گردشگری معناگرا
گردشگری معناگرا؛ گردشگری معطوف به شناسایی ارزش‌های فرامادی در سفر با هدف آگاهی و عبرت‌پذیری.
معناگرایی در گردشگری، رویکردی است که در گونه‌های مختلف گردشگری، ذهن آدمی را به ارزش‌های فرامادی سفر، معطوف می‌کند. جست‌وجوی معنا در گردشگری، از ظرفیت بسیاری برای بهبود کیفیت زندگی انسان برخوردار است و او را در شناسایی هدف زندگی و سازگاری آن با ارزش‌های اجتماعی و کنش‌های روزمره، یاری می‌کند. در فرهنگ مسلمانان، گردشگری معناگرا در فرآیندی تکاملی، انسان را از طبیعت، تاریخ و هنر به آفرینشگر هستی متوجه می‌کند و بر عبرت‌پذیری از تجربۀ پیشینیان برای ساختن جامعه‌ای بهتر، تأکید می‌کند.
مفهوم‌شناسی
امروزه «گردشگری» یک واژۀ تجاری است که «سفر» را به‌مثابه صنعت مورد توجه قرار داده است؛ اما «سفر» در فرهنگ کهن ایرانی و نیز در آموزه‌های قرآنی (سیر در زمین) دارای مفهوم و معنا است. سفر از این منظر، برهم‌زنندۀ نظم روزانۀ زندگی و پشت‌پا زدن به روزمرگی‌ها با هدف آگاهی از ناشناخته‌ها است و به‌همین دلیل، سفر را آرامش‌بخش روح جستجوگر آدمی دانسته‌اند. رهیدن از روزمرگی و به‌جان خریدن رنج سفر، چیرگی بر نفس را بازنمایی می‌کند. گردشگران در سفر با مردمان و فرهنگ‌های دیگر، آشنا می‌شوند و معناهای فرهنگی را توسعه می‌دهند و از این‌رو، گردشگری معناگرا را هویت‌ساز دانسته‌اند.[۱]
گردشگری معناگرا از آن‌رو که در پی فهم اندیشۀ پیشینیان و کشف زنجیرۀ زندگانی آنان است، «گردشگری مفهومی» نیز نامیده می‌شود. در گردشگری معناگرا، جامعۀ بشری و جغرافیای مسکون بشر به‌مثابه یک کل، مورد توجه قرار می‌گیرد؛ جامعه، شامل تمام افراد بشر می‌شود که هدف مشترک آنها، حفظ میراث معنوی، فرهنگی و طبیعی انسان‌ها است. در این رویکرد، جدایی‌طلبی و برتری‌جویی جای خود را به یگانگی و پیوستگی می‌دهد و سفر برای آشنایی با میراث مشترک معنوی، فرهنگی و طبیعی بشر، به‌مثابه تلاش برای درک معنای زندگی، به هدف مهم انسان‌ها تبدیل می‌شود. به باور اندیشمندان، هر گونه‌ای از گردشگری می‌تواند سویه‌هایی از معناگرایی را به‌همراه داشته باشد؛ زیرا هر سفری از این ظرفیت بهره‌مند است که معناها و مفاهیم ژرفی را به گردشگر بشناساند تا از آن برای ساختن دنیایی بهتر، بهره بگیرد.[۲]
عناصر معنایی در گردشگری
معناگرایی برآمده از آموزه‌های اسلامی و معناگرایی مورد توجه در فرهنگ غربی که گردشگری را جایگزین مفهوم «سفر» کرده است، صرفاً یک اشتراک لفظی است؛ اما هر دو خوانش با شدت و ضعف، دارای پیامدهایی هستند که از منظر پژوهشگران، قابل توجه است. برخی پژوهشگران، رسیدن به تعالی، رسیدن به معنا و رسیدن به درک متقابل را سویه‌های اصلی گردشگری معناگرا دانسته‌اند.[۳] معنویت، نوعی کیفیت درونی و روانی است که آدمی را برمی‌انگیزد تا درک و فهمی از امور فرامادی به‌دست آورد.[۴] مهم‌ترین ویژگی معنویت، درونی بودن آن است.[۵] بر این اساس، لازمۀ معناگرایی، پذیرش بعد یا ابعاد فرامادی هستی است که در فرهنگ دینی به آفرینشگر هستی، پیوند می‌خورد.[۶]
ویکتور امیل فرانکل،[۷] روان‌شناس وجودگرای سده بیستم میلادی و بنیان‌گذار نظریه «تحلیل وجودی»، باور داشت که انسان اگر برای زندگی خود، معنا و هدفی را شناسایی کند حتی در سخت‌ترین شرایط، زندگی به‌سامانی خواهد داشت. او در بررسی نیازهای متعالی انسان به پویایی اندیشه، معناجویی، تعالی خویشتن، جاودانگی، دین و گروه دوستی عاطفی، توجه کرده و انسان معناگرا را انسانی تعریف می‌کند که در زندگی فقط به‌دنبال لذت‌های مادی و ظاهری نباشد و از آزادی، مسئولیت و معنویت خود به‌صورت بیشینه بهره بگیرد.[۸]
از این منظر، معناجویی مهم‌ترین عنصر انگیزشی در انسان است و آدمی همواره در جست‌وجوی بهترین معنا برای وجود خود است. بی‌معنا شدن زندگی، انسان‌ها را از پا درمی‌آورد و معناداری زندگی بر پایداری و قوت آن افزوده و امکان رشد بیشتر و بهتر را فراهم می‌سازد. بخشی از معنایابی زندگی از طریق تجربه‌های زندگی و مشاهدۀ زیبایی‌ها در طبیعت یا هنرهای برساختۀ آدمی، محقق می‌شود.[۹]
گردشگری معناگرا در دنیای مدرن
