استرس
استرس؛ واکنش هیجانی ناخوشایند در رویارویی با یک رویداد تهدیدکننده فیزیکی یا ذهنی
مفهوم‌شناسی
بقراط[۱] اولین کسی بود که ناراحتیِ از بیماری را از رنجِ ناشی از مقاومت و پیکار با آن بیماری، جدا کرد. همچنین اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ معتقد است واﻛﻨﺶﻫﺎي رواﻧﻲ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﺗﺄﺛﻴﺮ می‌گذارند ﺗـﺎ ﺟﺎیی ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﺮگ فرد شوند.[۲] امروزه با پیشرفت و گسترش صنعت و فناوری و پیچیده‌تر شدن ارتباطات انسانی و سازمانی، با پدیده‌ها و چالش‌های جدیدی روبرو هستیم که انواع استرس از نمونه‌های بارز آن‌ها است. ﻟﻐﺖ ﻗﺪﻳﻤﻲ دﻳﺴﺘﺮس[۳] ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺬف ﺑﻪ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺘﺪاول و روزﻣﺮه اﺳﺘﺮس[۴] ﻣﺒـﺪل ﺷـﺪه اﺳﺖ.[۵] این واژه نخستین بار در قرن پانزدهم میلادی به معنای فشار بدنی به کار رفت. در اواخر قرن نوزدهم معانی استرس یا فشار گسترش یافت و تنش جسمی و ذهنی را نیز در برگرفت و در نهایت در قرن بیستم تحت عنوان فشار عصبی مطرح شد که به‌نوعی تمامی فشارهایی را که انسان در طول زندگی تحمل می‌کرد را شامل می‌شد.[۶] هانس سلیه،[۷] درباره استرس تحقیقات بسیاری (از 1930م تا موقعی كه در 1982م درگذشت) انجام داد. استرس یا فشار روانی در طب و زیست‌شناسی به اشکال گوناگون بکار گرفته‌شده است. این اصطلاح گاهی به معنی یک رویداد یا موقعیتی که تأثیر مُضِر بر ارگانیسم دارد و گاهی به معنی تنش روان‌شناختی ناشی از این رویدادها و موقعیت‌ها به کار برده شده است. هر چیزی که در تمامیت زیست‌شناختی ارگانیسم اختلال به‌وجود آورده و شرایطی ایجاد کند که ارگانیسم طبیعتاً از آن پرهیز می‌کند، استرس شمرده می‌شود.[۸] در واقع استرس واکنش هیجانی ناخوشایندی است که فرد وقتی رویدادی را تهدیدکننده ارزیابی می‌کند به آن دچار می‌شود.[۹]
تفاوت استرس و اضطراب
اضطراب به‌عنوان معمول‌ترین پاسخ به محرک تنش‌زا یکی از آثار آنی و شایع استرس به‌شمار می‌آید. منظور از اضطراب، هیجانی ناخوشایند است که همه ما درجاتی از آن را در قالب کلمه‌هایی هم چون دلشوره، نگرانی، تنش و ترس تجربه کرده‌ایم. بسیاری از تغییرات فیزیولوژیکی استرس و اضطراب از جمله ضربان قلب، نفس‌های تند و کوتاه، و تنش عضلانی مشابه یکدیگر است؛ اما تفاوت استرس و اضطراب آن است که در استرس، ما از آنچه نگران‌مان کرده آگاهی داریم ولی در اضطراب از دلیل اضطراب خود (در آن لحظه) کمتر آگاهیم. نکته دیگر در تفاوت استرس و اضطراب آن است که ما خود را در قبال استرس ناتوان نمی‌یابیم و می‌توانیم راه‌هایی برای غلبه بر آن پیدا کنیم، اما در برابر اضطراب تفکر ما آن است که کاری از دست ما بر نمی‌آید و با ادارک درماندگی احساس می‌کنیم که امور بر ما غلبه دارند.[۱۰]
فیزیولوژی و مراحل ایجاد استرس
استرس سه مرحله مشخص دارد؛ مرحله هشدار، مرحله مقاومت، مرحله فرسودگی.
