جمعه
جمعه؛ روز پایانی هفته در تقویم مسلمانان.
جمعه، آخرین روز هفتۀ مسلمانان است و کارکردهای مهم عبادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در سبک‌زندگی اسلامی دارد. این روز در سبک‌زندگی مؤمنانه، مقدس محسوب می‌شود و در بسیاری از کشورهای اسلامی، از جمله ایران و افغانستان، تعطیل رسمی است. جمعه، علاوه بر زمینه‌سازی برای انجام اعمال عبادی مانند نماز، دعا و نیایش، بستر فرهنگی انجام آدابورسوم اجتماعی مثل برگزاری جشن‌ها، دیدوبازدید از اقوام، عیادت بیماران، ملاقات زندانیان، مسابقات ورزشی، تفریح در طبیعت و رفتن به زیارت اهل قبور را بیشر از زمان‌های دیگر، فراهم می‌کند.
مفهوم‌شناسی
واژۀ جمعه، هویتی عربی داشته و به‌معنای گردآوردن و پیوستن، است.[۱] معادلِ فارسی روز جمعه، «آدینه» است.[۲] اعراب دوران جاهلیت نیز به آن «يَوْمُ العَروبة» می‌گفتند.[۳] روز جمعه در احادیث اسلامی به سید ایام، افضل ایام، روز عید، روز اَزْهر، روز شاهد، روز عتیق (رهایی از آتش دوزخ)، روز خدا، روز حجّت (امام زمان)، روز مولود (به‌سبب ولادت پیامبر اسلام) و روز عبادت نیز خوانده شده است.[۴]
نام‌گذاری
- چندین وجه مختلف برای نام‌گذاری این روز در احادیث آمده که در همۀ آنها معنای جمع شدن و گردهم آمدن وجود دارد:
- در این روز، مراحل خلقت آدم کامل شده است؛
- خداوند در این روز، کار پیامبر اسلام را به سامان رسانده است؛
- خداوند در چنین روزی در عالم میثاق، همۀ آفریدهها را جمع کرد و از آنها برای ربوبیت خود و نبوت پیامبر اسلام پیمان گرفت.[۵]
تاریخچه
در صدر اسلام، به‌منظور هویت‌یابی جامعۀ نوپای اسلامی در مدینه، روز جمعه به‌عنوان روز گردهمایی جمعی و انجام عبادات انتخاب شد.[۶] در آن زمان در شهر مدینه، یهود و نصارا (مسیحیان) در روزهای خاص از هفته گردهمایی عمومی داشتند. مسلمانان مهاجر و ساکن در مدینه که انصار خوانده می‌شدند نیز تصمیم گرفتند تا همانند یهود و نصارا یکی از روزهای هفته را به این امر اختصاص دهند. آنها، روزی را که تا آن زمان «يَوْمُ العَروبة» نامیده می‌شد، انتخاب کرده و جمعه نامیدند،[۷] اما جمعه، برخلاف شنبۀ یهودیان، هرگز تعطیل مطلق نبود؛ بلکه در اصل به‌منظور زمینه‌سازی برای برگزاری شعائر عبادی و تثبیت و تحکیم هویت مسلمانان بود.[۸]
ویژگی‌ها
- در روایات اسلامی چند ویژگی برای جمعه ذکر شده است:
- اگر كسی در روز جمعه فوت كند، به شرط معرفت به حق اهل‌بیت پیامبر، از عذاب قبر در امان می‌ماند؛
- خیر و كرامت برای بهشتیان افزایش می‌یابد؛
- ارواح مؤمنان، بازماندگان خود را زیارت می‌كنند؛
- فرشتگان با پیامبر و اهل‌بیت او، تجدید عهد می‌كنند؛
- ثواب كارهای نیک دو برابر می‌شود؛
- روز آمرزش بندگان و نزول رحمت است.[۹]
فضلیت جمعه
