ماسوله

ماسوله؛ شهری توریستی ـ تاریخی از توابع شهرستان فومن در استان گیلان. ماسوله از زیبا‌ترین مناطق مسکونی جنگلی در استان گیلان است. این منطقة تاریخی ـ گردشگری با معماری ویژه و قدمت ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ ساله، یکی از شهر‌های پلکانی جهان است. ماسوله در دل رشته‌کوه‌های البرز قرار دارد. معماری ویژه این منطقه، زمینة جذب گردشگران بسیاری را فراهم کرده است. بافت و ساختار پلکانی ماسوله، مربوط به‌دوران زندیه است. خانه‌های بومی ماسوله با دالان ورودی، سیاهچال، انبار و یک رشته پلکان به هم وصل شده‌اند. معماری پلکانی به‌کار رفته در ماسوله، پشت‌بام یک خانه را به حیاط خانه بعدی تبدیل‌کرده است. شغل اکثر مردم بومی این شهر، چموش‌دوزی (پاپوش سنتی از جنس چرم) و آهنگری است. همچنین زنان محلی با ارائه صنایع‌دستی خود مانند: بافتن جوراب، سیاه‌چادر و شال‌پشمی به کسب در‌آمد می‌پردازند که نوعی خود‌کفایی و اشتغال‌زایی توسط آنها را نشان می‌دهد. تلفیق آبشار، رودخانه، جنگل و معماری پلکانی در ماسوله، اسباب لازم برای جذب گردشگران و توریست‌ها به این منطقة بسیار زیبا را فراهم کرده است. این روستا در ۳۰ مرداد سال ۱۳۵۴ به‌عنوان میراث فرهنگی و طبیعی و اولین شهر تاریخی زنده کشور در فهرست آثار ملی ثبت شد.

موقعیت جغرافیایی

ماسوله از توابع شهرستان فومن است و در استان گیلان قرار دارد. این منطقه تاریخی در 55 کیلومتری شهر رشت و 32 کیلومتری جنوب غربی شهر فومن قرار گرفته و از شمال به ماسال، از جنوب به طارم و از غرب به خلخال محدود است. ماسوله در مختصات جغرافیایی با طول ۴۸ درجه و ۵۹ دقیقه شرقی و عرض ۳۷ درجه و ۹ دقیقه شمالی در دل رشته‌کوه‌هایی زیبا قرار دارد.

نام‌گذاری

ماسوله که یکی از دهستان‌های چهار‌گانه بخش مرکزی شهرستان فومن است، از سدة 8 و 9 هجری، به‌همین نام شناخته می‌شود. کلمه ماسوله از دو بخش «ماس»؛ به‌معنای کوه یا مانع و «اوله»؛ به‌معنای مانند تشکیل‌شده است. برخی معتقدند نام ماسوله از اسم کوهی که در‌کنار این روستا قرار دارد و به نام ماه‌سالار مشهور است، گرفته شده و به باور آنها این منطقه، ماسال نام دارد؛ اما با‌ گذر زمان به ماسوله تبدیل‌شده است. همچنین با تکیه بر زبان‌های فارسی میانه و سانسکریت، ماسوله را می‌توان «ماه کوچک» یا « سرزمین ماه کوچک» نیز معنا کرد.

پیشینه

ماسوله قدیم که به کهنه‌ ماسوله نیز معروف است، در روزگاران قدیم سکونت‌گاه اولیه و قدیمی اهالی این شهر بوده است. طبق تحقیقات باستان‌شناسان در شهریور 1374ش، این منطقه از مراکز مهم فلز‌کاری در سدهای پنجم تا هشتم بوده است. روستای زیبای ماسوله در زمان فتحعلی‌شاه قاجار تحت اختیار ارتش قرار داشت که در آن به ساخت مهمات مورد ‌نیاز برای توپخانة ایران می‌پرداختند.

زبان ساکنان

زبان بیشتر مردم ماسوله، تالشی است که با گویش گیلکی تفاوت بسیاری دارد. زبان تالشی به مادی و پارتی شبیه است. همچنین مشابهت زبان تالشی با زبان‌های کردی، آذری باستان و اوستایی سبب شده اقوام گوناگون ایرانی بتوانند زبان تالشی را متوجه شوند.