در دنیای مدرن، گونه‌ای از گردشگری به‌رسمیت شناخته شده که در آن، افراد و گروه‌ها آگاهانه و با هدف ارتقا یا توسعه ابعاد غیرمادی زندگی خود، به‌دنبال درک معنای حقیقی پدیده‌ها هستند و سفر و ماجراجویی، زمینه‌ساز توسعۀ آگاهی‌های فرامادی آنها است.[۱۰] با وجود این مبنا، بررسی پژوهشگران نشان می‌دهد که حتی در این رویکرد نیز نگاه مادی و صوری، غلبه دارد و گردشگری معناگرا نیز به‌مثابه ابزار کسب سود، مورد توجه قرار گرفته و گردشگر نیز جستجوی معنا را به کسب آرامش و آسایش جسمی، محدود می‌کند. حتی در پژوهش‌های مرتبط نیز معنویت به‌عنوان یک متغیر مستقل یا میانجی و نه یک هدف و نتیجه مطلوب، مورد توجه بوده است.[۱۱]
اقتصاد گردشگری معناگرا
امروزه برخی سازمان‌ها با برگزاری همایش‌ها و جشنواره‌های معناگرا به معرفی فرهنگ یا مذهب خود به‌عنوان کالای گردشگری می‌پردازند. در سال 2013م یک همایش بین‌المللی با عنوان «گردشگري معنوی براي توسعۀ پایدار» در ویتنام برگزار شد. موضوعات محوری این همایش شامل درك و حفاظت از ارزش‌ها و بسترهای مذهبی ـ معنوی و فرهنگی در گردشگری، تفسیر، توسعه، مدیریت و ارتقاي محصولات گردشگری معنوی، گنجایش اجتماعی ـ اقتصادي و توانمندسازي جوامع میزبان بود. از این منظر، اگرچه گردش مالی در اقتصاد گردشگری معناگرا چشم‌گیر است، اما اثرگذاری این گونه از گردشگری بر معنایابی زندگی نیز دارای کارکرد مهم و قابل توجهی است.[۱۲] در همین چارچوب، برخی نهادهای اسلامی نیز مکان‌ها یا رویدادهای اسلامی را به بازدیدکنندگان معرفی می‌کنند و با سرمایه‌گذاری در این سویۀ جدید از اقتصاد گردشگری، فضای تازه‌ای را برای معرفی بهتر دین اسلام و فرهنگ جوامع مسلمان پدید آورده‌اند.[۱۳]
گردشگری معناگرا در آموزه‌های اسلام
اندیشمندان مسلمان، معناجویی انسان را برآمده از فطرت او می‌دانند.[۱۴] همچنین بر اساس آموزه‌های قرآن، آفرینش انسان و جهان دارای هدفی معین است.[۱۵] در ادبیات قرآنی، خدا سرچشمه وجود و همه کمالات است و انسان‌ها به‌سوی او بازمی‌گردند؛[۱۶] از این‌رو قرآن، آدمی را به گردش معناگرا در زمین (سیر فی الارض) فراخوانده است تا در چگونگی آفرینش هستی بیندیشد و با این گردش معناگرا، انگارۀ معاد و بازآفرینی انسان را بپذیرد.[۱۷] همچنین در بینش اسلامی، پدیده‌های هستی، نشانه (آیت) پروردگار هستند و قرآن، انسان را به اندیشه‌ورزی در نظام هستی و آفرینش آسمان‌ها، زمین، کوه‌ها، دریاها و حیوانات فرامی‌خواند.[۱۸]
از این منظر، سفر و گردشگری بیش از آن‌که به لذت فردی و منافع اقتصادی، مصروف باشد به آگاهی انسان از روابط چندگانه او با هستی، یاری می‌رساند و طبیعت، منبع معرفت و زایندۀ معنا به‌شمار می‌رود.[۱۹] با چنین رویکردی، هر گونۀ گردشگری از حیث اثرگذاری آن بر تعالی روح آدمی و ارتقای آگاهی او درباره هستی می‌تواند گردشگری معناگرا باشد و مفهوم «معناگرایی»، برای درک بهتر هستی و ژرفانگری در سویه‌های فرامادی فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌ها مورد توجه قرار بگیرد.[۲۰] واژه «سَفَر» در فرهنگ دینی با شناخت و ادراک، پیوند دارد و این پیوند، پیش از اسلام در آموزه‌های ادیان توحیدی دیگر نیز دیده می‌شود.[۲۱]
سفر حج از مهم‌ترین مصادیق گردشگری معناگرا در فرهنگ مسلمانان است. «حج» عبارت است از زیارت خانه خدا (کعبه) در مسجدالحرام که همراه با مناسک ویژه‌ای در روزهای نهم تا سیزدهم ماه ذی‌الحجة در شهر مکه برگزار می‌شود. حج در فرهنگ مسلمانان، سفری معناگرا شمرده می‌شود که هرگاه معانی آن، بر شخص حاجی آشکار شود در تربیت روحی او مؤثر است و هم در بعد اخلاق فردی و هم اخلاق اجتماعی، می‌تواند به انسان‌ها درس ایمان، فداکاری، استقامت در مقابل وسوسه‌های شیطانی، نه گفتن به نفس اماره، كنار گذاشتن رذایل اخلاقی و دوری از تكبر و غرور را به خوبی بیاموزد.[۲۲] بسیاری از سفرنامه‌نویسان مسلمان به استقبال گسترده مسلمانان از سفر معناگرای حج در دوره‌های مختلف تاریخی اشاره کرده‌اند.[۲۳]
پیاده‌روی اربعین نیز از مهم‌ترین مصادیق گردشگری معناگرا در فرهنگ شیعیان است که در روزهای منتهی به اربعین حسینی (مصادف با بیستم ماه صفر) برگزار می‌شود. در راهپیمایی اربعین، بسیاری از ویژگی‌های انسانی مانند ایثار و فداکاری، میهمان‌نوازی، اخوت دینی و تزکیۀ اخلاقی، تجلی پیدا می‌کند.
