صلوات

صلوات؛ از مناسک آیینی مسلمانان برای تجلیل از حضرت محمد، پیامبر خدا.

ذکر صلوات، به‌دلیل جایگاهی که در آیین‌ها و آداب‌ورسوم دینی مسلمانان دارد به شاخص هویتی آنها تبدیل شده است. صلوات، در قرآن و آموزه‌های اسلامی، سفارش شده است و تمام مذاهب اسلامی آن را ارج می‌نهند.

مفهوم‌شناسی

واژة عربی «صَلَوات» برگرفته از «صلوة» به‌معنای دعا، ستایش و تعظیم است. صلوات در اصطلاح، دعایی است که مسلمانان هنگام گفتن، شنیدن و یا نوشتن نام پیامبر خدا، حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بر زبان جاری می‌کنند و یا می‌نویسند.

انواع صلوات

الف) صلوات طولانی

در منابع حدیثی صلوات کامل به این صورت سفارش شده است: «اَللّهُمَّ صَلِّ علی مُحمَّدٍ وَ عَلَی آلِ‌محمّدٍ کَما صَلَّیتَ علی إبراهیمَ وَ عَلَی آلِ‌إبراهیمَ انَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ. اللّهُمَّ بارِک علی مُحمَّدٍ وَ عَلَی آلِ‌محمّدٍ کَما بارَکتَ عَلَی إبراهیمَ وَ عَلَی آلِ‌ابراهیمَ إنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ».

ب) صلوات مختصر

شیعه

صلوات رایج میان شیعیان به این شکل است: «أللّهمَ صَلِّ عَلی مُحمد وَ آلِ‌مُحمد».

اهل سنت

1. صلوات در تشهد نماز به‌صورت «اَللّهمَّ صَلِّ عَلی مُحمّدٍ و عَلی آلِ‌مُحَمّد» آمده است.
2. صلوات در غیر تشهد نماز، فاقد کلمة «آل‌محمد» است (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلّم).
3. خطبای اهل‌سنت به‌خصوص حنفیان، به‌صورت زمزمة جمعی، این‌گونه صلوات می‌فرستند: «اللّهم صَلِ وَ سَلّم عَلی سَیِدِنا مُحمدٍ وَ عَلی آلِهِ وَ أزواجِهِ وَ صَحبِهِ کَما صَلّیتَ عَلی إبراهیمَ وَ آلِ‌ابراهیم إنّکَ حَمیدٌ مَجید».

ج) صلوات حضرت زهرا

یکی از انواع صلوات در احادیث شیعه، صلوات حضرت زهرا است. این صلوات به‌دلیل اینکه موضوع آن حضرت زهرا و درود مخصوص برای وی است، به‌نام «صلوات حضرت زهرا یا صلوات فاطمه» معروف شده و به این صورت است: «اللهمّ صَلّ عَلی فاطمةَ وَ أبِیها وَ بَعلِها وَ بَنِیها بِعَدَدِ ما أحاطَ بِهِ عِلمُک».

د) صلوات شعبانیه

صلوات شعبانیه، نوعی دعا است که از امام علی بن الحسین نقل و توصیه شده است در روزها و نیمة ماه شعبان خوانده شود. متن این دعا بر همراهی با محمد و آل او تأکید نموده و مشتمل بر چندین صلوات است.

ه) صلوات قرآنی

در جلسه‌ها و مراسم قرآنی از نوعی صلوات متفاوت استفاده می‌کنند که به این صورت است: «اللهم صَلِ وَ سَلّم وَ زِد وَ بارِک عَلی رَسولِ الله وَ آلِهِ الأطهار»

اهمیت صلوات

در قرآن به روشنی آمده است که خداوند و فرشتگان او بر پیامبر، صلوات می‌فرستند و به مؤمنین نیز دستور داده شده است بر پیامبر صلوات بفرستند. در احادیث شیعه و سنی به‌خصوص در کتاب صحیفة سجادیه، صلوات با اهداف تربیتی، اعتقادی و سیاسی، مورد توجه و تأکید فراوان قرار گرفته است. در فتاوای مراجع تقلید شیعه، ذکر صلوات بعد از خواندن و شنیدن نام حضرت محمد، حتی در حین نماز، به‌عنوان امر مستحبی مؤکد، توصیه شده است.

آثار صلوات

آمرزش و کفّارة گناهان، رهایی از آتش جهنم، روشنایی قبر و عالم برزخ، راحت‌تر جان دادن، شفاعت و تخفیف عذاب از جملة آثار اُخروی صلوات ذکر شده است. برآورده شدن حاجات، رفع نفاق، برطرف شدن فقر و فراموشی، از جملة آثار دنیوی صلوات گفته شده است.

کاربردها

الف) در عبادات

وجوب صلوات در نمازهای یومیة مسلمانان به‌عنوان جزء تشهد، لزوم صلوات در نماز میّت بعد از تکبیر دوم، استحباب ذکر صلوات در روز جمعه، شب‌های قدر، در رکوع و سجود، هنگام تعقیبات هر نماز، هنگام ورود و خروج مسجد، هنگام سعی و طواف از موارد کاربرد صلوات در عبادات است.