معماری

معماری، بافت و ترکیب سنتی خانه‌های ماسوله، هنر معماری ایرانی در دوران زندیه را بازنمایی می‌کند. در ساختار پلکانی ماسوله، پشت‌بام یک خانه، حیاط خانه بعدی می‌شود و محوطه جلوی خانه‌ها و پشت‌بام‌ها به‌عنوان پیاده‌رو استفاده می‌شود. در ایران، روستای اورامانات کردستان نیز دارای معماری پلکانی است. خانه‌های ماسوله دو طبقه دارند و شرایط مناسبی را برای زندگی در فصول مختلف سال فراهم کرده‌اند. در قسمت زمستانی خانه‌ها (سومه)، کوره‌ای در مرکز و به‌منظور آشپزی و تأمین گرما تعبیه شده است. قسمت تابستانی (پیشخوان)، دارای پنجره‌های چوبی و بالا‌رو است که با شیشه‌های زیبا و رنگا‌رنگ تزیین شده است. در پشت‌بام خانه نیز اتاقکی به‌نام برج وجود دارد. بام خانه‌ها در ماسوله متمایل به کوه ساخته شده است. رنگ بیشتر خانه‌‌های ماسوله به‌ رنگ زرد است تا در مه، بهتر دیده شوند. امروزه ساختمان‌های بتونی با سقف‌های آهنی، جایگزین سازه‌های سنگی و چوبی شده است.

بافت ماسوله

ماسوله دارای 4 محله اصلی به نام‌های «خانه‌بر» (خونَ وَر)، «مسجدبر» (مَزَ وَر)، «کِی سَر» و بازاری با 4 طبقه است. هر کدام از این چهار‌محله به‌طور جدا‌گانه به ‌بازار شهر ارتباط بی‌واسطه دارند. امروزه تعداد واحدهای مسکونی ماسوله، با کوچ نیمی از مردمان محلی، به 350 واحد کاهش یافته است. تولید و فروش صنایع‌دستی، از عوامل ادامه رونق این منطقه است، 120 واحد تجاری در بازار ماسوله، 2 حمام خزینه‌دار و 4 کاروان‌سرا در این منطقه دیدنی وجود دارد. بافت روستای ماسوله به‌گونه‌ای است که گذر‌گاه مسکونی، تجاری و تاریخی را برای افراد فراهم کرده است. همچنین وجود امام‌زاده‌های متعدد در این منطقه، پایداری باورهای مذهبی در این منطقه را نشان می‌دهد.

گردشگری

منطقه سنتی و تاریخی ماسوله با معماری منحصر‌به‌فرد در میان کوه‌های مرتفع و جنگل سر‌سبز، مقصد مناسبی را برای گردشگری و مسافرت فراهم کرده است. در کنار روستای پلکانی ماسوله، وجود آبشار‌های رود‌خان، کوشم، لار‌چشمه، توریشم، پارک جنگلی ماسوله، ییلاق کور‌بار ماسوله، قلعه شاه‌معلم، چشمه‌های درمانی علی زاخونی و زمزمه، موزه تاریخی و بازار ماسوله، زیبایی و جذابیت این روستا را بیشتر کرده است. همچنین کوه‌های مرتفع و جنگل‌هایی با درختانی بلند و پوشش گیاهی متراکم، شرایط مناسبی را برای کوهنوردی فراهم کرده است. آب و هوای معتدل، جنگل‌های مه‌آلود و تلفیق طبیعت و بنا‌های تاریخی، ماسوله را به یک مقصد گردشگری برتر تبدیل کرده است. بازار ماسوله در لا‌به‌لای خانه‌های مردمان بومی، در بخش فوقانی این روستا قرار دارد. نمایش صنایع‌دستی مانند ظروف مسی و سفالی، عروسک‌های کاموایی، جوراب‌های پشمی و چموش در کنار خوراکی‌ها و غذا‌های محلی مانند: لواشک، رب‌انار، شیرینی محلی گِردَک و میرزا‌ قاسمی؛ نوعی چشم‌انداز زیبا از هنر و فرهنگ مردمان بومی را به‌نمایش می‌گذارد. از دیگر جاذبه‌های گردشگری ماسوله، موزه مردم‌شناسی است که در ورودی این روستا قرار دارد. این موزه به سه بخش: اسناد و وسایل مربوط ‌به صد سال اخیر منطقه ماسوله، وسایل مربوط به دو قرن اخیر منطقه ماسوله و وسایل 14 قرن اخیر اطراف تقسیم شده است. قدمت تاریخی، شرایط آب و هوایی مساعد، مرمت و نوسازی ساختمان‌ها و بنا‌های تاریخی ماسوله، در ‌کنار تنوع و رونق تجاری و اقتصادی در این منطقه، ماسوله را به قطب گردشگری در شمال کشور تبدیل کرده است. وجود امکانات رفاهی و خدمات بوم‌گردی مانند سوئیت‌های اجاره‌ای، رستوران سنتی و بازار در روستای ماسوله، امکان اسکان را برای گردشگران و توریست‌ها در این منطقه فراهم کرده است.