مرحله هشدار
از نظر فیزیولوژیک خبر یا رویداد استرس‌زا پس از شنیده شدن، به‌صورت اعلام خطر در مغز ثبت می‌شود، در نتیجه فعل‌وانفعالات شیمیایی، گلبول‌های قرمز اضافی وارد جریان خون می‌شوند، اکسیژن و غذای اضافی وارد سلول‌های بدن می‌شود، قدرت لخته شدن خون افزایش می‌یابد، کبد، مواد قندی و ویتامین‌ها را رها می‌سازد، ضربان قلب بیشتر می‌شود، ریتم تنفس تغییر می‌کند، خون از پوست و احشاء به ماهیچه‌ها و مغز جاری می‌شود، دست‌ها و پاها سردتر می‌شوند و کل سازواره (ارگانیزم) به‌صورت آماده برای حمله یا فرار درمی‌آید.[۱۱]
مرحله مقاومت
در این مرحله ارگانیزم با عامل فشارزا (عنصر استرس‌زا) سازگار می‌شود. طول مدت سازگاری بستگی به این دارد كه عامل فشارزا تا چه حد شدید باشد و چقدر ارگانیزم در كنار آمدن با عامل فشارزا سازگار گردد. سلیه عقیده داشت كه استمرار و تداوم استرس، تغییرات هورمونی و عصبی مستمری را ایجاد می‌كند كه ممكن است کنش‌های داخلی بدن را درهم بشكند. این امر ممكن است بیماری‌ها و اختلالات انطباقی (سازشی) مانند زخم معده، فشار خون و بیماری قلبی ـ عروقی به‌وجود آورد.[۱۲]
مرحله فرسودگی
در این مرحله، توانایی ارگانیزم برای مقاومت ضعیف شده و منجر به فروپاشی و تحلیل‌رفتگی می‌شود. در نتیجه، فرسودگی یا خستگی به‌وجود می‌آید و این وضعیت ممكن است به افسردگی و حتی مرگ منجر شود.[۱۳]
آیا استرسِ خوب هم داریم؟
تمام استرس‌ها منفی یا بد نیستند و میزانی از استرس برای ادامه زندگی لازم و ضروری است. سلیه[۱۴] استرس را از لحاظ کیفی به دو گروه تقسیم کرد:[۱۵]
استرس خوب و دلخواه
این نوع استرس که از آن با عنوان یوسترس[۱۶] نام برده می‌شود، لذت‌بخش بوده و باعث اثرات مثبت مثل افزایش فعالیت و خلاقیت فردی می‌شود. عاشق شدن، جشن ازدواج و تولد فرزند دربردارنده استرس مثبتی هستند که موجب تقویت اراده و تلاش پیگیر برای دستیابی به هدف می‌شود و احساس مؤثر بودن و همچنین ارتقاء انگیزه را به دنبال دارد.
استرس بد
دیسترس[۱۷] یا استرس بد هنگامی رخ می‌دهد که فرد احساس کند قادر به کنترل حادثه استرس‌زا نیست. استرس بد در شرایطی رخ می‌دهد که فرد، از لحاظ ادراکی بر این باور است که مجموع انتظارات و خواسته‌هایی که از او وجود دارد، فراتر از منابع، امکانات و توانمندی‌های در اختیار اوست.
نشانه‌های استرس
نشانه‌های جسمانی
خستگي مفرط، لرزش، سردرد و ميگرن، سرماخوردگي پی‌درپی، ترش كردن، تپش قلب، اسهال، درد قفسه سـينه، گرفتگـي عـضلات، بی‌خوابی، كمـردرد، فـشار خـون بـالا، برافروختـه شـدن، عـرق كـردن، کم‌اشتهایی.
نشانه‌های روانی
افسردگي، خشم و حمله‌های هراس، عدم تمركز حواس، بي‌تابي، دلهره و اضطراب، ترديد، حالت عصبي، رجعت و تكرار خـاطرات گذشـته، سـرماخوردگي، احـساس گناهکار بودن، نگراني، فراموشي و ضعف حافظه، ترس، عدم امنيت، تحریک‌پذیری، نااميدي و ياس، گوشه‌گیری، ناباوري و بهت‌زدگی.