گردشگری معناگرا در فرهنگ ایرانی
سفر در فرهنگ ایرانی با اثرپذیری از آموزه‌های اسلامی، از گذشته‌های دور با رگه‌هایی از معناگرایی همراه بوده است. این معناگرایی را در سفرنامه‌های گوناگون از سفرنامه ناصرخسرو در سده پنجم هجری تا سفرنامه حج جلال آل‌احمد با عنوان «خسی در میقات» در دورۀ معاصر می‌توان دید. امروزه گاهی از گردشگری معناگرا در فرهنگ ایرانی با عنوان «گردشگری تعالی‌بخش» یاد می‌شود. این گونه از گردشگری، در تماشای جاذبه‌های طبیعی، آفرینشگری خدا را بازمی‌جوید و در نگاه به جاذبه‌های تاریخی، گاه هنر آدمی را می‌ستاید و گاه از گذشته عبرت می‌گیرد.[۲۴]
تلاش برای تسهیل سفر نیز در فرهنگ ایرانیان نهادینه شده است. مکان‌های مذهبی، عامل مهمی در گسترش زیرساخت‌های لازم برای سفر و فراهم آوردن امکانات رفاهی برای مسافران بوده است. وقف نیز به‌عنوان یک نهاد اجتماعی مهم در فرهنگ ایرانیان مسلمان، جایگاه ویژه‌ای در ارتباط با سفر داشت؛ ایجاد یا تعمیر کاروانسرا یا پل‌ها در فرهنگ ایرانیان به «ابواب الخیر» معروف بود و معمولا توسط افراد خیّر انجام می‌شد.[۲۵] همچنین آداب و رسوم و به‌ویژه مهمان‌نوازی ایرانیان نیز در گسترش و تسهیل سفر با رویکرد معناگرا، اثرگذار بوده است. در جنوب ایران، رسم بر آن بود که هرگاه خرما از نخل بر زمین می‌افتاد صاحب نخلستان، آن را سهم رهگذران و مسافران می‌دانست و حتی یک دانه از آن را خود برنمی‌گرفت. همچنین برخی تاریخ‌نگاران به مکان‌هایی در بعضی از شهرها اشاره کرده‌اند که به‌عنوان اقامت‌گاه و مهمان‌سرا استفاده می‌شد و برخی تا صد سال برپا بوده و پذیرای مهمان بودند؛ حتی در نیمه‌شب اگر صدها نفر به آن‌جا می‌آمدند تمام نیازمندی‌های آنها و مرکب‌شان تأمین می‌شد و خداوندان خانه با گشاده‌رویی از آنها استقبال می‌کردند.[۲۶]
گردشگری معناگرا در ادبیات فارسی
در ادبیات کهن فارسی و به‌ویژه در اشعار با مضمون تعلیمی، همواره به وجه تعالی‌بخشی سفر و جهان‌گردی، اشاره شده است. سعدی در مطلع یکی از غزل‌های خود چنین سروده است:[۲۷]
| بسیار سفر باید تا پخته شود خامی | صوفی نشود صافی تا در نکشد جامی |
عطار نیز در غزلی، مخاطب خود را این‌چنین به سفر و گردشگری معناگرا (سیر در آفاق و انفس) فرا می‌خواند:[۲۸]
| تا تو ز هستی خود زیر و زبر نگردی | در نیستی مطلق مرغ بپر نگردی | |
| زین ابر تر چو باران بیرون شو و سفر کن | زیرا که بی‌سفر تو هرگز گهر نگردی | |
| این پردۀ نهادت بر در ز هم که هرگز | در پرده ره نیابی تا پرده‌در نگردی |
از مهم‌ترین مصادیق رویکرد معناگرا به سفر، نوع توجه ادبیات تصوف و عرفان اسلامی ـ ایرانی به مفهوم «سفر» و به‌کارگیری آن در معنای توجه دل به حقیقت است. در این رویکرد، «سفر» به سیر درونی انسان در فرآیند تکامل، گفته می‌شود.[۲۹]
«سیر آفاق و انفس» نیز از اصطلاحاتی است که در ادبیات فارسی‌زبانان کاربرد بسیاری دارد. این اصطلاح برگرفته از عبارت قرآنی «سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ» است[۳۰] که بر اساس آن، قرآن نشانه‌های خدا (آیات) را به دو دسته «آفاقی» و «انفسی» تقسیم می‌کند. آیات آفاقی، ناظر به پدیده‌های هستی بوده و مراد از آیات انفسی، نشانه‌های خدا در درون آدمی است. ملاصدرا در مقدمۀ کتاب مشهور خود با نام «اسفار اربعه» (سفرهای چهارگانه)، سلوک عارفان و سیر آفاقی و انفسی اولیای الهی را به چهار سفر معنوی، مانند کرده است: 1. سفر از خلق به‌سوی حق؛ 2. سفر در حق همراه حق؛ 3. سفر از حق به‌سوی خلق همراه حق؛ 4. سفر در خلق همراه حق.[۳۱]
خارج از نگاه تفسیری، فلسفی و عرفانی، اصطلاح «سیر در آفاق و انفس» در ادبیات عامه نیز گاهی به‌معنای نگاه معناگرا به هستی است و گاهی به گردشگری و مشاهدۀ فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌های جوامع انسانی توجه دارد؛ اما در همین معنا نیز متأثر از نگاه معناگرا به سفر است که بزرگان طریقت‌های صوفیه، مریدان خود را به آن فرامی‌خواندند.[۳۲]
سفر، به‌ویژه با رویکرد معناگرا دستمایۀ ضرب‌المثل‌هایی در زبان فارسی بوده است. مصرع «بسیار سفر باید تا پخته شود خامی» از سعدی،[۳۳] امروزه در فرهنگ ایرانیان به‌عنوان یک ضرب‌المثل به‌کار می‌رود. انسان با کسب تجربه از سفرهای گوناگون و سازگاری با شرایط سخت آنها، پخته می‌شود و آموخته‌هایش را برای زندگی بهتر، به‌کار می‌گیرد. در آموزه‌های اسلام نیز سرمایۀ عمر آدمی برتر از آن دانسته شده که به تماشای مادی و بی‌حاصل جهان از کف برود؛ از این منظر، سیر و سیاحت و گردشگری باید معناگرا باشد تا به اندیشه‌ورزی و درس‌آموزی بینجامد.[۳۴] همچنین معناگرایی پررنگی که در سفر «حج» و انجام مناسک آن وجود دارد در ادبیات عمومی ایرانیان، به‌ویژه در قالب شعر زیر بازنمایی شده است:[۳۵]
| کعبه یک سنگ نشانی است که ره گم نکنی | حاجی احرام دگر بند ببین یار کجا است |
مقاصد گردشگری معناگرا در ایران
مقاصد مذهبی
در فرهنگ مسلمانان، گردشگری مذهبی را «زیارت» می‌گویند. حرم امام رضا در مشهد، حرم فاطمه معصومه در قم، حرم شاهچراغ در شیراز، حرم عبدالعظیم حسنی در شهرری و صدها امامزاده در مناطق مختلف، از مهم‌ترین مقاصد زیارتی و گردشگری مذهبی ایرانیان هستند. زیارت‌گاه‌ها در ایران، علاوه بر پاسخ‌گویی به نیازهای معنوی زائران، از جلوه‌های زیبایی‌شناختی نیز بهره‌مند هستند؛ معماری سازه‌ها در حرم‌ها و زیارت‌گاه‌ها از زیبایی، نظم و ظرافت‌های چشم‌نواز بهره‌مند هستند. موسیقی نیز در قالب صدای نقاره‌ها، تلاوت قرآن و دعا و آوای اذان، از جذابیت‌های زیارت در فرهنگ ایرانی است. همچنین در زیارت‌گاه‌ها «مشک» و «عود» دود می‌کنند و گاهی مکان زیارت را به بوی گلاب آغشته می‌کنند. شهرت «عطر مشهدی»، گویای درهم‌تنیدگی زیارت و بوی خوش، در فرهنگ گردشگری مذهبی ایرانیان است. در فرهنگ دینی ایرانیان حتی گردشگری سلامت نیز درآمیخته با زیارت و گردشگری مذهبی است. بسیاری از ایرانیان به‌منظور «شفا» و درمان بیماری‌های سخت، به زیارت می‌روند. این رویکرد به‌ویژه در زیارت امام رضا در شهر مشهد، کاملا نمایان است. خرید سوغات از شهر زیارتی مانند مشهد به‌عنوان رهاورد زائر برای عزیزان و آشنایان نیز جایگاه ویژه‌ای در گردشگری مذهبی ایرانیان دارد.[۳۶]