جمعه نزد مسلمانان، روزی برای گرد هم آمدن و دید و بازدید است.[۱۰] روز جمعه، بیشتر با روزهای عید مشابهت دارد[۱۱] و غسل و نماز ويژه برای آن تعیین شده است.[۱۲] برخی روایات، به برتر بودن جمعه نسبت به دو عید بزرگ مسلمانان یعنی قربان و فطر اشاره دارند.[۱۳] روز جمعه در روایات، سرور روزهای هفته[۱۴] و روز برگزیدۀ خداوند[۱۵] معرفی شده که با روز خلقت آدمی، هبوط او و آغاز وحی، مصادف است.[۱۶] فرشتگان که حامل رحمت الهی هستند، در شب جمعه به زمین نازل می‌شوند.[۱۷] امکان استجابت دعا در شب و روز جمعه افزایش می‌یابد و پاداش اعمال نیک، دو برابر می‌شود.[۱۸] برای کسانی که در این شب و روز، وفات می‌کنند نیز گشایش و رحمتی ویژه در نظر گرفته می‌شود.[۱۹] برخی از مردم، بر این باورند که در بین ساعات روز جمعه، ساعتی ویژه وجود دارد که در آن لحظه،هر دعایی مستجاب خواهد شد.[۲۰]
جنبه‌های عبادی جمعه
1.اعمال روز جمعه
- نماز جمعه؛
- غسل جمعه؛
- نمازهای مستحب؛
- خواندن دعاهای اختصاصی؛
- صلوات فرستادن بر پیامبر اسلام؛
- تلاوت قرآن؛
- دعا و طلب مغفرت از خداوند؛
- فراگیری دین؛
- انتظار فرج امام زمان و دعا برای ظهور او؛
- خواندن دعای سِمات در هنگام غروب؛[۲۱]
- خواندن دعای ندبه در صبح جمعه.[۲۲]
2. آداب روز جمعه
- استفاده كردن از عطر و چیزهای خوش‌بوكننده؛
- مسواک زدن؛
- كوتاه كردن مو و ناخن و سبیل؛
- پوشیدن بهترین لباس؛
- فراهم كردن نیازهای اهل خانه؛
- زیارت اهل قبور به‌ویژه قبر پدر و مادر؛
- شركت در تشییع جنازه؛
- عیادت بیماران؛
- صدقه دادن.[۲۳]
جمعه در قرآن
در سورۀ جمعه، آیاتی وجود دارد که به تشریح نماز جمعه، به‌عنوان اصلی‌ترین آیین این روز پرداخته است.[۲۴] برخی مفسران، در تفسیر آیۀ سوم سورۀ بروج (وَ شاهِـدٍ وَ مَشْهودٍ) اعلام کرده‌اند که واژۀ شاهد به «عید قربان» و واژۀ مشهود به «جمعه» اشاره دارد.[۲۵]
نماز جمعه
روز جمعه، نمازی مخصوصی دارد. این نماز، دو رکعت و دو خطبه دارد. نماز جمعه، به‌عنوان جایگزینی برای نماز ظهر به‌حساب می‌آید.[۲۶] این نماز، تمام شرایط عمومی نمازهای یومیه را دارد[۲۷] و به نماز صبح بسیار شبیه است؛ با این تفاوت که نماز جمعه حتما باید به جماعت خوانده شود.[۲۸] نماز جمعه، در میان مردم شیعه، دارای دو قنوت است: 1. قبل از رکوع (در رکعت اول)؛ 2. بعد از رکوع (در رکعت دوم). این سنت، در میان اهل تسنن وجود ندارد.[۲۹] زمان خواندن نماز جمعه، همزمان با آغاز وقت نماز ظهر و زمان اتمام وقت آن، هنگامی است که آفتاب در نقطه‌ای قرار بگیرد که سایۀ هر شیء به اندازه خود آن باشد.[۳۰]
دو خطبۀ نماز جمعه، از جمله واجبات این نماز است. مضامینی همچون حمد خدا، صلوات بر پیامبر، اندرز، امر به تقوا و قرائت سوره‌ای کوتاه از قرآن، از الزامات این نماز است.[۳۱] تکیه زدن امام جمعه بر عصا،[۳۲] کمان یا شمشیر نیز از جمله سنت‌های ایراد خطبه، توسط امام است.[۳۳] این سنت، امروزه با تکیه کردن بر سلاح متعارف، انجام می‌شود.[۳۴]
