خوزستان
خوزستان؛ استانی کهن و زیبا در جنوب غربی ایران به مرکزیت شهر اهواز.
خوزستان، سرزمینی کهن و استانی در جنوب غربی ایران، به مرکزیت شهر اهواز است. هرچند، تا پیش از سال 1303ش، شوشتر به‌عنوان مرکز خوزستان شناخته می‌شد.[۱]
پیشینه
مورخان، قدمت سکونت در این منطقه را به هزارۀ پنجم قبل از میلاد نسبت می‌دهند و عیلامیان را از بنیان‌گذاران اصلی خوزستان معرفی کرده‌اند. شوش، پایتخت حکومت باستانی عیلام (ایلام) بوده است.[۲] آغاز سکونت انبوه در این منطقه، به هزارۀ چهارم پیش از میلاد برمی‌گردد.[۳] اهمیت جغرافیایی و اقتصادی، خوزستان را همواره در شمار مناطق آباد و پررونق جای داده است.[۴]
جمعیت‌شناسی
آمار جمعیتی
در سرشماری 1375ش، جمعیت این استان در حدود 3,748,325 نفر بود که در 1385ش به 4,345,607 نفر رسید.[۵] امروزه، خوزستان با جمعیتی در حدود 5 میلیون نفر، به‌عنوان پنجمین استان پرجمعیت ایران شناخته می‌شود.[۶]
زبان و اقوام
دیرینگی خوزستان، عامل گوناگونی زبان‌ها و فرهنگ‌ها در این منطقه بوده است. از کهن‌ترین زبان‌های شناخته‌شده در این خطه می‌توان به زبان ایلامی اشاره کرد.[۷] با ورود طوایف پارس به این منطقه، زبان فارسی باستان، پهلوی و دری نیز در خوزستان رایج شد. پارس‌ها، این منطقه را «هوز» یا «خوز» نامیدند.[۸] امروزه، زبان خوزی، زبان عربی، گویش بختیاری، گویش‌های دزفولی و شوشتری و گویش بهبهانی در این منطقه تکلم می‌شوند.[۹] تنوع قومی ایل‌ها در این منطقه نیز بسیار چشمگیر است. ترک‌ها، قشقایی‌ها، لرها، بختیاری‌ها و لریک‌ها از آن جمله هستند.[۱۰]
جغرافیا
موقعیت جغرافیایی
خوزستان، با وسعت 64,057 کیلومتر مربع، در مختصات جغرافیایی 29 درجه و 57 دقیقه تا 33 درجه عرض شمالی و 47 دقیقه و 40 ثانیه تا 50 دقیقه و 33 درجه طول شرقی قرار دارد.[۱۱]
استان خوزستان، از شمال با استان لرستان، از شمال غرب با استان ایلام، از غرب با کشور عراق، از شرق با استان‌های چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب شرقی با استان بوشهر و از جنوب با خلیج فارس، مرز مشترک دارد.[۱۲]
کوه‌ها و دشت‌ها
بیشترین سطح این سرزمین را، زمین‌های هموار و جلگه‌ای به نام خوزستان تشکیل می‌دهند. ارتفاعات اندکی نیز در بخش شمال و شرق استان، در مجاورت با استان چهارمحال و بختیاری، دیده می‌شود که بلندترین قلۀ آن، کوهی به نام «منار» با ارتفاع 3,701 متر است. ارتفاع از سطح دریا، در نقاط مختلف استان، بسیار متفاوت است؛ برای مثال، در مناطق ناهموار مانند ارتفاعات شمالی استان ارتفاع بین 1500 تا 3700 متر از سطح دریا است. این در حالی است که در مناطق هموار و جلگه‌ای، ارتفاع به 20 متر و در نزدیکی سواحل خلیج فارس نیز به 2 متر می‌رسد.[۱۳]
آب و هوا
در نواحی کوهستانی، استان خوزستان، دارای تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد و نیز آب‌وهوای کوهپایه‌ای گرمسیری است. در نواحی پست و جلگه‌ای نیز این منطقه، دارای گرمایی در حد متوسط است.[۱۴]
میزان بارندگی از شمال تا جنوب استان خوزستان، بسیار متفاوت بوده و هرچه به جنوب نزدیک‌تر می‌شویم، از میران بارندگی کاسته می‌شود. متخصصان، میانگین بارندگی سالانه در این خطه را در حدود 100-900 میلی‌متر برآورد کرده‌اند.[۱۵]
منابع آبی