مسجد نیز در ایران بر اساس باورهای دینی، از بناهای مهم و باارزش به‌شمار می‌رود. برخی از مسجدهای ایران از گذشته‌های دور با شکوه و جلال برپا هستند. ویژگی اصلی این بناها ترکیب رنگ، نور، هنر و معماری باشکوه است که برخی از مسجدهای ایران را در زیبایی و شگفتی، در جهان نامور کرده است. مسجدهای بسیاری در ایران وجود دارد که از دیرباز مقصد مذهبی گردشگران بوده‌اند. مسجد نصیرالملک شیراز، مسجد امام اصفهان، مسجد وکیل شیراز، مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، مسجد جامع یزد، مسجد آقابزرگ کاشان، مسجد کبود تبریز، مسجد گوهرشاد مشهد و مسجد جمکران قم، از معروف‌ترین مسجدهای ایران هستند که سالانه میلیون‌ها گردشگر از آنها بازدید می‌کنند.[۳۷]
مقاصد فرهنگی
الف) بازار؛ بازارهای کهن ایران از مقاصد فرهنگی مهم در گردشگری معناگرا است. بازار اصفهان، بازار تهران، بازار تبریز و بازار وکیل شیراز، با سبک معماری و جاذبه‌های هنری ویژه، ذهن و اندیشه بازدیدکنندگان را به ژرفانگری در شاخص‌ها و ارزش‌های فرهنگی ایرانیان سوق می‌دهد تا از رهگذر آن به قدرت درونی انسان و ارتباط آن با آفرینشگر هستی، بیندیشد.[۳۸]
ب) میراث فرهنگی؛ میراث فرهنگی ایران در یونسکو نیز از مقاصد گردشگری فرهنگی ایرانیان است. میراث جهانی یونسکو، عهدنامه‌ای بین‌المللی برای حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی مهم است که به تمام انسان‌ها تعلق دارد. میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی، عبارت است از: ۱ـ چغازنبیل (شوش)؛ ۲ـ میدان امام اصفهان؛ ۳ـ تخت جمشید (فارس)؛ ۴ـ تخت سلیمان (تکاب)؛ ۵ـ بم و چشم‌انداز تاریخی آن (کرمان)؛ ۶ـ پاسارگاد (فارس)؛ ۷ـ سلطانیه (زنجان)؛ ۸ـ بیستون (کرمانشاه)؛ ۹ـ مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران؛ ۱۰ـ سازه‌های تاریخی ـ آبی شوشتر؛ ۱۱ـ مجموعه بازار تاریخی تبریز؛ ۱۲ـ بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی؛ ۱۳ـ ۹ باغ ایرانی شامل: اکبریه بیرجند، فین کاشان، شاهزاده ماهان، ارم شیراز، عباس‌آباد بهشهر، چهلستون اصفهان، دولت‌آباد یزد، پاسارگاد شیراز و پهلوان‌پور یزد؛ ۱۴ـ گنبد قابوس (استان گلستان)؛ ۱۵ـ مسجد جامع اصفهان؛ ۱۶ـ کاخ گلستان (تهران)؛ ۱۷- شهر سوخته (استان سیستان و بلوچستان)؛ ۱۸- چشم‌انداز فرهنگی میمند؛ ۱۹- محوطه باستانی شوش؛ ۲۰ – یازده قنات ایرانی؛ ۲۱ – شهر تاریخی یزد؛ ۲۲ – چشم انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس؛ ۲۳ – راه آهن سراسری ایران؛ ۲۴ – منظر فرهنگی هورامان/ اورامانات. همچنین دشت لوت و جنگل‌های هیرکانی دو اثر از میراث طبیعی ایران است که در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.[۳۹]
ج) کتابخانه؛ برخی کتابخانه‌های ایران نیز در شمار مقاصد فرهنگی گردشگران قرار می‌گیرد. «کتابخانه ملی ایران»، از مهم‌ترین و غنی‌ترین مجموعه‌های علمی ایران است که به‌منظور دسترسی آسان علاقمندان، علاوه بر ساختمان مرکزی تهران، در استان‌های آذربایجان شرقی، اصفهان، بوشهر، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، کرمان، گیلان، همدان، یزد و فارس نیز شعبه دارد. ساختمان کتابخانه ملی ایران، 97000 مترمربع زیربنا دارد و شامل 8 واحد تخصصی کتابداری، مجموعۀ کتاب‌های مرجع و غیر مرجع چاپی، نسخ خطی، کتاب‌های نادر و منابع غیرمکتوب است. سازۀ این بنا که تلفیقی از معماری سنتی و مدرن است در برابر زلزله 9 ریشتری مقاوم بوده و تا 7 میلیون جلد کتاب را در خود جای می‌دهد. بیشتر آثار موجود در کتابخانه ملی، آثار بزرگان ایرانی در علوم مختلفی مانند ادبیات، تاریخ، نجوم، فلسفه، عرفان، فقه، اصول فقه و طب است. مجموعه‌ای از نخستین ترجمه‌های فارسی کتب غیرایرانی و قطعاتی از خوش‌نویسی اساتید نامدار خوش‌نویسی ایران نیز در این مجموعه نگهداری می‌شود.[۴۰]
در گذشتۀ تاریخی ایرانیان، مسجد مهم‌ترین مکانی بود که معمولا کتابخانه در آن برپا می‌شد، به‌ویژه مساجد جامع که کتابخانه‌های بزرگی داشتند و اغلب به‌عنوان کتابخانه‌های عمومی در دسترس مردم بود.[۴۱] در مسجد جامع عتیق شیراز، کهن‌ترین مسجد جامع در ایران، ساختمانی بهنام «خداخانه» یا «بیت‌المصاحف» با کارکرد کتابخانه بود.[۴۲] در مسجد جامع کبیر اصفهان نیز کتابخانه، حجره‌ها و مخزن‌هایی از کتاب احداث شد. در مسجد قدیم (عتیق) یزد نیز کتابخانه بزرگی تا قرن نهم هجری دایر بود. مسجد علیشاه در تبریز، مسجد سلطانیه در زنجان و مسجد جامع گوهرشاد در مشهد، کتابخانه‌های معتبری داشتند؛[۴۳] اما کتابخانه‌های حرم‌ها و آستان‌های مقدس از احترام و توجه ویژه‌ای برخوردار بوده و بخشی از هدایا و نذورات، کتاب‌های نفیسی بود که وقف این مکان‌های مقدس می‌شد. آستان قدس رضوی در مشهد، آستان احمد بن موسی (شاهچراغ) در شیراز، آستان عبدالعظیم حسنی در شهرری و آستان فاطمه معصومه در قم از دیرباز دارای کتابخانه‌های بزرگ و باارزشی بوده‌اند.