غسل جمعه
از دیگر آیین‌های مذهبی روز جمعه، غسل کردن است. این غسل، در تمامی مذاهب اسلامی مورد تأکید است.[۳۵] برخی فقیهان، غسل جمعه را مستحب و برخی دیگر آن را واجب دانسته‌اند.[۳۶]
ظهور امام زمان
شیعیان با تکيه بر روایات، بر این باورند که امام زمان (امام دوازدهم شیعیان) در روز جمعه ظهور می‌کند.[۳۷] به‌همین دلیل، در این روز، شیعیان به خواندن دعای فرج، زیارات و ادعیۀ مربوط به امام زمان می‌پردازند.[۳۸]
کارکردهای مهم
1. تنظیم تقویم زندگی
یکی از مهم‌ترین کارکردهای روز جمعه در تاریخ اسلام، نقش آن در نظام تقسیم روزهای ماه به واحدهای هفت‌تایی، به‌عنوان تعطیل هفتگی بوده است.[۳۹]
2. ظرفیت‌سازی رسانه‌ای و سیاسی
حاکمان مسلمان از فرصت عبادی روز جمعه، به‌ویژه از خطبه‌های نماز جمعه، برای این موارد استفاده می‌کردند: اعلام تغییر خلیفه، سلطان یا حاكمان رده‌های پایین‌تر، ولایت‌عهدی، گرفتن بیعت از مردم، اعلام براندازی، شورش یا استقلال و خودمختاری، عزل و نصب كارگزاران ارشد، اعلام فرمان‌های حكومتی، ضرب سكۀ جدید، لعن مخالفان و معرفی مدرّسان جدید برای مدرسه‌های بزرگ.[۴۰]
3. اقتصاد و تجارت
در شهرهایی كه در آنها نماز جمعه برگزار می‌شد، جمعه‌بازاری نیز برپا می‌شد كه بیشتر از بازارهای دیگر در ایام هفته مورد استقبال قرار می‌گرفت؛ زیرا روستاییان و ساكنان اطراف شهرها، در این روز، هم به عبادت می‌پرداختند و هم خریدهای هفتگی خود را انجام می‌دادند. به‌همین دلیل، ساختن بازار در كنار مساجد جمعه یک تدبیر تجاری بود. همچنین، در شهرهای كوچک و روستاها نیز برپایی جمعه‌بازارهای محدودتر به‌عنوان نیازی هفتگی، معمول بوده است.[۴۱]
تعطیلی روز جمعه
تعطیلی رسمی روز جمعه، به‌صورت تقریبی، از صدر اسلام برقرار بود و در میان تمامی فرقه‌های اسلامی و زرتشتیان عمومیت داشت. در حال حاضر نیز در بسیاری از كشورهای اسلامی، جمعه روز تعطیل هفتگی است. در برخی كشورها چون عربستان و ایران بر حفظ هویت جمعه، تأكید بیشتری صورت می‌گیرد اما در برخی كشورهای اسلامی كه در آنها یكشنبه به‌صورت رسمی تعطیل است، روز جمعه نیمه‌تعطیل و بیشتر تعطیلی دینی تلقی می‌شود. دولتِ غیردینی تركیه نیز از ۱۳۱۴ش به‌صورت رسمی تعطیلی هفتگی جمعه را لغو کرده و به یكشنبه انتقال داده است.[۴۲]
آدابورسوم اجتماعی
- پختن خوراک ویژه؛
- برگزاری جشن‌های عروسی یا بخش‌هایی از آن؛
- نامیدن نوزادان متولد این روز به‌نام «عید» یا «جمعه»؛
- قصه‌گویی، شعرخوانی، ترانه‌خوانی، در مساجد و مکان‌های دیگر؛
- جشن ختنۀ کودکان؛
- سیروسیاحت به تفرجگاه‌ها یا میدانهای شهر؛
