حنا
حنا؛ گیاهی کهن با کاربردهای صنعتی، آرایشی و درمانی.
حنا، گیاهی است که از برگِ آن، رنگ تولید می‌کنند.[۱] درختچۀ حنا، برگ‌هایی شبیه به برگ انار، گل‌های سفید و خوش‌بو دارد. برای تولید حنا، برگ‌های خشک‌شده این درختچه را آسیاب کرده و از گَرد تولیدشده، برای رنگ کردن موی سر، ناخن، دست و پا استفاده می‌کنند.[۲] این گَرد سبزرنگ، کاربردهای طبی و صنعتی نیز دارد.[۳]
واژه‌شناسی
درختچۀ حنا، با نام علمی Lawsonia inermis در جهان شناخته شده و در زبان عربی به «حِنّاء» و در زبان هندی نیز به «مِهندی» معروف است.[۴] حنا، در زبان‌های یونانی و رومی نیز به «اَرقان» و «فقولیون» معروف است.[۵]
زیستگاه
گیاه حنا، در نواحی بسیار مرطوب و گرم رشد می‌کند. در برخی از مناطق با آب و هوای معتدل نیز این درختچه‌ها در صورت سازگاری با محیط، رشد می‌کنند. بیشترین رویش گیاه حنا در مناطقی از شمال آفریقا، جنوب آسیا، غرب چین، خاورمیانه، هندوستان و مناطق جنوب و جنوب شرقی ایران است.[۶]
پیشینه
پیشینۀ استفاده از حنا در صنعت آرایش، به تمدن‌های بزرگ مصر، سومر و بابل برمی‌گردد.[۷] علاقه و توجه خاص حضرت محمد (ص) و پیشوایان دین اسلام[۸] به این گیاه خوش‌رنگ، موجب رواج بیشتر استفاده از حنا، در میان مسلمانان شد. در برخی روایات، حضرت ابراهیم، نخستین کسی معرفی شده که با حنا، خضاب کرده است.[۹]
متخصصان معتقدند که بهترین نوع حنا، در ایران، حنای کرمان است. حنای کرمان به سایر نقاط جهان و به‌ویژه سرزمین‌های اسلامی، صادر می‌شد.[۱۰] از این محصول صادراتی ایران، در سفرنامه‌های جهانگردان نیز یاد شده[۱۱] و آنها با جزئیات بسیار، به چگونگی تهیه و شیوه‌های استفاده از حنا به‌ویژه در دوره صفویه، اشاره کرده‌اند.[۱۲] نقاشی‌های به یادگار مانده از دوران زندیه نیز رواج به‌کارگیری حنا را به تصویر کشیده‌اند.[۱۳] در اوایل دورۀ قاجاریان، حنا بستن از واجبات به‌شمار می‌رفت.[۱۴] در اواخر این دوران نیز حنا، از جمله واردات عمده به شهر اصفهان.[۱۵] رواج گیاه حنا در ایران، ایجاد مشاغلی از جمله «حناسایی» (ساییدن گیاه حنا و پودر کردن آن) را در پی داشت.[۱۶] این عمل بر روی سنگی به‌نام «حناساب» صورت می‌گرفت.[۱۷] به مراکز فروش حنا، «مازاری» می‌گفتند.[۱۸]
کاربرد
حنا در موارد مختلفی کاربرد داشته و از جمله اجزاء پرکاربرد این گیاه، برگ، ریشه و گل آن است.[۱۹] گل حنا، به رنگ سرخ مایل به سفید است که بویی بسیار خوش دارد و روغن به‌دست آمده از آن را در صنعت داروسازی سنتی استفاده می‌کنند.[۲۰]
بیشترین کاربرد حنا، در سراسر جهان، در زمینۀ آرایش و زیبایی است. مردم، در سرزمین‌های مختلف، از دیرباز برای رنگ کردن دست و موی سر خود از حنا استفاده می‌کرده‌اند.[۲۱]
حنا، در صنعت نیز کاربرد دارد. از جمله کاربردهای صنعتی آن می‌توان به صنعت منبت‌کاری (رنگ کردن چوب‌های سفید و به‌دست آوردن رنگ آکاژو)، رنگ کردن پشم و چرم و نیز صنعت عطرسازی اشاره کرد.[۲۲]
