گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه؛ بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان در شهرستان سلطانیه. گنبد سلطانیه یکی از باشکوه‌ترین بنا‌های تاریخی جهان که بر آرامگاه سلطان محمد خدابنده برپا شده است. این بنا یک مسجد بسیار دیدنی است که در جهان از دیدگاه معماری، طراحی داخلی و فضا شناخته شده است. گنبد سلطانیه یکی از شاهکارهای معماری دوره ایلخانی و از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی به ‌شمار می‌رود. این بنای ارزشمند در سال 1384ش، به‌عنوان ششمین اثر جهانی ایران در یونسکو به ثبت رسیده است.

نام‌گذاری

اولجایتو (۶۸۰-۷۱۶ق) از فرمانروایان سلسله ایلخانان که پس از مسلمان شدن، سلطان محمد خدابنده نامیده شد دستور احداث این بنا را صادر کرد. به‌همین دلیل این بنا، گنبد سلطانیه نام گرفته است.

تاریخچه

گنبد سلطانیه در سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ق و در دوره حکومت سلطان محمد خدابنده، هشتمین پادشاه سلسله ایلخانان، ساخته شد. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی وزیر ایلخانان، وظیفه نظارت بر ساخت این گنبد را بر عهده داشت. معمار این بنای تاریخی سید علیشاه بوده و در مدت ۱۰ سال به همراه ۳۰۰۰ نفر کارگر ساخته شده است.

جغرافیا

گنبد سلطانیه، امروزه در مرکز شهرستان سلطانیه و در ۳۷ کیلومتری زنجان قرار گرفته است. شهرستان سلطانیه بين مدارهاي جغرافيایي با مختصات 36 درجه و 15 دقيقه تا 36 درجه و 43 عرض شمالی از خط استوا، و 48 درجه و 33 دقيقه تا 49 درجه و 3 دقیقه طول شرقي از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته است. فاصله شهر سلطانيه تا جاده ترانزیت تهران- زنجان 5 کیلومتر است.

معماری

گنبد سلطانیه یکی از عظیم‌ترین بناهای تاریخی به شیوه آذری در ایران است. سبک آذری در آرایه‌ها و تزئینات بناها، دوره شکوفایی معماری ایرانی محسوب می‌شود. استفاده از سفالینه‌های زرین‌فام و استفاده از حجم زیاد سفال با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی از ویژگی‌های سبک آذری است. گنبد سلطانیه سه طبقه دارد و سبک نمای آن از معماری دوران سلجوقی پیروی کرده است. این‌ سازة تاریخی در طبقه اول و فضاهای اطراف گنبد، مستطیل شکل بوده و در طبقه دوم و سوم به‌ شکل هشت ضلعی است. طول هر یک از اضلاع این هشت ضلعی ۱۷ متر است و روی هر ضلع آن یک مناره قرار دارد. همچنین گنبد سلطانیه دارای هشت ایوان و نزدیک به 50 اتاق است. مصالح مورد استفاده در ساخت بدنه اصلی گنبد، آجر است و در قسمت گنبد، روکشی از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی مشاهده می‌شود که به شیوه معرق‌کاری به‌کار رفته‌اند. ملاط مورد استفاده در بنا نیز مخلوطی از گچ و اندکی آهک است. بنا در قسمت درونی خود از بخش‌های مختلفی مانند تربت‌خانه، سردابه و گنبدخانه تشکیل شده که هرکدام با استفاده از کتیبه‌های نقش‌بسته به طرح‌های جذاب و آیات قرآن طراحی شده است. این بنای تاریخی، کهن‌ترین گنبد آبی‌‌رنگ دوپوسته در ایران است. سقف داخلی اتاق‌ها با آجر‌های رنگی و گچ‌بری، مقرنس‌كاری و كاشی‌كاری آراسته شده است. در تمام این بنا، آیات قرآن و نام‌های خداوند به خط کوفی و ثلث بر دیوارها و کتیبه‌ها دیده می‌شود.

خطرات

این بنای تاریخی در اثر مرمت‌های غیر اصولی روند فرسایشی را در پیش گرفته و نیازمند برنامه‌ریزی منظم و دقیقی برای نگهداری و حفاظت است.

مرمت

در سال ۱۳۴8ش، مرمت و بازسازی گنبد سلطانیه توسط یک گروه ایتالیایی آغاز شد و تا سال 1357ش، ادامه پیدا کرد.