استان خوزستان، یکی از چهار حوضۀ مهم آبریز و دارای پرآب‌ترین رودهای ایران است.[۱۶] این استان، در مسیر حوضه‌های آبریز خلیج فارس قرار دارد. خوزستان، زیرحوضۀ رودهای کارون (پرآب‌ترین رود خوزستان و تنها رود قابل کشتیرانی در ایران)، کرخه و جرّاحی نیز بوده و ارتفاعات اندک موجود در این خطه، سرچشمه و تقویت‌کننده رودهای پرآبی هستند که همگی به‌سمت خلیج فارس سرازیر می‌شوند. رودهای دیگری همچون دز، کرخه، مارون، جرّاحی و هندیجان نیز در بخش‌هایی از خاک خوزستان جریان دارند.[۱۷] رودهای دائمی دیگری نیز در خوزستان جریان دارند که به‌دلیل شور بودن آب آنها، چندان مورد توجه نیستند.[۱۸]
شاخه‌هایی از خلیج فارس نیز به‌صورت نهرهایی کوچک در خوزستان وجود دارند که در زبان محلی به آنها «خور» گفته می‌شود. خورها در قسمت‌های جنوبی استان جریان داشته و به رودها و برخی جریان‌های آبی دیگر متصل می‌شوند. بزرگ‌ترین خور موجود در خوزستان، خور موسی (هور مورا) است که منجر به شکل‌گیری بندرهای ماهشهر و امام خمینی شده است.[۱۹] علاوه بر آن، دریاچه‌هایی در قسمت‌های جنوبی و غربی خوزستان تشکیل شده‌اند که به «هور» معروف بوده و از آن جمله می‌توان به بزرگ‌ترین هور خوزستان یعنی «هورالعظیم» یا «هور هویزه» اشاره کرد. هور هویزه، از آب رودهای کرخه، دجله و دویرچ در استان خوزستان و کشور عراق تشکیل شده است.[۲۰]
پوشش گیاهی
پر آب بودن خوزستان و نیز آب‌وهوای متفاوت آن، منجر به تشکیل پوشش گیاهی بسیار متنوعی در این استان شده است. از جمله درختان و گیاهان معروف در این استان می‌توان به درختان گز، کُنار (سدر)، بادام، سپیدار، بلوط، راش، کهور، جنگل‌های نارون، افرا، بید، توسکا و چنار اشاره کرد. همچنین، گیاهان خودرو و دارویی بسیاری نیز در این منطقه می‌رویند که از ارزش طبی، زینتی و خوراکی بسیاری برخوردار هستند.[۲۱]
حیات وحش
خوزستان، همچنین، زیستگاه گونه‌های جانوری متفاوتی است، مانند انواع آبزیان، شیر یال کوتاه ایرانی، پلنگ دزفول، گوزن زرد ایرانی، آهو و انواع پستانداران نادر.[۲۲]
اقتصاد
کشاورزی و دامپروری
جریان‌های طبیعی آب در این استان و نیز آب ذخیره شده در پشت سدهای کرخه، دز، مسجدسلیمان و شهید عباسپور، خاک مساعدی برای کشاورزی را در خوزستان فراهم کرده‌اند. دامداری نیز در کوهپایه‌های شمالی استان، رونق داشته است.[۲۳]
صنعت و معدن
در کنار کشاورزی و دامپروری، منابع غنی نفت و گاز، استقرار صنایع و مراکز تولیدی و خدماتی در این استان، مشاغل متعددی را برای خوزستان به ارمغان آورده است.[۲۴] همچنین، خوزستان، دارای معادن طبیعی همچون گچ، سنگ نمک، سنگ آهک، سنگ زاج، سرب، مرمر، زغال‌سنگ، خاک سفید و آهن است.[۲۵]
فرهنگ و هنر
گردشگری
امروزه، خوزستان، پس از بازسازی‌های صورت گرفته (پس از صدمات و خسارات فراوان جنگ)، از فعال‌ترین استان‌های ایران به‌شمار رفته و هر ساله، گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند.[۲۶] از جمله مناطق تاریخی خوزستان می‌توان به چغازنبیل (ثبت شده در آثار میراث جهانی یونسکو)، سازه‌های آبی شوشتر (ثبت شده در آثار میراث جهانی یونسکو)، قلعه سلاسل، کاخ آپادانا، بند میزان، پل بند لشکر، مسجد جامع شوشتر، آرامگاه دانیال نبی، قلعه شوش، آرامگاه یعقوب لیث، حمام شاه رکن‌الدین، خانه سوزنگر، پل قدیم (دزفول)، آتشگاه مسجدسلیمان، کلیسای ارامنه، موزه آبادان، شیرهای سنگی بختیاری،[۲۷] موزه جنگ خرمشهر، مسجد جامع خرمشهر و پل جهان‌آرا[۲۸] اشاره کرد.