نشانه‌های رفتاری
کاهش حس شوخ‌طبعی، پرتاب کردن يا خوردکردن اشـيا، قـدم زدن، سرزنش کردن، بی‌قراری، فريادکشيدن، عادت‌های عصبي (ناخن خوردن، پاکوبيدن)، وسـواس، دندان‌قروچه کردن، دودلـي و ترديـد، از دست دادن آرامـش، از دست دادن اعتمادبه‌نفس.
استرس و فضای مجازی[۱۸]
امروزه با پیشرفت فناوری و وجود شبکه‌های اجتماعی، فضای ارتباطی جدید، هیجان‌انگیز و جذابی پیش روی کاربران اینترنتی باز شده که علی‌رغم امتیازهای بی‌شمار، خالی از آسیب نیست. بدون شک استفاده وسواسی و افراط‌گونه از فضای مجازی منجر به آسیب‌های فردی و روانی می‌شود. از منظر اندیشمندان گذراندن بخش قابل‌توجهی از وقت در ارتباطات مجازی موجب اضطراب، افسردگی، بی‌حوصلگی، پرخاشگری و فردگرایی می‌شود.[۱۹] در این زمینه برخی تحقیقات ارتباط استفاده بی‌ضابطه از فضای مجازی با ابتلای کاربران به استرس و اضطراب را تائید می‌کند.[۲۰]
استرس انتظار
چک کردن پیام‌های الکترونیکی (هشدارها و پیغام‌های ظاهرشده) استرس‌زا است چون کاربران با تکيه بر ظرفيت فناوری مجازی، خود را ملزم می‌دانند تا همیشه در دسترس بوده و پیام‌ها را به‌صورت مداوم چک کرده و پاسخ دهند.
استرس مخفی‌کاری
یکی از انواع استرس انتقالی به کاربر فضای مجازی، تلاش وی برای مخفی‌کاری و محرمانه نگه‌داشتن داده‌ها و ستانده‌هایی است که به جهت خاصیت این فضای آلوده، در صندوق پیام‌ها و تلفن همراه او وجود دارد. کودکان و نوجوانان که دور از چشم والدین، به سراغ دریافت و مشاهده فیلم‌‌های غیراخلاقی و تصاویر مستهجن می‌روند، بیشتر در معرض این نوع استرس هستند.
استرس لایک
استرس لایک سومین نوع استرس کاربر فعال در محیط وب و شبکه‌های اجتماعی است که حتی در زمانی که به عللی، به‌صورت مقطعی و کوتاه فرد از این فضا خارج می‌شود نیز فکر و ذهنش درگیر تعداد لایک‌های احتمالی و ارسال پیام‌های دوست‌داشتن است.
استرس خودبیمارپنداری
از مواردی که می‌تواند برای کاربر فضای مجازی ایجاد استرس نماید، مطالعه مطالب به‌ظاهر مرتبط با سلامت انسان است که به‌دلیل غیرصحیح بودن، سلامت جسمی فرد را با خطر مواجه می‌کند. در واقع فرد حس می‌کند مشکل جدی سلامتی دارد و این اضطراب با نتایج طبیعی آزمایش‌های پزشکی هم از بین نمی‌رود.