- برگزاری مسابقات ورزشی از جمله تیراندازی، دو، اسب‌دوانی و چوگان‌بازی؛
- رفتن به زیارت مکان‌های مقدّس و فاتحۀ اهل قبور؛
- ملاقات با زندانیان؛
- رسیدگی به فقیران و یتیمان.[۴۳]
باورهای عامیانه دربارۀ جمعه
- برخی از منجم‌ها باورداشتند كه سیارۀ زهره، خدای روز جمعه است؛
- مجموعه‌ای از تفأل‌های خیر در امور عقد و ازدواج، خریدوفروش گاو و گوسفند، نوبریدن و نوپوشیدن، حجامت و دارو خوردن در روز جمعه وجود دارد که برگرفته از بعضی از رویات است؛
- برخی از عوام معتقدند در روز جمعه ساعتی نحس وجود دارد و نباید هیچ كار مهمی را انجام داد؛
- در تهران قدیم، زنان و دختران برای بخت‌گشایی و نذر، شب‌های جمعه به سراغ توپ مروارید رفته و بر آن دخیل می‌بستند؛
- در شب جمعه، گرگ به گله نمی‌زند و مال را دزد نمی‌برد؛
- جمعه «سنگین» است و كارها در این روز به كندی به انجام می‌رسند؛
- چیدن سفرۀ حضرت رقیه در سه شب جمعۀ متوالی و نذر آجیل مشكل‌گشا در سه، پنج یا هفت شب جمعۀ آخر ماه؛
- نذرِ چهل صبح جمعه زیارت حضرت عبدالعظیم در ری برای حصول حاجات.
- در علم تعبیرخواب، این باور وجود داشت كه اگر كسی جمعه یا نماز جمعه را خواب ببیند، تعبیر آن، این است كه امور او اصلاح و کارهای او آسان و بابرکت شده و یا به سفری پر بركت خواهد رفت؛
- همچنین اعتقاد بر این بود كه جمعه در قیامت، برای كسانی كه آن را ارج می‌نهند به‌صورتِ جوانی زیبا متجسم خواهد شد.[۴۴]
اعمال مکروه در جمعه
- حجامت كردن؛
- سفر كردن پیش از ادای نماز جمعه؛
- روزه گرفتن بدون دلیل موجه؛
- اشتغال به كسب‌وكار و نیازهای دنیوی؛
- صید و ذبح حیوانات؛
- شعر خواندن.[۴۵]
جمعه نزد صوفیان
جمعه نزد صوفیان نیز بسیار ارجمند بوده است. به تعبیر آنها، سالک محصول اعمال خوب خود در طول هفته را در جمعه برداشت می‌کند.[۴۶]
پانویس
- ↑ محمدی ری‌شهری و خوش‌نصب، فرهنگ‌نامۀ جمعه، 1395ش، ص11.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ جمعه، وب‌سایت ویکی پارسی.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج8، ص58.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ محمدی ری‌شهری و خوش‌نصب، فرهنگ‌نامۀ جمعه، 1395ش، ص13-14.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ محمدی ری‌شهری و خوش‌نصب، فرهنگ‌نامۀ جمعه، 1395ش، ص10-12.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ ابن‌بابویه، علل الشرائع، ۱۳۸۵ق، ص265؛
الاختصاص، منسوب به مفید، ۱۴۱۳ق، ص۱۲۹. - ↑ الصحیفة السجادیة الکاملة، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۴ق، دعای ۴۸؛
کلینی، الکافی، ۱۳۹۱ق، ج4، ص149؛
طوسی، مصباح المتهجد، ۱۳۳۹ق، ص736. - ↑ «جمعه»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث.
