنش رفتاری در جامعه باعث افزایش یا کاهش اعتمادبه‌نفس در انسان می‌شود.

4. نابرابری اجتماعی

تحقیقات نشان می‌دهد که پول نابرابری‌های اجتماعی را ایجاد و تقویت می‌کند و تعیین‌کنندۀ سرنوشت افراد در سلسله‌مراتب اجتماعی است.

ب) فرهنگی

مهمترین اثرگذاری پول در حوزۀ فرهنگ، بر نظام آگاهی و شناخت آدم‌ها، به‌ویژه کودکان است؛ پژوهش‌ها نشان داده است که زندگی در فقر، آسیب‌های شناختی گسترده‌ای به کودک می‌رساند و توانایی کمتر کودکان در خانواده‌های کم‌بضاعت ناشی از شرایط خانوادگی پرفشار و برآمده از فقر است. ضعف‌های شناختی که در پژوهش‌های مربوط به کودکان خانواده‌های فقیر مشاهده می‌شود نشان می‌دهد که این ضعف‌ها ذاتی نیست بلکه در شرایط خاص اقتصادی و بی‌پولی رخ می‌دهد.

ج) سیاسی

نظام جهانی نابرابر سبب شده است که قدرت‌های بزرگ از موقعیت خود استفاده کنند و هویت، سبک زندگی و نظام سیاسی کشورهای دیگر را با بالا و پایین کردن ارزش پول دست‌خوش بحران کنند. برای مثال، مرور رخدادها در ایران نشان می‌دهد دلایل نوسان یا جهش ارز و قیمت دلار، اقتصادی نیست بلکه نتیجۀ تصمیمات سیاسی و عملیات مشترک داخلی- خارجی است که با کاشتن بذر ناآرامی‌ها شروع شده و با عملیات رسانه‌ای مدیریت و تشدید می‌شود تا جامعه را به بحران بکشند و به اهداف سیاسی خود برسند.

د) حوزۀ سلامت

کارشناسان حوزۀ سلامت معتقدند که داشتن پول با عواطف مثبت بیشتر همراه بوده و برای سلامت شخصی و جمعی مفید است. مشکلات مالی با میزان بیشتر افسردگی و عدم سلامت جسمانی و با میزان کمتر احساس کنترل همراه است. نقش پول در ایجاد احساس امنیت مهم است زیرا پول به انسان این امکان را می‌دهد که بر زندگی خود کنترل داشته باشد.

ه) روان‌شناختی

1. خشم و اضطراب

ممکن است بسیاری از افراد، فراتر از تأمین نیازهای روزمره، از کسب پول بیشتر لذت ببرند و این‌گونه اسیر پول شوند و استرس، خشم، اضطراب ناشی از نداشتن پول، کسب پول، از دست دادن پول و یا هر چیز دیگری که به پول مربوط است، موجب بیماری‌های روحی و جسمی شود. همچنین ممکن است به‌دلیل مشکلات اقتصادی در یک جامعه، تمام افراد آن جامعه به‌نحوی درگیر مسائل اقتصادی و در نتیجه، خشم، استرس، و اضطراب اجتماعی در جامعه فراگیر شود.

2. اعتماد به‌نفس

گاهی پول، بر اعتماد به‌نفس فردی و جمعی تأثیر می‌گذارد. پژوهشگران معتقدند که میزان اعتماد به‌نفسی که افراد پس از دریافت پول کسب کردند بسیار بالا بوده و نتیجۀ آن نزدیک‌تر شدن به جامعه و حضور بیشتر در بین مردم است. بر اساس نظر محققان، از نظر فردی اگر پول در جیب کسی باشد میزان اعتماد به‌نفس‌ او افزایش می‌یابد.

3. شادی

تحقیقات نشان داده است که پول می‌تواند شادی ناشی از احساس خوشبختی را بخرد. برای مثال محققان در بررسی داده‌های مربوط به درآمد و رفاه بیش از یک میلیون نفر در سراسر جهان، به این نتیجه رسیدند که هر چه سطح درآمد بیشتر باشد، فرد خوشحال‌تر است.

پول در ادبیات

1. شعر

در ادبیات فارسی، ماهیت و کارکرد پول مورد توجه قرار گرفته است؛ سعدی می‌گوید پول (مال) برای آسایس عمر است نه عمر برای گردآوری پول. همچنین وی می‌گوید:

مکن نماز بر آن هیچ‌کس که هیچ نکرد

که عمر در سر تحصیل مال کرد و نخورد

2. ضرب‌المثل

ضرب‌المثل‌های زیادی دربارۀ اهمیت و جایگاه پول در زندگی وجود دارد. برای مثال:

1. هر چقدر پول بدی آش می‌خوری؛
2. پول بده سر سبیل شاه ناقاره بزن؛
3. پولش از پارو بالا میره؛
4. پول علف خرس نیست؛
5. پول مثل چرک کف دست است.

منابع

• آتشین صدف، عبدالرضا و خیری، محمد، «بررسی فلسفی رابطۀ سبک زندگی، پول و مد از منظر جورج زیمل»، مجلۀ پژوهشنامۀ سبک زندگی، سال ششم، شمارۀ 10، بهار و تابستان 1399ش.
• احمدوند، معروف‌علی، «مروری بر ماهیت‌شناسی پول و دیدگاه فقیهان»، مجلۀ فقه، سال دهم، شمارۀ 36، پاییز و زمستان 1382ش.
• اسلام‌زاده، وحید، «نقش پول در اقتصاد اجتماعی»، وب‌سایت ویستا، تاریخ درج: 3 اردیبشهت 1402ش.
• اندرو، آنتونی، «نابرابری چطور روان ما را می‌خراشد؟»، وب‌سایت ترجمان، تاریخ بازدید: 1 اردیبهشت 1402ش.
• بار، رمون، اقتصاد سیاسی، ترجمۀ منوچهر فرهنگ، تهران، سروش، ۱۳۶۷ش.
• داوودی، پرویز و دیگران، پول در اقتصاد اسلامی، تهیه شده برای دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، سمت، تهران، ۱۳۷۴ش.
• زارعی، سپیده و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی نگرش به پول: مورد مطالعه جوانان شهر تهران»، مجلۀ مطالعات توسعۀ اجتماعی ایران، سال سیزدهم، شمارۀ 3، تابستان 1400ش.
• سعدی، گلستان، باب هشتم، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 اردیبهشت 1402ش.
• شفیعی‌نژاد، عباس، «موضوع‌شناسی پول»، مجلۀ معرفت، سال سی‌ام، شمارۀ دوم، اردیبهشت 1400ش.
• «ضرب‌المثل با پول»، وب‌سایت دانشچی، تاریخ بازدید: 4 اردیبهشت 1402ش.
• قبادی، فرخ و رئیس دانا، فریبرز، پول و تورم، تهران، پیشبرد، 1368ش.
• «نقش آشوب‌ها در جهت افزایش قیمت دلار»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1401ش.
• «نقش پول در خوشبختی و سلامت روانی افراد»، ساعد نیوز، تاریخ درج مطلب: 25 آذر 1399ش.