انواع سبک‌های مقابله با استرس
در یک نگاه کلی، دو راهبرد مسئله‌محور و هیجان‌محور در مواجهه با استرس وجود دارد.[۲۱] از این دو راهبرد، چهار سبک مقابله منطقی، گسسته، هیجانی و اجتنابی معرفی‌شده‌اند که سبک‌های منطقی و گسسته به‌عنوان سبک‌های کارآمد و سبک‌های هیجانی و اجتنابی در گروه سبک‌های ناکارآمد قرار دارند.[۲۲]
سبک مقابله منطقی یا مسئله‌مدار
در این روش فرد کاملاً فعال است و به‌دنبال راهکارهایی براي حل مشکل و یا به حداقل رساندن فشارهاي روانی ناشی از آن می‌گردد. این سبک مقابله می‌تواند سازگارانه و یا ناسازگارانه انجام شود. در سبک مقابله مسئله‌مدار سازگارانه، فرد به استرس به‌صورت یک مسئله قابل‌حل می‌نگرد. در این مقابله فرد به دنبال مناسب‌ترین راه‌حل می‌گردد و به شیوه‌ای سازنده استرس را برطرف کرده یا آن را مدیریت می‌کند. مثل وقتی‌که فرد براي رفع نیاز مالی کار می‌کند. در مقابله مسئله‌مدار ناسازگارانه، فرد به دنبال راهی براي برطرف کردن منبع تولید استرس است ولی آن را به‌گونه‌ای سازگارانه انتخاب نکرده است. مانند زمانی که کسی براي رفع نیاز مالی به دزدي یا گدایی می‌پردازد.
سبک مقابله هیجان‌مدار
در این نوع مقابله هدفِ فرد آرام ساختن خود و دست یافتن به آرامشی است که به‌دلیل وجود استرس به‌هم‌خورده است. این مقابله نیز به دو صورت سازگارانه و ناسازگارانه انجام می‌شود. دعا و نیایش، درد و دل کردن با اطرافیان و نزدیکان، گوش کردن به موسیقی و پرداختن به کار هنري ازجمله مقابله‌های هیجان‌مدار سازگارانه و پناه بردن به مواد مخدر، انجام رفتارهاي تکانشی مانند خودکشی و پرخاشگري از موارد سبک‌های هیجان‌مدار ناسازگارانه است.
مقابله اجتنابی
چنانکه از معناي لغوي اجتناب برمی‌آید، می‌توان آن را تدبیر کبک‌ها نامید، یعنی پنهان کردن سر در برف و امید به اینکه دشمن چیزي ندیده و بنابراین کاري با ما نخواهد داشت. در این نوع مقابله فرد مرتباً از روبرو شدن با رویداد استرس‌زا طفره می‌رود و اجتناب می‌کند حال‌آنکه در سراسر این مدت، مسئله در ذهن وی حضور دارد.
مقابله گسسته یا انفصالی
انفصال به‌هیچ وجه شبیه به اجتناب نیست زیرا نه فرونشانی یا تلاش براي انکار هیجان است و نه به‌معناي بی‌هیجانی است. مقابله انفصالی عبارت است از فاصله گرفتن از هیجان‌ها به‌منظور بررسی مسائل از چشم‌اندازی وسیع و گسترده. انفصال به‌معنی دیدن امور از چشم‌اندازی مناسب‌تر است. در این سبک فرد به‌منظور روبرو شدن با واقعیت و بررسی دقیق‌تر، از استرس و منبع آن فاصله می‌گیرد تا همه جوانب کار را بسنجد اگرچه در ظاهر فعلاً دست‌به‌کار نمی‌شود.[۲۳]
استرس از دیدگاه آموزه‌های اسلامی
امروزه با گذشت قرن‌ها، حکیمان و طبیبان مسلمان مسیر درمان را تکامل بخشیده و به این نتیجه قطعی رسیده‌اند که بیماری‌های جسم و روان، ارتباط تنگاتنگ داشته و تأثیر متقابل برهم می‌گذارند. حکیمان مسلمان اگرچه در آغاز بیشتر متأثر از مکتب بقراط و جالینوس بودند ولی از قرن دوم و سوم هجری قمری پس از ترجمه آثار موجود، به طب یونانی نظم و ترتیب داده و حتی بر آنان پیشی گرفتند تا جایی که آثار اسلامی تا قرن‌ها متن درسی دانشگاه‌های اروپا به‌شمار می‌آمد.[۲۴] زندگی گستره‌ای از رویدادهای تلخ و شیرین است. به تعبیر قرآن، سختی همزاد بشر و گویا ممزوج با خلقت اوست[۲۵] در عین‌حال با هر سختی آسانی و گشایش است.[۲۶] حافظ، شاعر نکته‌پرداز پارسی نیز این معنا را چنین سروده است: «گنج و مار و گل و خار و غم و شادی به هم‌اند».