خوراک
خوزستان، از دیرباز، دارای غذاهای محلی بسیاری بوده که از آن جمله می‌توان به انواع غذاهای دریایی، ماهی و میگوی تازه، قلیه ماهی، ماهی صبور کبابی، امگشت، نان چربی، مفطح، خورش بامیه، گنجشک کبابی، سار کبابی، رنگینک، آق قلقل، دال عدس، سمبوسه، فلافل، پاکوره، کِبه، آب باقلا و آش توله اشاره کرد.[۲۹]
خوزستان در ادبیات فارسی
خوزستان، به‌دلیل قدمت بسیاری که دارد، در بسیاری از متون فارسی‌زبانان، از نظم و نثر، حضور یافته است. برای مثال، فخرالدین اسعد گرگانی در شعر خود گفته است:[۳۰]
| ز گرگران و ری و قم و صفاهان | ز خوستان و کوهستان و ارّان |
| ز هر شهری بیامد شهریاری | ز هر مرزی بیامد مرزداری |
نظامی نیز، بارها، به واژه خوزستان در اشعار خود اشاره کرده است:[۳۱]
| مگو شکر حکایت مختصر کن | چو گفتی سوی خوزستان گذر کن |
عطار نیز از جمله شاعرانی است که در شعر خود به این منطقه و نیشکرهای آن اشاره کرده است:[۳۲]
| لعلت که شکر دارد حقا که یقینم من | گر در همه خوزستان زین شیوه شکر خیزد |
سوغات و صنایع محلی
سوغات این استان جنوبی شامل انواع خرما، کلوچه محلی، مرکبات دزفول، حلواشکری، صنایع دستی متعدد مانند عبا، احرامی، گلیم و کپوبافی (نوعی حصیربافی) است.[۳۳]
موسیقی
در میان موسیقی‌های سنتی استان خوزستان، آهنگ شوشتری بر روی تمام دستگاه‌های موسیقی اشراف دارد. از جمله آلات موسیقی متداول در این خطه می‌توان به نی جفته، سرنا، تار، تنبک، دایره، دهل و نی هفت‌بند اشاره کرد. موسیقی عرب‌های خوزستان نیز مانند «عَلوانیه» و «عِتاب»، در این سرزمین رایج هستند.[۳۴]
تقسیمات کشوری
آخرین تقسیمات کشوری، استان خوزستان را دارای 29 شهرستان (اهواز، ایذه، دزفول، دشت آزادگان، بهبهان، رامهُرمُز، مسجدسلیمان، بندر ماهشهر، خرمشهر، امیدیه، آبادان، باغ مَلِک، لالی، شوش، شوشتر، اندیمشک، هندیجان، اندیکا، شادگان، رامشیر، هویزه، هفتکِل، باوی، کارون، حمیدیه، آغاجاری، کرخه، دزپارت و گُتوند)،[۳۵] 70 بخش، 146 دهستان و 88 شهر اعلام کرده‌اند.[۳۶]
پانویس
- ↑ «وجه تسمیه اهواز»، پایگاه اطلاع‌رسانی شهرداری اهواز.