حنا، در طب سنتی نیز کاربردی فراوان داشته است. بسیاری از دانشمندان ایران و یونان، به خواص این گیاه اشاره کرده‌اند.[۲۳] از جمله خواص درمانی این گیاه می‌توان به تسکین درد (در ترکیب با سایر داروهای گیاهی)،[۲۴] درمان شپش و خارش سر (به‌دلیل طبع سرد و خشک آن)،[۲۵] مفید در کاهش عوارض بیماری آبله در کودکان (در صورت مالیدن حنا بر کفِ پای کودک) اشاره کرد. حنا، به‌دلیل خاصیت ضد باکتریایی و ضد قارچی، در درمان بیماری‌های پوستی بسیار مفید است. همچنین، در گذشته، در زمان شیوع بیماری‌هایی همچون وبا و طاعون، خوردن حنا، به‌دلیل خاصیت ضدعفونی‌کنندگی آن بسیار سفارش می‌شد.[۲۶] از دیگر موارد درمانی حنا می‌توان به کمک در درمان جذام، بیماری‌های کبدی، طحال و کبد، سنگ کلیه، معده و زخم‌های مجاری ادراری اشاره کرد.[۲۷] امروزه نیز از حنا در تهیۀ لوسیون و کرم‌های مختلف استفاده می‌شود.[۲۸]
حنا در ادبیات فارسی
حنا، از جمله گیاهان کهن در میان مردم فارسی‌زبان بوده است. این واژه، در ادبیات شفاهی ایرانیان، مانند امثال و حِکم، از دیرباز حضور داشته است؛ مانند «دستش را در حنا گذاشت»؛ «فلانی حناش دیگه رنگی نداره» (کنایه از برخودار نبودن از احترام و اعتنای دیگران)؛ «حنا بر کف کسی نهادن/ پای کسی در حنا بستن» (کنایه از معطل کردن یک فرد).[۲۹] دو اصطلاح متضاد «حنای قناعت به پا بستن» و «حنای زیاده را به پاشنه بستن» نیز در کنایه از قناعت داشتن و پرهیز از اسراف، «حنای سر ناخن» (ناپایداری و رو به زوال بودن)، «حنای پا شدن» (کنایه از سدّ راه کسی شدن) نیز از جمله کنایات و امثال معروف هستند.[۳۰]
واژه حنا، در ادبیات رسمی ایرانیان، یعنی نظم و نثر آنها نیز حضور داشته است. برای مثال، رودکی، در شعر خود از واژه حنا استفاده کرده است:[۳۱]
| لاله میان کشت بخندد همی ز دور | چون پنجۀ عروس به حنّا شده خضیب |
فرخی نیز در اشعار خود از این واژه بهره گرفته است:[۳۲]
| بر دست حنا بسته نهد پای به هر گام | هر کس که تماشاگه او زیر چناری است |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه حنا، سایت واژه‌یاب.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه حنا، سایت واژه‌یاب.
- ↑ علیزاده، «حنا»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ذیل واژه؛
عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۳۶۸. - ↑ دهخدا، لغت‌نامۀ دهخدا، 1377ش، ذیل واژه ارقان.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۵ش، ج1، ص648 و 652.
- ↑ سمسار، «آرایش و هنر»، ۱۳۴۲ش، ص۳۳.
- ↑ علامۀ حلی، تذکرۀ الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج2، ص253-254؛
طوسی، المبسوط، ۱۳۸۸ش، ج4، ص161. - ↑ سیوطی، الدر المنثور، ۱۳۱۴ق، ج1، ص115.
- ↑ جمال‌زاده، گنج شایگان، ۱۳۶۲ش، ص۳۶.
- ↑ ژوبر، مسافرت در ارمنستان و ایران، ۱۳۴۷ش، ص221.
- ↑ سانسون، سفرنامه، ۱۳۷۷ش، ص۷۹-۸۰.
- ↑ علیزاده، «حنا»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سالور، قهرمان میرزا (عین‌السلطنه)، روزنامۀ خاطرات، ۱۳۷۴ش، ج9، ص7129.
- ↑ جناب اصفهانی، الاصفهان، ۱۳۷۶ش، ص۱۴ و ۹۳.
- ↑ تحققی، «نگاهی به پیشۀ مازاری در شهر یزد»، ۱۳۶۶ش، ص۲۶۸.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه حنا، سایت واژه‌یاب.
- ↑ تحققی، «نگاهی به پیشۀ مازاری در شهر یزد»، ۱۳۶۶ش، ص۲۶۸-269.