د) موزه؛ واژۀ فرانسوی موزه که در جهان به‌عنوان مکان گردآوری، نگهداری و نمایش مجموعه‌ای از آثار باستانی، تاریخی، صنعتی و هنری، شناخته می‌شود در فرهنگ ایرانی و زبان فارسی با عنوان «گنجینه»، یاد می‌شد.[۴۴] موزه‌ها، سطح فرهنگ، گرایش‌ها و آروزهای جوامع را بازنمایی می‌کنند و هدف برپایی آنها، ژرف‌اندیشی در آثار و شواهد به‌جای ماندۀ انسان‌ها و بهره‌وری معنوی از آنها است.[۴۵] بر اساس آخرین آمار ارائه شده، جمهوری اسلامی ایران بیش از 700 موزه دارد که مهم‌ترین آنها عبارت است از:
«موزه ملی ایران»، «موزه آذربایجان» در تبریز، «موزه رضا عباسی»، «موزه آبگینه»، «موزه فرش ایران» در تهران، «موزه هنرهای معاصر» اصفهان، «مؤسسه فرهنگی موزه‌های بنیاد»، «کاخ‌موزه نیاوران »، «موزه علوم طبیعی» در بهاباد یزد، «خانه عباسی‌ها» در کاشان، «باغ عفیف‌آباد» شیراز، «عالی‌قاپو» اصفهان، «خانه عامری‌ها» کاشان، «موزه قاجار» در تبریز، «موزه مردم‌شناسی» اردبیل، «موزه اسقف اعظم آرداک مانوکیان» (کلیسا) در تهران، «ارگ کریم‌خان»، «کاخ و موزه باغچه‌جوق»، «کاخ باغ فردوس» تهران، «خانه بهنام» در تبریز، «خانه بروجردی‌ها» کاشان، «چهلستون»، «خانه مشروطه» اصفهان، «خانه مشروطه» تبریز، «موزه دکتر حسابی» تهران، «باغ ارم شیراز»، «باغ و عمارت عین‌الدوله» تهران، «باغ فین» کاشان، «حمام گنجعلی‌خان» کرمان، «موزه آبگینه و سفالینه» تهران، «کاخ گلستان»، «خانه حیدرزاده» تبریز، «خانه حریری» تبریز، «موزه تاریخ طبیعی» همدان، «کاخ هشت‌بهشت» اصفهان، «موزه حرم حضرت معصومه»، «باغ موزه دفاع‌مقدس»، «خانه شیخ‌الاسلام» اصفهان، «موزه عصرآهن» تبریز، «موزه بزرگ خراسان»، «کتابخانه و موزه ملی ملک» تهران، «کاخ مرمر» تهران، «عمرات مسعودیه» تهران، «موزه سنجش» تبریز، «موزه محرم» تبریز، «موزه موسیقی ایران» تهران، «موزه ملی خودرو» تهران، «موزه جواهرات ملی» تهران، «کاخ نیاوران»، «موزه سفال» تبریز، «موزه ماشین‌های اداری سفیر» تهران، «موزه علم و طبیعت» اهواز، «گالری راه ابریشم» تهران، «موزه ارتباطات» تهران، «تماشاگه زمان» تهران، «موزه عبرت» تهران، «موزه آب» یزد، «موزه پارینه‌سنگی زاگرس» کرمانشاه، «باغ نارنجستان قوام» شیراز، «خانه کاریکاتور ایران» تهران، «موزه حشره‌شناسی هایک میرزایانس» در تهران و «موزه قرآن و کتابت» در تبریز.[۴۶]
آرامستان‌ها
آرامگاه‌ها و آرامستان‌ها در گردشگری معناگرا، جایگاه ویژه‌ای دارند. برخی کشورها مانند گرجستان، آمریکا، فرانسه، ایتالیا، آرژانتین، اتریش و انگلستان، به‌صورت ویژه از ظرفیت آرامگاه‌ها برای گردشگری معناگرا بهره می‌گیرند؛ اما ایرانیان به‌صورت سنتی و نیز با تکیه بر آموزه‌های دینی اسلام، از دیرباز چنین ظرفیتی را به‌کار گرفته‌اند. بخش مهمی از میراث فرهنگی ایران در آرامگاه و آرامستان، جلوه‌گر است؛ آرامگاه عطار، خیام، فردوسی، ابن‌سینا، باباطاهر، حافظ، سعدی، بایزید بسطامی، شیخ احمد جامی، شیخ ابوالحسن خرقانی، شاه نعمت‌الله ولی، برج قابوس، نقش رستم با معماری منحصربه‌فرد، دخمه‌های سکوت زرتشتیان، آرامستان‌های کم‌نظیر منطقۀ بختیاری خوزستان با نمادهایی از شیرهای سنگی، آرامستان خالدنبی، تخت‌پولاد در اصفهان، ابن‌بابویه در شهرری، بهشت‌زهرا در تهران و مقبرة الشعرای تبریز، ایران را در داشتن آرامستان‌های متنوع و رازآمیز دارای جایگاه ویژه‌ای ساخته است.[۴۷] امروزه مرقد امام خمینی (حرم امام) در جوار بهشت زهرا، با معماری خاص خود به یکی از قطب‌های گردشگری مذهبی تبدیل شده است. مرقد امام خمینی هر ساله میزبان مراسم‌های مختلف فرهنگی و دینی به‌ویژه مراسم سالگرد درگذشت امام خمینی در چهاردهم خرداد است.[۴۸]
معماری
در گردشگری معناگرا، بسیاری از سازه‌ها یا مکان‌های برساختۀ آدمی، از زاویه‌ای نگریسته می‌شود که هدف آن، کشف معانی پنهان در معماری آن سازه‌ها یا مکان‌ها است. ایرانیان مسلمان با تکیه بر فرهنگ دینی خود، آثار معماری چشمگیری را پدید آورده‌اند که نگرش دینی آنها به جهان هستی را بازنمایی می‌کند. امروزه از مجموعۀ این تلاش‌ها با عنوان «معماری معناگرا» یاد می‌شود. از این منظر، یک اثر معماری شامل سه سویه است: صورت، کارکرد و معنا. یک بنا که به‌دلیل کارکرد آن ساخته می‌شود، علاوه بر کالبد، دارای روح و معنایی برگرفته از فرهنگ و جهان‌بینی جامعه است.[۴۹] تناسب، نظم، الگوی هندسی مرکزگرا، شکست نور، تضاد نور و تاریکی، فیلتر کردن نور، سازگاری نور و رنگ، بازتاب نور، اعداد، اشکال، رنگ‌ها، اهمیت فضای خالی، شفافیت سطوح، آب، آینه و عناصر طبیعت، ابزارهایی هستند که معماری معناگرای ایرانی، آنها را در ارتباط با مفاهیم برگرفته از جهان‌بینی اسلامی شامل توحید و حضور خدا، وحدت در عین کثرت، تجلی پروردگار در هستی، تفکر در آیات، حرکت، عرفان و تسبیح موجودات، به‌کار می‌گیرد.[۵۰]