- ↑ قدياني، شوش بهشت شهرهاي عيلام، 1381ش، ص10.
- ↑ رضوی دزفولی، شوشستان یا خوزستان، ۱۳۸۰ش، ص۳۷ و ۴۶.
- ↑ تکمیل همایون، «خوزستان»، دانشنامه ایران زمین.
- ↑ مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، 1382ش، ص107 و 109.
- ↑ «معرفی استان خوزستان»، پرتال اطلاع‌رسانی استانداری خوزستان.
- ↑ آمیه، تاریخ عیلام، ۱۳۴۹ش، ص2.
- ↑ Cook, «The Rise of the Achaemenids and Establishment of Their Empire»,1985, P258;
زرین‌کوب، تاریخ مردم ایران، ۱۳۷۷ش، ج1، ص72. - ↑ جعفری دهقی، «خوزستان»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «موسیقی خوزستان»، سایت سیری در ایران.
- ↑ سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، 1384ش، ص29.
- ↑ سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس نقشه و اطلاعات مكاني (استان خوزستان)، 1384ش، ص1.
- ↑ گيتاشناسي (واحد پژوهش و تأليف)، اطلس گيتاشناسي استان‌هاي ايران، تهران، گيتاشناسي، 1383ش، ص120.
- ↑ گنجی، سی‌و‌دو مقالۀ جغرافیایی، ۱۳۵۳ش، ص109؛
جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۶۶ش، ج1، ص657. - ↑ سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس تاريخ ايران (اطلس ملي ايران)، 1378ش، ص45.
- ↑ اهلرس، ایران: مبانی یک کشور‌شناسی جغرافیایی (جغرافیای طبیعی)، ۱۳۷۲ش، ص۱۴۸ و ۱۵۶-۱۵۷.
- ↑ گيتاشناسي (واحد پژوهش و تأليف)، اطلس گيتاشناسي استان‌هاي ايران، تهران، گيتاشناسي، 1383ش، ص120؛
سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي رودهاي كشور، ج4: حوضه آبريز خليج فارس و درياي عمان، 1384ش، ص59 و 61 و 84 و 97-100 و 122-123 و 151-152؛
افشین، رودخانه‌های ایران، ۱۳۷۳ش، ج1، ص118. - ↑ امام شوشتری، تاریخ جغرافیایی خوزستان، ۱۳۳۱ش، ص۴۹-۵۰.
- ↑ امام شوشتری، تاریخ جغرافیایی خوزستان، ۱۳۳۱ش، ص55.
- ↑ رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران (خوزستان)، ۱۳۲۰ش، ص8؛
افشار سیستانی، نگاهی به خوزستان، ۱۳۶۵ش، ص29. - ↑ افشار سیستانی، خوزستان و تمدن دیرینۀ آن، ۱۳۷۳ش، ج1، ص125-131؛
ثابتی، حبیب‌الله، جنگل‌های ایران، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۴۶ش، ص۱۴۸ و ۱۵۱ و ۱۷۵-۱۹۰؛
امام شوشتری، ، تاریخ جغرافیایی خوزستان، ۱۳۳۱ش، ص13 و 167-168. - ↑ اعتماد، پستانداران ایران، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش، ج2، ص175-180 و 188-193 و 215-225؛
امام شوشتری، ، تاریخ جغرافیایی خوزستان، ۱۳۳۱ش، ص190؛ اهلرس، ایران: مبانی یک کشور‌شناسی جغرافیایی (جغرافیای طبیعی)، ۱۳۷۲ش، ص۱86؛
رضوی دزفولی، شوشستان یا خوزستان، ۱۳۸۰ش، ص۱۴۳. - ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان خوزستان، 1381ش، ص60.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان خوزستان، 1381ش، ص60.
- ↑ امام شوشتری، ، تاریخ جغرافیایی خوزستان، ۱۳۳۱ش، ص13 و 148-149 و 158.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان خوزستان، 1381ش، ص64-70.
- ↑ «خوزستان»، سایت لحظه آخر.