قرآن، مسیر حرکت انسان به‌سوی خدا را آمیخته با رنج و سختی دانسته[۲۷] و آن را برآمده از حکمت پروردگار معرفی کرده است. این همراهی سختی و آسانی دلیل روشنی است بر اینکه نمی‌توان همه فشارها و سختی‌های زندگی را منفی ارزیابی کرد و سخن گفتن از برخی فشارها و سختی‌های لذت‌بخش هم می‌تواند جایگاه خود را داشته باشد. البته نباید از نظر دور داشت که گاهی انسان با حرکت در مسیری اشتباه، خود رنجی مضاعف به جان می‌خرد؛ آن‌گونه که امام علی می‌گوید: آن‌کس که قلب او با دنیاپرستی پیوند خورده، همواره جانش گرفتار سه مشکل خواهد بود، اندوهی رهانشدنی، حرصی جدانشدنی و آرزویی دست نایافتنی.[۲۸]
آرامش در سایه زندگی مؤمنانه
انسان موجود ضعیفی است این واقعیتی است که هرکس در تنهایی خود به آن واقف است. این احساس ضعفِ طبیعی وقتی در کنار مشکلات روزمره زندگی قرار می‌گیرد خودبه‌خود هیجان‌های منفی را افزایش می‌دهد. بهترین راهکار، پناه بردن به قدرتی تمام ناشدنی است. ایمان به خدا و روز بازگشت در کنار انجام عمل نیک راهکاری است که قرآن برای در امان ماندن از ترس و اندوه ناشی از زندگی دنیایی پیشنهاد می‌دهد.[۲۹]
در صورت نیاز تغییر را از خودمان آغاز کنیم
در مواجهه با مشکلات زندگی، ابتدا تغییر شرایط بیرونی به نفع خواسته‌ها و سلیقه فرد به ذهن می‌رسد؛ اما این گزینه‌ای است که در مواردی کم‌ترین توفیق را با خود دارد. عموماً تغییر دیگران به نفع خواسته‌های شخصی در بسیاری از موارد کاری نامعقول و گاهی ناشدنی است. از این‌رو قرآن با تغییر مسئله، اهمیت و قدرت اراده شخصی را متذکر می‌شود و کانون تغییر به جهت اصلاح را از درون خود فرد معرفی می‌نماید.[۳۰] آن هنگام که فرد در زندگی با مشکلات مواجه می‌گردد، نوع نگرش وی در سازگاری با آن‌ها مؤثر است؛ با اجتناب‌ناپذیر دانستن مشکلات، فرد خود را برای مقابله با آن‌ها آماده می‌کند. چنانچه تعالیم اسلامی نیز بر این مسئله تأکید دارد، مردم در زندگی دنیوی در پی آسایش کامل‌اند، اما این امر در آخرت حاصل خواهد شد، نه در دنیا.[۳۱] به‌علاوه فرد باوقوف بر حکمت سختی‌ها و باور به اینکه وجود فشارها بر تکامل فردی و اجتماعی او ضروری است، بهتر با آن‌ها مواجه می‌شود.
معنایابی در سختی‌ها
«آن‌که چرایی دارد، می‌تواند هر چگونگی را تحمل کند» این جمله مشهور خلاصه یافته‌های ویکتور فرانکل در نتیجه سال‌ها پژوهش در رابطه با معنای زندگی دانست و جالب اینکه هرچه چرایی زندگی انسان عمیق‌تر و متعالی‌تر باشد، چگونگی تحمل، آسان‌تر و حتی لذت‌بخش‌تر است.[۳۲] یکی از مهم‌ترین زمینه‌های ایجاد استرس در زندگی، کاستی‌ها و مشکلات معیشتی است. قرآن در راستای معرفت‌افزایی و معنابخشی نسبت به این عوامل استرس‌زا، همه آن‌ها را در قالب یک برنامه از پیش تعیین‌شده و در راستای هدفی متعالی می‌داند.[۳۳] سختی‌ها و ابتلا به مشکلات از برنامه‌های الهی در زندگی دنیایی است و از آن گریزی وجود ندارد؛ در مقابل، بهترین راهکار و پاسخ مورد رضایت الهی صبر در برابر سختی‌ها است که سرانجامی خوش و نتیجه‌ای دلکش برای صابران خواهد داشت.