یادمان‌های دفاع مقدس
چندی پس از پایان جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه ایران، از سال 1376ش تعدادی از رزمندگان دوران جنگ، برای آشنایی مردم و نسل جوان با فرهنگ و ارزش‌های دفاع مقدس کاروان‌هایی را روانۀ بازدید از برخی مناطق جنگی در جنوب ایران می‌کردند. در این مناطق به‌تدریج یادمان‌هایی برپا شد و کاروان‌های مردمی با عنوان «راهیان نور» به این مناطق سفر می‌کردند. راهیان نور در فرهنگ ایرانیان، گونه‌ای از گردشگری معناگرا است که مردم و به‌ويژه جوانان را با فرهنگ و ارزش‌های دفاع مقدس آشنا می‌کند. یادمان شلمچه، یادمان طلاییه، یادمان دهلاویه، یادمان هویزه، یادمان فتح المبین، یادمان مرصاد، یادمان بازی‌دراز، یادمان بوالحسن و یادمان شهید کاظمی، از مهم‌ترین یادمان‌های دفاع مقدس در جنوب، غرب و شمال‌غرب ایران هستند.[۵۱]
آیین‌ها و مناسک
در ایران، بسیاری از آیین‌های ملی و مذهبی و مناسک دینی، از مقاصد گردشگری معناگرا به‌شمار می‌روند. بسیاری از ایرانیان و نیز گردشگران خارجی برای دیدن برخی آیین‌ها و مناسک به نقاط مختلف ایران سفر می‌کنند که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- تعزیه؛ در ادبیات مذهبی شیعیان ایران، تعزیه به شبیه‌خوانی و قالب نمایشی گفته می‌شود که با استفاده از شعر و موسیقی، مصائب اهل‌بیت و به‌ويژه امام حسین و خاندان او را بازنمایی می‌کند.[۵۲] امروزه شهر نطنز را با چهار تکیه قدیمی آن، پایتخت نمایش تعزیه در ایران می‌دانند. مراسم تعزیه‌خوانی شهر نطنز در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.[۵۳]
2ـ علم‌بندی؛ آیین علم‌بندی در آغاز ماه محرم و سوگواری در روزهای بزرگ‌داشت شهادت امام حسین، از رسم‌های سنتی ایرانیان در برخی مناطق به‌ویژه در استان گیلان است. این رسم در ماسوله، لاهیجان و آستانه اشرفیه از سابقه و شکوه بیشتری برخوردار است و هر سال، بسیاری از اهالی گیلان را به زادگاه خود می‌کشاند تا در برپایی این مراسم مشارکت کنند.[۵۴]
3ـ آیین قالی‌شویان؛ رسم سنتی و مذهبی قالی‌شویان (جمعه‌قالی) هر سال در دومین جمعه پاییز با هدف گرامی‌داشت شهادت امامزاده سلطان‌علی بن محمد باقر در مشهد اردهال برگزار می‌شود. در این مراسم نمادین که در فهرست میراث معنوی ایران ثبت شده، مردم با چوب‌دستی‌هایی، قالیچۀ مخصوصی را در نهر آب شست‌وشو می‌دهند. بسیاری از مردم ایران و گردشگران خارجی برای حضور در مراسم قالی‌شویان و دیدن این آیین تاریخی، به مشهد اردهال سفر می‌کنند.[۵۵]
4ـ یوم‌العباس؛ مراسم کهن و مذهبی یوم‌العباس در روز هشتم محرم و به پاس رشادت‌های حضرت ابوالفضل در کربلا، توسط مردم زنجان و گردشگران بسیاری از ایران و جهان در شهر زنجان برپا می‌شود.[۵۶]
5ـ جشن پیر شالیار؛ جشن عروسی پیر شالیار با شهرت جهانی، آیین سنتی است که هر سال بین 11 تا 15 بهمن در منطقه اورامانات در استان کردستان، آغاز می‌شود. بخش اصلی جشن که از چهارشنبه تا جمعه برگزار می‌شود شامل ذبح حیوانات، آیین سماع، صرف غذا و شب‌نشینی است. مراسم در صبح جمعه با رفتن دست‌جمعی به زیارتگاه پیر شالیار و خواندن دعا و سپس اقامه نماز جمعه، پایان می‌یابد. آیین‌های این مراسم را نماد دل‌کندن از وابستگی‌ها و قرار گرفتن در مسیر پاکسازی درونی و رستگاری دانسته‌اند.[۵۷]
6ـ گلاب‌گیری؛ آیین سنتی گلاب‌گیری در فصل بهار و همزمان با شکوفایی گل‌های محمدی برگزار می‌شود. امروزه جشنواره گلاب‌گیری، به‌ویژه توسط مردم کاشان و شهرهای اطراف آن با آداب خاصی و همراه با شکرگزاری از ۱۵ تا ۲۵ اردیبهشت برگزار می‌شود.[۵۸]
پانویس
- ↑ رضایی و دیگران، «نقش نمادها و المان‌های شهری در توسعه گردشگری شهر خرم‌آباد»، 1400ش، ص115.
- ↑ نورآقایی، «گردشگری معناگرا»، وب‌سایت شخصی آرش نورآقایی.
- ↑ شفیعا و صباغ‌پور آذریان، «تبیین مفهوم معنویت در گردشگري با استفاده از تحلیل محتوا»، 1395ش، ص124.
- ↑ عابدی جعفری و رستگار، «ظهور معنویت در سازمان‌ها»، 1386ش، ص105.