- ↑ جزایری، زبان خوراکی‌ها، ۱۳۶۱ش، ج3، ص127؛
عماد، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، ۱۳۷۸ش، ج2، ص51-52. - ↑ حکیم مؤمن، تحفة المؤمنین، ۱۳۴۵ش، ص۹۶؛
جزایری، زبان خوراکی‌ها، ۱۳۶۱ش، ج3، ص128؛
میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۳ش، ج3، ص21. - ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۵ش، ج1، ص649 و 651؛
سمسار، «آرایش و هنر»، ۱۳۴۲ش، ص33. Schlimmer, Terminologie medico-Pharmaceutique Francaise-persane, 1970, P342. - ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۵ش، ج1، ص649 و 651؛
فروتن، «تاریخچه و طریقۀ کشت و برداشت حنا در ایران و جهان»، ۱۳۶۴ش، ص۳۳. - ↑ المقالات السبع من کتاب دیاسقوریدس، ۱۹۵۲م، ص89-90؛
ابن‌بیطار، تنقیح مفردات (تنقیح الجامع)، ۱۹۹۰م، ص130-131. - ↑ Bașer, Herb Drugs and Herbalists in Turkey, 1986, P203.
- ↑ حکیم میسری، دانشنامه در علم پزشکی، ۱۳۶۶ش، ص۳۱ و ۱۸۵ و ۲۰۹-۲۱۰.
- ↑ جزایری، زبان خوراکی‌ها، ۱۳۶۱ش، ج3، ص127-128.
- ↑ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۳۶9.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۵ش، ج2، ص356.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه حنا، سایت واژه‌یاب.
- ↑ عفیفی، فرهنگ‌نامۀ شعری، ۱۳۷۲ش، ج1، ص714؛
گرامی، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، ۱۳۸۶ش، ص132؛
انوری، دیوان، ۱۳۴۷ش، ج1، ص24. - ↑ رودکی، قصاید و قطعات، شمارۀ 10، بیت 11، سایت گنجور.
- ↑ فرخی سیستانی، دیوان اشعار، قصاید، شمارۀ 12، بیت 29، سایت گنجور.
منابع
- ابن‌بیطار، عبدالله، تنقیح مفردات (تنقیح الجامع)، به‌تحقیق محمد عربی خطابی، بیروت، ۱۹۹۰م.
- ابن‌منظور، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1414ق.
- المقالات السبع من کتاب دیاسقوریدس، ترجمۀ استفان بن بسیل و حنین بن اسحاق، تطوان، ۱۹۵۲م.
- انوری، محمد، دیوان، به‌تحقیق محمدتقی مدرس رضوی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷ش.
- تحققی، رضا و وجدانی، بهروز، «نگاهی به پیشۀ مازاری در شهر یزد»، مجموعه مقالات مردم‌شناسی، تهران، شماره 3، ۱۳۶۶ش.
- جزایری، غیاث‌الدین، زبان خوراکی‌ها، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۱ش.
- جمال‌زاده، محمدعلی، گنج شایگان، تهران، کتاب تهران، ۱۳۶۲ش.
- جناب اصفهانی، علی، الاصفهان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶ش.
- حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، تهران، چاپ سنگی تهران، ۱۳۴۵ش.
- حکیم میسری، دانشنامه در علم پزشکی، به‌تحقیق برات زنجانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۶ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامۀ دهخدا، تهران، روزنه، 1377ش.
- رودکی، قصاید و قطعات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵ش.
- ژوبر، پ. آ، مسافرت در ارمنستان و ایران، ترجمۀ علیقلی اعتماد مقدم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۷ش.
- سالور، قهرمان میرزا (عین‌السلطنه)، روزنامۀ خاطرات، به‌تحقیق مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ش.
- سانسون، مارتین، سفرنامه، ترجمۀ محمد مهریار، اصفهان، بی‌نا، ۱۳۷۷ش.
- سمسار، محمدحسن، «آرایش و هنر»، هنر و مردم، تهران، شماره 16، ۱۳۴۲ش.
- سیوطی، الدر المنثور، قاهره، المطبه المیمنیه، ۱۳۱۴ق.
- طوسی، محمد، المبسوط، تهران، مکتبه المرتضویه، ۱۳۸۸ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- علامۀ حلی، حسن، تذکرۀ الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- علیزاده، مهبانو، «حنا»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
- عفیفی، رحیم، فرهنگ‌نامۀ شعری، تهران، سروش، ۱۳۷۲ش.
- عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۸ش.
- گرامی، بهرام، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، تهران، سخن، ۱۳۸۶ش.
- فرخی سیستانی، دیوان اشعار، قصاید، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
- فروتن، مینو، «تاریخچه و طریقۀ کشت و برداشت حنا در ایران و جهان»، کشاورز، س 6، شماره 64، ۱۳۶۴ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
- میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳ش.
- Bașer, K. H. C. et al., Herb Drugs and Herbalists in Turkey, Tokyo, 1986
- Schlimmer, J. L., Terminologie medico-Pharmaceutique Francaise-persane, Tehran, 1970