ب) در فرهنگ عامه

میان مسلمانان ذکر صلوات در ایام و مکان‌های مختلف کاربردهای فرهنگی ویژه پیدا کرده است. برخی از این کاربردها عبارت است از:

1. ختم یا سفرة صلوات

در برخی روزهای خاص هفته و مناسبت‌ها به‌خصوص در ماه صفر، میان مسلمانان، به‌خصوص خانم‌ها، با هدف حل مشکل، شفای مریض، بخت‌گشایی و دیگر خواسته‌های معنوی و دنیوی، مراسمی با عنوان «ختم صلوات» برگزار می‌شود. در این مراسم، سفره با ملزومات آن، تسبیح، مهر و جامهری قرار داده می‌شود و با دعا، ذکر توسل و ختم صلوات، جلسه برگزار می‌شود.

2. هنگام شنیدن اسامی پیشوایان دین

یکی از موارد کاربرد صلوات شنیدن اسامی پیشوان دین مانند حضرت پیامبر، در ایران امام خمینی و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای است.

3. شروع و پایان کار

در سنت دینی مسلمانان رایج است که کار‌ها را با نام خدا و ذکر صلوات شروع کنند و با صلوات ختم می‌کنند.

4. رفع دعوا

وقتی میان دو یا چند نفر دعوا می‌شود، مردم با فرستادن صلوات به دعوا خاتمه می‌دهند.

5. هنگام جنگ

در گذشته در لشکرکشی‌ها و جنگ‌ها صلوات فرستاده می‌شد. به گفتۀ اوژن فلاندن، در اردوکشی محمد شاه قاجار (۱۲۵۰-۱۲۶۴ ق / ۱۸۳۴- ۱۸۴۸ م) به اصفهان، صلوات فرستاده شده بود (ص ۱۳۳-۱۳۴)؛ همچنین در ۱۳۰۸ ش، تصرف سیرجان از سوی علی‌خان‌نامی برای تشکیل حکومتی در فارس و کرمان، سیرجان، با فرستادن صلوات همراه بود؛ ازهمین‌رو افراد علی‌خان به صلواتیها شهرت یافتند. در ایران امروز در آغاز عملیات نظامی، از جمله در جنگ هشت‌ ساله با عراق، صلوات فرستاده می‌شد. در اغاز آزمایش ادوات نظامی نیز صلوات ارسال می‌شود.

6. هنگام ولادت

در بعضی شهرها رسم است برای تسهیل درد زایمان و پس از وضع حمل ذکر صلوات را طیّ مراسم خاص انجام دهند. در این مراسم بر منقلی پر آتش، دائماً اسفند ریخته و با صدای بلند صلوات می‌فرستند.

7. ازدواج

در بسیاری مناطق رسم است در مراحل مختلف ازدواج از زمان خاستگاری تا بردن عروس به خانة بخت، صلوات بفرستند. برای مثال وقتی خانوادة داماد لباس و چادر به خانة عروس می‌برند، هنگام پوشیدن لباس، مهمانان صلوات را در قالب اشعار چنین می‌خوانند:

به میم اول نام محمد صلوات		بر آفتاب جمال محمدی صلوات
اول محمد و آخر محمد صلوات		فرق سر تا به کف پای محمد صلوات
آدم نشوی تا نبری نام محمد صلوات		از ماه نکوتر رخ زیبای محمد صلوات

8. پیدایی نور

در ایران رسم است هنگام پیدایی نور چه در پی طلوع خورشید و ماه و چه به‌دنبال روشن‌کردن وسیلۀ روشنایی صلوات می‌فرستند.

9. اعیاد مذهبی

یکی از موارد کاربرد صلوات در اعیاد مذهبی چون عید فطر، عید قربان، برگزاری جشن‌های مذهبی در یام مقدس است.

10. آموزش

یکی از کاربردهای صلوات استفاده از آن برای آموزش زبان به کودکان در قالب اشعار بوده است؛ مثل این شعر: صلوات را خدا گفت / جبرئیل بارها گفت / در شأن مصطفى گفت / صل على محمد / صلوات بر محمد؛ شاه نجف علی هست / سرور دین علی هست / شیر خدا علی هست / صل على محمد / صلوات بر محمد. در برخی از نواحی مانند بندر کنگ، پس از فراگیری ۳۰ جزء قرآن در مکتب از سوی شاگرد والدین او با قربانی‌کردن بز یا گوسفندی در مکتب‌خانه و تهیۀ خوراکی از آن برای ملا و شاگردان، این مناسبت را تکریم می‌کرد. آنان نیز متقابلاً در پایان این مراسم برای با فرستادن صلوات ین موفقیت کودک را ستایش می‌کردند.

11. موارد دیگر

هنگام خطبه خواندن، برای خشنودی روح اموات، برای شفای مریض، در اعیاد مذهبی، ایام سوگواری به‌خصوص ایام محرم، لحظة تحویل سال از دیگر موارد کاربرد این ذکر در فرهنگ عامة مردم است.