- ↑ احمد بن حنبل، مسند، ۱۳۱۳ق، ج3، ص430؛
ابن‌ماجه، سنن به‌تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م، ج1، ص344؛
طوسی، مصباح المتهجد، ۱۳۳۹ق، ص736. - ↑ ابن ابی‌شیبه، المصنف، ۱۴۰۹ق، ج1، ص476-477؛
حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث، ۱۴۱۱ق، ج1، ص412. - ↑ ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۰ق، ص۲۸۱.
- ↑ بخاری، صحیح، ۱۴۰۷ق، ج1، ص301؛
مسلم بن حجاج، صحیح، ۱۹۵۵-۱۹۵۶م، ج2، ص588؛
ابوداوود سجستانی، سنن، ۱۴۱۰ق، ج1، ص236؛
ترمذی، الجامع الصحیح، ، ۱۳۹۵-۱۳۹۸ق، ج2، ص359. - ↑ بخاری، صحیح، ۱۴۰۷ق، ج3، ص1177؛
نعمانی، الغیبة، ۱۴۴۲ق، ص۲۸۴. - ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۳۳۹ق، ص261.
- ↑ الاختصاص، منسوب به مفید، ، ۱۴۱۳ق، ص130.
- ↑ مالک بن انس، الموطأ، ۱۳۷۰ق، ج1، ص103؛
مسلم بن حجاج، صحیح، ۱۹۵۵-۱۹۵۶م، ج2، ص583-584؛
طوسی، مصباح المتهجد، ۱۳۳۹ق، ص363. - ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «دعای ندبه»، وب‌سایت ویکی فقه.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ سوره جمعه، آیات 9-11.
- ↑ شافعی، الام، ۱۴۰۰ق، ج1، ص217؛
طبری، تفسیر، ۱۴۰۵ق.، ج30، ص164. - ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج1، ص93.
- ↑ ابـن‌رشد، بدایـة المجتهد، ۱۴۰۲ق، ج1، ص157.
- ↑ ابن‌قدامه، المغنی، بی‌تا، ج1، ص408؛
ابن‌نجیم، البحر الرائق، ۱۴۱۸ق، ج1، ص492. - ↑ طوسی، الخلاف، ۱۴۱۷ق، ج1، ص631؛
علامۀحلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج2، ص223. - ↑ ابـن‌رشد، بدایـة المجتهد، ۱۴۰۲ق، ج1، ص157-158؛
رافعی قزوینی، فتح العزیز، بی‌تا، ج4، ص487-488؛
محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج1، ص93. - ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج1، ص95.
- ↑ ابن‌قاسم، المدونة الکبرى، ۱۳۲۴-۱۳۲۵ق، ج1، ص151.
- ↑ نووی، المجموع، ۱۴۱۷ق، ج4، ص526؛
ابن‌قدامه، المغنی، بی‌تا، ج2، ص155؛
صاحب جواهر، جواهر الکلام، ۱۳۹۴ق، ج11، ص171. - ↑ «جمعه»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث.
- ↑ ابن‌قاسم، المدونة الکبرى، ۱۳۲۴-۱۳۲۵ق، ج1، ص145-146؛
سرخسی، المبسوط، ۱۴۰۶ق، ج1، ص89. - ↑ طوسی، الخلاف، ۱۴۱۷ق، ج1، ص209 و 607؛
ابن‌حزم، المحلى، بی‌تا، ج2، ص8؛
ابـن‌رشد، بدایـة المجتهد، ۱۴۰۲ق، ج1، ص164؛
علامۀحلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج1، ص318؛
مدرسی طباطبایی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص295. - ↑ طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص467.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۴۱۴ق، ص۵۹ و ۵۴۱.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رحمان‌ستایش و موسی‌پور، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن ابی‌شیبه، عبدالله، المصنف، به‌تحقیق کمال یوسف حوت، ریاض، مکتبه الرشد الناشرون، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌بابویه، محمد، علل الشرائع، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌بابویه، محمد، کمال‌الدین و تمام النعمة، به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، انصاریان، ۱۳۹۰ق.