- ↑ «جاهای دیدنی خوزستان»، سایت ایران‌گرد
- ↑ «استان خوزستان»، سایت ویزیت ایران.
- ↑ فخرالدین اسعد گرگانی، ویس و رامین، بخش 55، سایت گنجور.
- ↑ نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، بخش 18، سایت گنجور.
- ↑ عطار، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارۀ 233، سایت گنجور.
- ↑ کریمی، سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: 9 آبان 1395ش.
- ↑ «موسیقی سنتی، استان خوزستان»، سایت ویستا، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1401ش.
- ↑ سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، 1384ش، ص29.
- ↑ دفتر تقسيمات كشوري، نقشه و جدول تقسيمات كشوري، 1384ش.
منابع
- آمیه، پیر، تاریخ عیلام، ترجمۀ شیرین بیانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۹ش.
- «استان خوزستان»، سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- اعتماد، اسماعیل، پستانداران ایران، تهران، سازمان حفاظت محیط زیست، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش.
- افشار سیستانی، ایرج، خوزستان و تمدن دیرینۀ آن، تهران، طبع و نشر، ۱۳۷۳ش.
- افشار سیستانی، ایرج، نگاهی به خوزستان، تهران، هنر، ۱۳۶۵ش.
- افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
- اهلرس، اکارت، ایران: مبانی یک کشور‌شناسی جغرافیایی (جغرافیای طبیعی)، ترجمۀ محمد‌تقی رهنمایی، تهران، ۱۳۷۲ش.
- امام شوشتری، محمد‌علی، تاریخ جغرافیایی خوزستان، تهران، نظری، ۱۳۳۱ش.
- تکمیل همایون، غلامحسین، «خوزستان»، دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- ثابتی، حبیب‌الله، جنگل‌های ایران، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۴۶ش.
- «جاهای دیدنی خوزستان»، سایت ایران‌گرد، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1401ش.
- جعفری دهقی، محمود و احمدوند، فاطمه، «خوزستان»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1401ش.
- جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۶ش.
- جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1384ش.
- «خوزستان»، سایت لحظه آخر، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- دفتر تقسيمات كشوري، نقشه و جدول تقسيمات كشوري، تهران، وزارت كشور، 1384ش.
- رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران (خوزستان)، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۰ش.
- رضوی دزفولی، احمد، شوشستان یا خوزستان، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۰ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۷ش.
- سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان خوزستان، تهران، شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي ايران، 1381ش.
- سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1384ش.
- سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي رودهاي كشور، ج4: حوضه آبريز خليج فارس و درياي عمان، تهران، سازمان سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس تاريخ ايران (اطلس ملي ايران)، چ1، تهران،سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1378ش.
- سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس نقشه و اطلاعات مكاني (استان خوزستان)، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1384ش.
- عطار، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارۀ 233، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- کریمی، حمیده، سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: 9 آبان 1395ش.
- گنجی، محمد‌حسن، سی‌و‌دو مقالۀ جغرافیایی، تهران، سحاب، ۱۳۵۳ش.
- گيتاشناسي (واحد پژوهش و تأليف)، اطلس گيتاشناسي استان‌هاي ايران، تهران، گيتاشناسي، 1383ش.
- فخرالدین اسعد گرگانی، ویس و رامین، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- قدياني، عباس، شوش بهشت شهرهاي عيلام، چ1، تهران، فرهنگ مكتوب، 1381ش.
- مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
- «معرفی استان خوزستان»، پرتال اطلاع‌رسانی استانداری خوزستان، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- «موسیقی خوزستان»، سایت سیری در ایران، تاریخ بارگذاری: 24 اردیبهشت 1394ش.
- «موسیقی سنتی، استان خوزستان»، سایت ویستا، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1401ش.
- نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- «وجه تسمیه اهواز»، پایگاه اطلاع‌رسانی شهرداری اهواز، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- Cook, J. M., «The Rise of the Achaemenids and Establishment of Their Empire», The Cambridge History of Iran, vol. II, ed. I. Gershevitch, Cambridge etc., 1985.