- ↑ نصر، در جست‌وجوی امر قدسی، 1385ش، ص243.
- ↑ ایمانی خوشخو و شهرابی فراهانی، «بررسی ارتباط میان عناصر معناگرایی و ادراک گردشگر از سفر»، 1397ش، ص148-149.
- ↑ V.E.Frankl
- ↑ حسنی بافرانی و آذربایجانی، «انسان سالم و ویژگی‌های آن از دیدگاه ویکتور فرانکل»، 1390ش، ص139.
- ↑ مسعودی و هاشمی، «بازخوانی نظریه فطرت دینی در رویکرد معناگرایی ویکتور فرانکل»، 1391ش، ص142-145.
- ↑ ایمانی خوشخو و شهرابی فراهانی، «بررسی ارتباط میان عناصر معناگرایی و ادراک گردشگر از سفر»، 1397ش، ص144-145.
- ↑ شفیعا و صباغ‌پور آذریان، «تبیین مفهوم معنویت در گردشگري با استفاده از تحلیل محتوا»، 1395ش، ص120.
- ↑ شفیعا و صباغ‌پور آذریان، «تبیین مفهوم معنویت در گردشگري با استفاده از تحلیل محتوا»، 1395ش، ص117 و 121.
- ↑ بیگی و اذانی، «گردشگری معناگرا راهکارجدید بازاریابی گردشگری کشورهای اسلامی»، 1391ش.
- ↑ جوادی آملی، فطرت در قرآن، 1379ش، ص54.
- ↑ سوره قیامت، آیه 36؛ سوره مؤمنون، آیه 115؛ سوره آل‌عمران، آیه 191.
- ↑ سوره بقره، آیه 156.
- ↑ سوره عنکبوت، آیه 20.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 190.
- ↑ شفیعا و صباغ‌پور آذریان، «تبیین مفهوم معنویت در گردشگري با استفاده از تحلیل محتوا»، 1395ش، ص123.
- ↑ ایمانی خوشخو و شهرابی فراهانی، «بررسی ارتباط میان عناصر معناگرایی و ادراک گردشگر از سفر»، 1397ش، ص156.
- ↑ شهرابی فراهانی، «ادراک معنوی در گردشگری»، وب‌سایت دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ↑ کلینی، کافی، 1388ش، ج2، ص286.
- ↑ ابن‌حوقل، صورة الأرض، 1345ش، ص197؛ ابن‌جبیر، سفرنامه، 1370ش، ص262.
- ↑ «هم‌اندیشی فعالان حوزۀ گردشگری تعالی‌بخش»، وب‌سایت عصر اقتصاد.
- ↑ اروجی و چاهیان، «نقش فرهنگ عمومی ایرانیان در تسهیل مسافرت»، 1392ش، ص69-70.
- ↑ اصطخری، مسالک و ممالک، 1368ش، ص143 و 227.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزل 597، در وب‌سایت گنجور.
- ↑ عطار، دیوان اشعار، غزل شماره 761.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه سفر.
- ↑ سوره فصلت، آیه 53.
- ↑ صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، 1981م، ج1، ص13.
- ↑ شیروانی، بستان السیاحه، 1315ق، ص16.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزل 597، در وب‌سایت گنجور.
- ↑ مطهری، حماسه حسینی، 1377ش، ج1، ص231.
- ↑ حسینی، «حاجی احرام دگر بند ببین یار کجاست»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ خدیوی، «گردشگری معنوی، مزیت رقابتی شهر مشهد»، وب‌سایت پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی.
- ↑ شعبانی، «زیباترین و بزرگ‌ترین مسجدهای ایران»، وب‌سایت پلازا.
- ↑ ایمانی خوشخو و شهرابی فراهانی، «بررسی ارتباط میان عناصر معناگرایی و ادراک گردشگر از سفر»، 1397ش، ص160-161.
- ↑ «میراث جهانی ثبت‌شدۀ کشورمان»، وب‌سایت کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران.
- ↑ «کسب رتبه دوم معماری در خاورمیانه برای کتابخانه ملی»، خبرگزاری کتاب ایران.
- ↑ مکی سباعی، نقش كتابخانه‌هاي مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامي، 1373ش، ص4-8.
- ↑ بهروزي، تاريخچۀ كتابخانه‌ها و مطبوعات و چاپخانه‌هاي فارس، ج2، 1346ش، ص35.
- ↑ صفا، آموزش و دانش در ايران، 1362ش، ص8.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه موزه.
- ↑ «روز جهانی موزه و میراث فرهنگی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «افزایش تعداد موزه‌های کشور به 710 موزه»، وب‌سایت وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی؛ «موزه‌های معروف ایران و جهان»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ نورآقایی، «کتاب آرامستان»، وب‌سایت شخصی آرش نورآقایی.
- ↑ «حرم امام خمینی»، ویکی شیعه.
- ↑ نقی‌زاده، «تأثیر معماری و شهر بر ارزش‌های فرهنگی»، 1381ش، ص64.
- ↑ بمانیان و عظیمی، «انعكاس معاني منبعث از جهان‌بيني اسلامي در طراحي معماري»، 1389ش، ص45-46.
- ↑ «تاریخچه راهیان نور»، وب‌سایت ستاد مرکزی راهیان نور.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ تعزیه.
- ↑ «پایتخت تعزیه ایران»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ اصلانی عربانی، کتاب گیلان، 1374ش، ج3، ص450؛ قربانی، پیشینۀ تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، 1396ش، ص312.
- ↑ «قالی‌شویان (آیین)»، ویکی‌شیعه.
- ↑ «مراسم یوم العباس در حسینیه اعظم زنجان»، خبرگزاری فارس.
- ↑ خشنود و طهماسبی، «بررسی ویژگی الگوهای فرهنگی و مراسم‌های مذهبی (پیرشالیار) در اورامان تخت»، 1397ش، ص6-7؛ محمدپور، «جشن پیرشالیار در آینۀ فرهنگ مردمان هورامان»، ص146.
- ↑ قرنی آرانی و همکاران، «نقش توليد گل محمدي و گلاب‌گيري در توسعه سکونت‌گاه‌هاي انسانی»، 1398ش، ص341.
منابع
- ابن‌جبیر، محمد بن احمد، سفرنامه، ترجمه پرویز اتابکی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1370ش.
- ابن‌حوقل، محمد، صورة الأرض، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1345ش.
- اروجی، فاطمه و چاهیان، علی‌اصغر، «نقش فرهنگ عمومی ایرانیان در تسهیل مسافرت»، نشریه مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، شماره 90، بهار و تابستان 1392ش.
- اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، تهران، علمی و فرهنگی، 1368ش.
- اصلانی عربانی، ابراهیم، کتاب گیلان، تهران، گروه پژوهشگران ایران، 1374ش.
- «افزایش تعداد موزه‌های کشور به 710 موزه»، وب‌سایت وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی، تاریخ به‌روزرسانی: 29 اردیبهشت 1399ش.
- ایمانی خوشخو، محمدحسین و شهرابی فراهانی، مهدیه، «بررسی ارتباط میان عناصر معناگرایی و ادراک گردشگر از سفر»، فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگری، شماره 44، زمستان 1397ش.
- بمانیان، محمدرضا و عظیمی، سیده‌فاطمه، «انعكاس معاني منبعث از جهان‌بيني اسلامي در طراحي معماري»، نشریه مطالعات شهر ایرانی ـ اسلامی، شماره 2، 1389ش.
- بهروزي، علي‌نقي، تاريخچۀ كتابخانه‌ها و مطبوعات و چاپخانه‌هاي فارس، شيراز، انجمن كتابخانه‌هاي عمومي شيراز، 1346ش.
- بیگی، حمیده و اذانی، مهری، «گردشگری معناگرا راهکارجدید بازاریابی گردشگری کشورهای اسلامی»، پنجمین کنگره بین‌المللی جغرافیدانان جهان اسلام، 1391ش.
- «پایتخت تعزیه ایران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ انتشار: 30 شهریور 1397ش.
- «تاریخچه راهیان نور»، وب‌سایت ستاد مرکزی راهیان نور؛ تاریخ بازدید: 31 اردیبهشت 1402ش.
- جوادی آملی، عبدالله، فطرت در قرآن، قم، إسراء، 1379ش.
- حسنی بافرانی، طلعت، و آذربایجانی، مسعود، «انسان سالم و ویژگی‌های آن از دیدگاه ویکتور فرانکل»، فصلنامه روان‌شناسی و دین، شماره 14، تابستان1390ش.
- حسینی، محمدرضا، «حاجی احرام دگر بند ببین یار کجاست»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ انتشار: 25 شهریور 1392ش.
- «حرم امام خمینی»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 11 خرداد 1402ش.
- خدیوی، سعید «گردشگری معنوی، مزیت رقابتی شهر مشهد»، وب‌سایت پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1400ش.
- خشنود، نشاط و طهماسبی، ارسلان، «بررسی ویژگی الگوهای فرهنگی و مراسم‌های مذهبی (پیرشالیار) در اورامان تخت»، کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و مدیریت شهری در ایران، 1397ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 اردیبهشت 1402ش.
- رضایی، فاطمه و دیگران، «نقش نمادها و المان‌های شهری در توسعه گردشگری شهر خرم‌آباد»، فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، شماره 5، بهار 1400ش.
- «روز جهانی موزه و میراث فرهنگی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ انتشار: 28 اردیبهشت 1395.
- سعدی، دیوان اشعار، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 29 اردیبهشت 1402ش.
- شفیعا، سعید و صباغ‌پور آذریان، مهدیه، «تبیین مفهوم معنویت در گردشگري با استفاده از تحلیل محتوا»، فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگری، شماره 35، پاییز 1395ش.
- شعبانی، اعظم، «زیباترین و بزرگ‌ترین مسجدهای ایران»، وب‌سایت پلازا، تاریخ انتشار: 13 مهر 1401ش.
- شهرابی فراهانی، مهدیه، «ادراک معنوی در گردشگری»، وب‌سایت دانشگاه ادیان و مذاهب، تاریخ انتشار: 20 شهریور 1400ش.
- شیروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحه، تهران، چاپ عبدالله مستوفی، 1315ق.
- صدرالدین شیرازی، محمد، الحکمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، بیروت، دار إحیاء التراث العربي، 1981م.
- صفا، ذبيح‌الله، آموزش و دانش در ايران، تهران، نوين، 1362ش.
- عابدی جعفری، حسن و رستگار، عباسعلی، «ظهور معنویت در سازمان‌ها»، فصلنامه علوم مدیریت ایران، شماره 5، بهار 1386ش.
- عطار، دیوان اشعار، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 29 اردیبهشت 1402ش.
- «قالی‌شویان (آیین)»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 12 خرداد 1402ش.
- قربانی، محمدعلی، پیشینۀ تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، رشت، سپیدرود، 1396ش.
- قرنی آرانی و همکاران، «نقش توليد گل محمدي و گلاب‌گيري در توسعه سکونت‌گاه‌هاي انسانی»، نشریه مطالعات برنامه‌ریزی سکونت‌گاه‌های انسانی، شماره 47، تابستان 1398ش.
- «کسب رتبه دوم معماری در خاورمیانه برای کتابخانه ملی»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ انتشار: 28 فروردین 1391ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، موسسه دارالحدیث، 1388ش.
- محمدپور، عادل، «جشن پیرشالیار در آینۀ فرهنگ مردمان هورامان»، نشریۀ فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 15، 1387ش.
- «مراسم یوم العباس در حسینیه اعظم زنجان»، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: 17 شهریور 1398ش.
- مسعودی، جهانگیر و هاشمی، خدیجه، «بازخوانی نظریه فطرت دینی در رویکرد معناگرایی ویکتور فرانکل»، نشریه قبسات، شماره 63، بهار 1391ش.
- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، صدرا، 1377ش.
- مکی سباعي، محمد، نقش كتابخانه‌هاي مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامي، ترجمه علي شكويي، تهران، سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 1373ش.
- «موزه‌های معروف ایران و جهان»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ انتشار: 29 اردیبهشت 1399ش.
- «میراث جهانی ثبت‌شدۀ کشورمان»، وب‌سایت کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران، تاریخ بازدید: 31 اردیبهشت 1402ش.
- نصر، سیدحسین، در جست‌وجوی امر قدسی، ترجمه سیدمصطفی شهرآیینی، تهران، نی، 1385ش.
- نقی‌زاده، محمد «تأثیر معماری و شهر بر ارزش‌های فرهنگی»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 11، 1381ش.
- نورآقایی، آرش، «کتاب آرامستان»، وب‌سایت شخصی آرش نورآقایی، تاریخ انتشار: 30 آذر 1400ش.
- نورآقایی، آرش، «گردشگری معناگرا»، وب‌سایت شخصی آرش نورآقایی، تاریخ انتشار: 5 اسفند 1388ش.
- «هم‌اندیشی فعالان حوزۀ گردشگری تعالی‌بخش»، وب‌سایت عصر اقتصاد، تاریخ انتشار: 9 اسفند 1401ش.