ویژگی‌‌ها

گنبد سلطانیه، سومین گنبد بزرگ در جهان است. این سازه، دارای ورودی اصلی، مقبره و سردابه است. تزئین و ساختار این مقبره از منظر کارشناسان، نقطه عطفی در معماری آن دوران دانسته شده که سبکی جدید را در معماری دوران سلجوقی پدید آورده است. گنبد سلطانیه یک ساختمان هشت ضلعی است که هر ضلع آن ۸۰ متر است و در اطراف آن هشت مناره وجود دارد. برخی از کارشناسان هدف از به‌کارگیری عدد هشت را ساعت خورشیدی دانسته و برخی دیگر آن را به هشت درب بهشت توصیف کرده‌اند. گنبد سلطانیه ۱۱۰ پله دارد که با عدد ابجدی نام علی همسان است. گنبد سلطانیه دارای ارتفاع 52 متری و قطر دهانة 25.60 متری است. از برجسته‌ترین ویژگی‌های گنبد سلطانیه، ساخت اصولی و مستحکم این بنای تاریخی است که با تحمل وزنی در حدود ۱۶۰۰ تن پس از گذشت ۷۰۰ سال تنها ۸ سانتی‌متر نشست داشته است.

کارکرد

بنای گنبد سلطانیه در گذر زمان، کاربردهای گوناگون داشته است؛ این بنا تا مدت‌ها برای برپایی مناسک آیینی مانند قرآن‌خوانی، نماز و دعا استفاده می‌شد. همچنین در زمان‌های مختلف این ساختمان به جای بیمارستان هم استفاده می‌شده است. در حال حاضر این سازة تاریخی به میراث فرهنگی و جهانی تبدیل شده و گردشگران از آن دیدن می‌کنند.

جاذبه گردشگری

باستان‌شناسان معتقدند گنبد سلطانیه بنایی مستحکم است که تمام اجزای آن در جایگاه مناسب خود قرار دارد. همچنین از منظر زیبایی‌شناسی، الگوی منحصر‌به‌فرد تزیئینات در گنبد سلطانیه، یک شاهکار هنری در معماری اسلامی است. در سرتاسر این بنای منحصر‌به‌فرد کتیبه‌هایی نفیس و بسیار قدیمی از آیات قرآن وجود دارد. در دیواره گنبد و دورتادور طبقة همکف، سوره فتح نگاشته است. سردر ورودی اصلی آرامگاه در قسمت شرقی بنا، با آیه‌الکرسی مزین شده و داخل ایوان طبقۀ اول نیز سوره توحید، نقش بسته است.تمام دیوارهای طبقه اول و دوم با کتیبه‌هایی برجسته با نام علی و محمد، تزئین شده است.

امکانات رفاهی

در محوطة این بنای تاریخی سرویس‌‌بهداشتی و نمازخانه وجود دارد. برای پارک وسایل نقلیه نیز می‌توان از خیابان‌های اطراف، استفاده کرد.

مسیر دسترسی

برای دسترسی به گنبد سلطانیه، از شهر زنجان در مسیر جادة زنجان – سلطانیه، 33 کیلومتر راه پیموده می‌شود و سپس از سه‌راهی سلطانیه، پایان راه به گنبد سلطانیه می‌رسد.

منابع

• «ایجاد شکافی در نمای داخلی گنبد سلطانیه»، وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 11 اردیبهشت 1391ش.
• بیگدلی، حامد و همکاران، «بررسي تاريخ شفاهي شهر سلطانيه بررسي آثار معماري شهر تاريخي سلطانيه بر اساس متون تاريخي و تاريخ شفاهي»، معماری‌شناسی، شماره 5، بهمن 1397ش.
• سالنامه آماری استان زنجان، استانداری استان زنجان، فصل هفده، 1391ش.
• «سفر به شاهکار معماری دوره ایلخانان/ گنبد سلطانیه روایتگر اقتدار و عظمت معماری ایرانی»، وب‌سایت خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1401ش.
• «کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌های گنبد سلطانیه»، وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1399ش.
• «گنبد جهانی سلطانیه به احترام زمین خاموش شد»، وب‌سایت خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ درج مطلب: 7 فروردین 1401ش.
• «گنبد سلطانیه»، وب‌سایت خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ درج مطلب: 15 فروردین 1400ش.
• «گنبد سلطانیه»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.
• «گنبد سلطانیه آئینه تمام نمای معماری ایرانی-اسلامی»، وب‌سایت فرهنگ امروز، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1391ش.
• «گنبد سلطانیه، بزرگ‌ترین گنبد آجری در جهان»، وب‌سایت گردشبان، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1400ش.
• «گنبد سلطانیه در زنجان، بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1398ش.
• «گنبد سلطانیه زنجان»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.
• «گنبد سلطانیه، شاهکار معماری اسلامی و بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان»، وب‌سایت خبرگزاری تسنیم، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.
• «گنبد سلطانیه؛ نماد هنر و معماری اسلامی در تاریخ ایران»، وب‌سایت ستاره، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1400ش.
• ملکی، محمد، سلطانيه در گذر تاریخ. زنجان، دانش زنجان، 1390ش، ص42.
• «همه‌ چیز درباره گنبد سلطانیه زنجان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1398ش.