جلوه‌های فرهنگی هنری

1. خوش‌نویسی و نقاشی

امروزه در هنر خوش‌نویسی، صلوات جایگاه ویژه دارد و محور فعالیت مراکز هنری و خوش‌نویسی قرار گرفته است و انواع جشنواره‌، نمایشگاه‌، همایش‌ و کارگاه‌های مختلف در مورد خوش‌نویسی صلوات برگزار می‌شود. همچنین انواع تابلوی معرق و نقاشی با محوریت ذکر صلوات، تولید می‌شود و نزد مسلمانان و به‌ویژه شیعیان با استقبال خوبی روبرو می‌شود.

2. صلوات‌خوانی

نوعی شعر که در مراسم مختلف از جمله هنگام برداشت گندم و با هدف شکرگزاری در برخی مناطق خوانده می‌شود. معروف‌ترین شعری که به‌صورت معمول در صلوات‌خوانی با صدای بلند خوانده می‌شود چنین است:

صلوات را خدا گفت، با مدح و با ثنا گفت		در شأن مصطفى گفت، صلوات بر محمد
یوسف به چاه زندان، فرزند پیر کنعان		می‌خواند از دل و جان، صلوات بر محمد

3. همخوانی

در ایام سوگواری، اعیاد مذهبی و ماه رمضان، در مساجد و تکایا، گاهی صلوات به‌صورت گروهی و با آهنگ زیبا اجرا می‌شود.

4. شعر فارسی

صلوات در ادبیات و به‌ویژه در شعر فارسی، دست‌مایۀ ادیبان بسیاری بوده است. در ادبیات عامه معمولا مخاطب را با نام بردن از حضرت محمد و اهل‌بیت او، به ذکر صلوات تشویق می‌کنند:

بر احمد و بر جمال حیدر صلوات		بر فاطمه پاک و مطهر صلوات
بر مهرِ و جودِ یازده نور جلی		بر جمله شافعین محشر صلوات

منابع

• قرآن کریم.
• «اثر عجیب و عالی ذکر صلوات بر محمد و آل محمد»، وب‌سایت شهر خبر، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1401ش.
• اشرفی، امیر رضا و فردوسی، الهام، «معناشناسی صلوة در قرآن»، سامانۀ نشریات موسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1402ش.
• باقری، ابوالحسن، «کیفیت صلوات در فرهنگ اهل سنت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 21 اردیبهشت 1402ش.
• «تابلو صلوات»، وب‌سایت باسلام، تاریخ بازدید: 24 اردیبهشت 1402ش.
• «تصاویر خوش‌نویسی مشق صلوات»، پایگاه خبری تحلیلی صراط، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1396ش.
• «توصیه‌های صلواتی آیت‌الله العظمی بهجت»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1395ش.
• «جشنوارة خوش‌نویسی صلوات در بوانات»، وب‌سایت انجمن خوش‌نویسان ایران، تاریخ بازدید: 24 اردیبهشت 1402ش.
• خدابنده‌لو، پروانه، «صلوات‌خوانی»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 24 فروردین 1399ش.
• سیوطی، جلال‌الدین، الجامع الصغیر فی الاحادیث البشیر النظیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج1، 2004م.
• «شعر صلوات بر 14 معصوم»، وب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سایت صلوات، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1399ش.
• «صلوات بر پیامبر»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1402ش.
• «صلوات در صحیفه سجادیه»، امامت پدیا، تاریخ درج مطلب: 27 ژانویه 2023م.
• «صلوات شعبانیه»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1402ش.
• «صلوات فاطمه»، ویکی پرسش، تاریخ بازدید: 21 اردیبهشت 1402ش.
• «صلوات قرآنی»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 19 شهریور 1397ش.
• «صلوات»، وب‌سایت دانشنامة اسلامی، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1402ش.
• «صلوات»، ویکی شیعه، تاریخ درج مطلب: 13 فوریه 2023م.
• «عجائب و اسرار فرستادن صلوات»، وبلاگ قرارگاه جهاد فرهنگی و اقتصادی، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1393ش.
• فرحزاد، حبیب‌الله، «آثار اجتماعی صلوات»، شبکة تماشا، در برنامة کلید بهشت شبکۀ ولایت، منتشر شده در 6 شهریور 1396ش.
• قنبری عدیوی، عباس، «صد صلوات سفرة»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1399ش.
• شیخ طوسی، مجمع البیان فی‌التفسیرالقرآن، سایت کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: 30 خرداد 1402.
• «مراسم سفرة صلوات؛ آداب و خواص ویژة آن»، وب‌سایت تولیدی عرفانی، تاریخ بازدید: 21 اردیبهشت 1402ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، «شنیدن آیة صلوات در نماز»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 21 اردیبهشت 1402ش.
• «مشق صلوات با حضور ۳۰۰ هنرمند خوش‌نویس»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1396ش.
• منفرد، افسانه، «صلوات»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 24 فروردین 1399ش.
• «همخوانی زیبای صلوات»، وب‌سایت شبکة قرآن و معارف سیما، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1397ش.
• «هنر و صلوات»، وب‌سایت صلوات، تاریخ بازدید: 22 اردیبهشت 1402ش.