- ابن‌حزم، علی، المحلى، به‌تحقیق احمدمحمد شاکر، بیـروت، دارالفکر، بی‌تا.
- ابـن‌رشد، محمد، بدایـة المجتهد، بیـروت، مؤسسه اعلمی، ۱۴۰۲ق.
- ابن‌قاسم، عبدالرحمان، المدونة الکبرى، قاهره، بی‌نا، ۱۳۲۴-۱۳۲۵ق.
- ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
- ابن‌ماجه، محمد، سنن به‌تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، دار الکتب المصریه، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق.
- ابن‌نجیم، زین‌الدین، البحر الرائق، به‌تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، به‌تحقیق سعید محمد لحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- احمد بن حنبل، مسند، قاهره، چاپ احمدمحمد شاکر، ۱۳۱۳ق.
- الاختصاص، منسوب به مفید، به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، الموتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.
- الصحیفة السجادیة الکاملة، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۴ق.
- بخاری، محمد، صحیح، به‌تحقیق مصطفى دیب البغا، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۷ق.
- ترمذی، محمد، الجامع الصحیح، به‌تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، دار الحدیث، ۱۳۹۵-۱۳۹۸ق.
- «جمعه»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، تاریخ بازدید: 4 تیر 1401ش.
- حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث، به‌تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
- حسن‌دوست، محمد، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، به‌تحقیق بهمن سرکاراتی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۳ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 4 تیر 1401ش.
- «دعای ندبه»، وب‌سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
- رافعی قزوینی، عبدالکریم، فتح العزیز، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- رحمان‌ستایش، محمدکاظم و موسی‌پور، ابراهیم، «جمعه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش
- سرخسی، محمد، المبسوط، قاهره، دار الشعب، ۱۴۰۶ق.
- شافعی، محمد، الام، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق.
- صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام، به‌تحقیق محمود قوچانی، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۹۴ق.
- طبری، تفسیر، به‌تحقیق صدقی جمیل عطار، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
- طوسی، محمد، الخلاف، به‌تحقیق محمدمهدی نجف و دیگران، قم، بی‌نا، ۱۴۱۷ق.
- طوسی، محمد، الغیبة، به‌تحقیق عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
- طوسی، محمد، مصباح المتهجد، تهران، المکتبه الاسلامیه للنشر و التوزیع، ۱۳۳۹ق.
- علامۀحلی، حسن، مختلف الشیعه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 4 تیر 1401ش.
- کلینی، محمد، الکافی، به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه ۱۳۹۱ق.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، بیروت، دار الملاک للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۴ق.
- مالک بن انس، الموطأ، به‌تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره، بی‌نا، ۱۳۷۰ق.
- محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، عبدالحسین محمدعلی، نجف، بی‌نا، ۱۳۸۹ق.
- محمدی ری‌شهری و خوش‌نصب، محمد و مرتضی، فرهنگ‌نامۀ جمعه، قم، دارالحدیث، 1395ش.
- مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محمد آصف فکرت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
- مسلم بن حجاج، صحیح، به‌تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره، دار الحدیث، ۱۹۵۵-۱۹۵۶م.
- نعمانی، محمد، الغیبة، به‌تحقیق فارس حسون کریم، قم، بی‌نا، ۱۴۴۲ق.
- نووی، یحیى، المجموع، به‌تحقیق محمود مطرحی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.