آداب و رسوم

مردم ماسوله، مسلمان و شیعه هستند. برگزاری مراسم و آیین‌های مذهبی مانند علم‌بندی در ماه محرم از رسومی است که از گذشته تا‌کنون در میان مردم تالشی ساکن ماسوله رواج داشته است. در شب هفتم محرم، مراسم تاریخی مذهبی علم‌بندی ماسوله که قدمتی قریب به هشت قرن دارد برگزار می‌شود. در این مراسم طبق سنت قدیمی، عزادارن بر روی بام‌های خانه‌ها و حیاط مساجد محله‌ها رفته و به سنج‌زدن و شیپور‌دمیدن می‌پردازند. این کار سبب آگاهی و جمع‌شدن اهالی محله‌ها و عزاداران می‌شود. دسته‌های عزاداری وارد محوطة امام‌زاده و مساجد می‌شوند و علمدار‌‌ها علم‌‌های مساجد را که با پارچه‌هایی به رنگ سبز و مشکی آراسته شده‌‌اند از علمدار قدیمی تحویل می‌گیرند. همچنین در این شب، درب بیشتر منازل برای دادن نذری امام حسین باز است. در خانه‌های ماسوله از عزاداران و عاشقان اهل‌بیت با شیر گرم، چای دارچین و کلوچه‌های محلی پذیرایی می‌شود و گوسفند نذری، قربانی می‌کنند.

منابع

• «آشنایی با شهر ماسوله»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
• اسماعیلی، سعیده و تامپی، هومان، «ارزیابی شایستگی فرهنگی راهنمایان تور از دیدگاه گردشگران داخلی (مطالعه تطبیقی تور‌های گروهی ماسوله و ابیانه»، مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی ، شماره 5، 1400ش.
• «جاذبه‌های گردشگری بکر و دیدنی ماسوله»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
• حسن‌پور رلمر، سعید و جمالی، سیروس، «قیاس تزئینات گره‌‌چینی در ساختار بصری پنجره‌های باز‌شو دو روستای تاریخی ماسوله و ابیانه»، مطالعات تطبیقی هنر، شماره 19، 1399ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
• رحمتی‌خواه، میثم، «نقش فضای کالبدی(معماری) ماسوله در توسعه گردشگری»، مطالعات جغرافیا، عمران و مدیریت شهری، شماره 4، 1397ش.
• رنجبر، محسن و سرور، رحیم، «ماسوله تجلی کالبدی هماهنگی و همسازی انسان با طبیعت»، مجموعه مقالات همایش منطقه‌ای راهکار‌های توسعه از دیدگاه جغرافیا دانشگاه آزاد اسلامی واحد آستارا، 1386ش.
• «روستای ماسوله»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
• شربتیان، یعقوب، «بررسی اقلیم، معماری و فرهنگ ماسوله با رویکرد معماری بومی از منظر انسان‌شناسی شهری»، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، شماره 39، 1397ش.
• «عزاداري دهه اول محرم ماسوله ثبت ملي شد»، وب‌سایت خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 24 شهریور 1397ش.
• «فرهنگ زبان مردم ماسوله»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بازدید: 21 تیر 1401ش.
• «ماسوله»، وب‌سایت مجله گردشگری رستاک، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
• «ماسوله گیلان، سمبل روستاهای پلکانی ایران»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌گشت، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
• معصومی اشکوری، سیدحسن، طرح جامع توسعه استان گیلان، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزیف همايش منطقه‌اي راهکار‌هاي توسعه از ديدگاه جغرافيا، 1376ش.