وظیفه‌گرایی در برابر نتیجه‌گرایی
هر موفقیت شامل بی‌نهایت عوامل ریز و درشتی است که بخشی در اختیار انسان و بخشی خارج از چارچوب اراده آدمی است. از این‌رو عدم موفقیت و شکست یکی از گزینه‌های احتمالی فراروی تلاش انسان‌ها است. به همین خاطر اگر انسان خود را مقیّد به انجام وظیفه و مامور به تکلیف بداند پذیرش شکست برای او به‌آسانی میسر است چراکه راه موفقیت را منحصر در حصول نتیجه دلخواه نمی‌داند اما نتیجه‌گرایی در صورت ناکامی در دستیابی به اهداف، هیچ راه برون‌رفتی از تنگنای شکست را پیش روی انسان قرار نمی‌دهد و بیشترین فشار را بر جسم و روان انسان وارد می‌آورد. قرآن با واقع‌نگری با دفاع از ارزشمندی تلاش انسان،[۳۴] از وی در برابر فشار روانی ناشی از شکست و ناکامی حمایت کرده است. نتایج پژوهش‌های جدید در حوزه دین حاکی از این است که شرکت در فعالیت‌های مذهبی، به‌ویژه عبادت باقاعده و منظم منجر به افزایش سلامت روان، کاهش استرس و کاهش خُلق منفی می‌شود. همچنین نرخ خودکشی به‌مراتب در قشر مذهبی نسبت به جامعه آماری غیرمذهبی پایین‌تر است. استفاده از مفاهیم مذهبی نیز کارایی و نفوذ مداخلات روان‌درمان‌گری را افزایش داده و نتایج خوبی به بار می‌آورد. جالب اینکه پژوهش‌های جدید عصب ـ روان‌شناختی نشان از تأثیر مذهب بر ساختارهای مغزی و القای حالت آرامش، کاهش فعالیت مغزی و کاهش استرس دارد.[۳۵]
پانویس
- ↑ Hippocrates
- ↑ خنیفر، «استرس شغلی از افسانه تا واقعیت»، 1387ش، ص11.
- ↑ Destress
- ↑ stress
- ↑ خنیفر، «استرس شغلی از افسانه تا واقعیت»، 1387ش، ص12.
- ↑ کینگ، راه‌های شناخت و مقابله با استرس شغلی، تهران، 1393ش، ، ص15.
- ↑ Selye
- ↑ پورافکاری، فرهنگ جامع روانشناسی روان‌پزشکی، 1386ش، ج2، ص1449.
- ↑ هالجین و همکاران، آسیب‌شناسی روانی، 1393ش، ج1، ص301.
- ↑ لو، پیر و هنری، پیر، استرس دائمی، 1371ش، ص107.
- ↑ كرتیس، روانشناسی سلامت، 1384ش، ص175.
- ↑ كرتیس، روانشناسی سلامت، 1384ش، ص175.
- ↑ كرتیس، روانشناسی سلامت، 1384ش، ص175.
- ↑ Selye
- ↑ رضاخانی و دیگران، «منابع استرس دانشجویان»، 1387ش، ص7.
- ↑ Eustress
- ↑ Distress
- ↑ قاسمی، بدون استرس کار کنید، 1400ش، ص47.
- ↑ سیاح طاهری و دیگران، حقیقت مجازی، 1395ش، ص74.
- ↑ طیوری و دیگران، «شیوع اعتیاد به اینترنت و ارتباط آن با اضطراب، استرس و افسردگی در دانش آموزان متوسطه شهر بیرجند»، 1393ش، ص70.
- ↑ مسعودنیا، «ﺷﺪت اﺳﺘﺮس ادراكﺷﺪه و راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺮس»، 1388ش، ص77.
- ↑ بشارت، «سخت‌کوشی و سبک‌های مقابله با استرس»، 1386ش، ص112.
- ↑ بشارت، «سخت‌کوشی و سبک‌های مقابله با استرس»، 1386ش، ص112.
- ↑ حسینی کوهساری، نگاهی قرآنی به فشار روانی، 1384ش، ص16.
- ↑ سوره بلد، آیه 4.
- ↑ سوره انشراح، آیه 6.
- ↑ سوره انشقاق، آیه 6.
- ↑ سیدرضی، نهج‌البلاغه، 1398ش، حکمت228.
- ↑ سوره مائده، آیه 69.
- ↑ سوره رعد، آیه 11.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۷۵، 1403ق، ص453.
- ↑ فرانکل، انسان در جستجوی معنا، 1391ش، ص9.
- ↑ سوره بقره، آیه 155.
- ↑ سوره نجم، آیه 53.
- ↑ شهسوارانی، امیرمحمد و دیگران، «مبانی نظری استرس در رویکرد اسلامی؛ مرور سیستماتیک مباحث پزشکی، روان‌شناختی، رفتاری و اجتماعی از چشم‌انداز دین»، 1396ش، ص49.
منابع
- بشارت، محمدعلی، «سخت‌کوشی و سبک‌های مقابله با استرس»، مجله مطالعات روان‌شناختی، س3، ش2، 1386ش.
- پورافکاری، نصرت‌الله، فرهنگ جامع روانشناسی–روان‌پزشکی، تهران، فرهنگ معاصر، 1386ش.
- حسینی‌کوهساری، سیداسحاق، نگاهی قرآنی به فشار روانی، تهران، کانون اندیشه جوان، 1384ش.
- خنیفر، حسین، «استرس شغلی از افسانه تا واقعیت»، مجله راهبرد س1، ش1، 1387ش.
- رضاخانی، سیمین‌دخت و دیگران، «منابع استرس دانشجویان»، مجله اندیشه و رفتار، س3، ش9، 1378ش.
- سیاح طاهری، محمدحسین و دیگران، حقیقت مجازی، تهران، مرکز ملی فضای مجازی (نشر الکترونیکی)، 1395ش.
- شهسوارانی، امیرمحمد و دیگران، «مبانی نظری استرس در رویکرد اسلامی»، ﻓﺼلنامه ﻃﺐ ﭘﮋوﻫﺸﯽ، س3، ش1، 1396ش.
- طیوری، امیر و دیگران، «شیوع اعتیاد به اینترنت و ارتباط آن با اضطراب، استرس و افسردگی در دانش آموزان متوسطه شهر بیرجند»، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، س22، ش1، 1393ش.
- كرتیس، آنتونی جیمز، روانشناسی سلامت، ترجمه فرامرز سهرابی، تهران، طلوع دانش، 1384ش.
- کینگ، ملانی، راه‌های شناخت و مقابله با استرس شغلی، ترجمه شادی فرهمند و بهزاد مردآزادناو، تهران، پندارآفرینان آتی، 1393ش.
- لو، پی‌یر و لو، هنری، استرس دائمی، ترجمه عباس قریب،تهران، درخشش، 1371ش.
- مسعودنیا، ابراهیم، «ﺷﺪت اﺳﺘﺮس ادراكﺷﺪه و راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺮس»، دوفصلنامه روانﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ، س4، ش2، 1388ش.
- قاسمی، سلمان، بدون استرس کار کنید، قم، تیماس، 1400ش.
- هالجین، ریچارد پی و همکاران، آسیب‌شناسی روانی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، روان، 1393ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
- سیدرضی، محمد، نهج‌البلاغه، ترجمه حسین انصاریان، تهران، آیین دانش، 1398ش.
- فرانکل، ویکتور، انسان در جستجوی معنا، ترجمه مهین میلانی و نهضت صالحیان، تهران، درسا، 1391ش.