ماه محرم
ماه محرم؛ نخستین ماه از ماه‌های دوازده‌گانۀ تقویم هجری قمری و یکی از ماه‌های حرام در فرهنگ اسلامی.
ماه محرم یا محرم الحرام، اولین ماه از تقویم هجری قمری است و بین ماه‌های ذی‌الحجة و صفر واقع شده است. ماه محرم در فرهنگ مسلمانان، از جمله ماه‌های حرام به‌شمار می‌آید. محرم‌الحرام بهدلیل وجود برخی مناسبت‌ها همچون شهادت امام حسین و یارانش و اسارت اهل‌بیت او در این ماه، جایگاه ویژه‌ای نزد شیعیان دارد.
فلسفۀ نام‌گذاری
بهدلیل اینکه در اسلام و حتی عصر جاهلیت، جنگیدن در این ماه، حرام بوده است، این ماه را «محرم» نامیده‌اند.[۱] در روایتی از امام هشتم شیعیان نیز به حفظ حرمت این ماه در دورۀ جاهلیت و ممنوعیت جنگیدن در این ماه، اشاره شده است.[۲]
ماه محرم قبل از اسلام
محرم که در عصر اعراب جاهلی به آن «مُؤْتمِر» گفته می‌شد،[۳] از ماه‌های حرام بوده است. آنها حرمت این ماه را حفظ و از جنگ، خون‌ریزی، قتل و غارت اموال دیگران پرهیز می‌کردند.[۴]
ماه محرم در اسلام
در اسلام نیز، محرم از ماه‌های حرام است که جنگ و خون‌ریزی در آن ممنوع بوده و با شهادت امام حسین در این ماه، مورد توجه بیشتر شیعیان قرارگرفته است؛ امامان شیعه، پیروان خود را به برپایی مجالس عزاداری، تجلیل از شهادت امام حسین و تبیین اهداف او، تشویق و ترغیب کرده‌اند.[۵]
ماه محرم نزد شیعیان
ماه محرم برای شیعیان، مقدس است؛ زیرا یادآور شهادت امام حسین (علیه السلام) و اصحاب او بوده و به همین دلیل، ماه حزن، اندوه و عزاداری شیعیان است. امام حسین در محرم سال ۶۱ق به دعوت مردم کوفه، راهی کوفه شد؛ ولی با عهدشکنی مردم کوفه روبرو شد و در سرزمین کربلا در روز دهم (عاشورا) محرم، او و اصحابش به شهادت رسیدند. امام رضا در شرح حال پدر خود هنگام فرارسیدن ماه محرم گفته است که در این ماه، اندوه بر چهرۀ او نمایان می‌شد و در روز عاشورا با حزن فراوان می‌گفت امروز، روزی است که جدم، حسین شهید شده است.[۶]
ماه محرم نزد ایرانیان
در دورۀ حکمرانی آل‌بویه، نخستین مراسم عزاداری امام حسین به شکل رسمی برگزار شد. معزالدولۀ دیلمی، پایه‌گذار حکومت آل‌بویه در ایران، دستور داد در روز عاشورا همۀ بازارها تعطیل شود و مردم در مکان‌های عمومی به عزاداری برای امام حسین بپردازند. در این دوره، مراسم عزاداری با مرثیه‌‌خوانی و مقتل‌خوانی همراه بود. در دورۀ سلجوقیان شکل عمومی و رسمی عزاداری به حالت فردی و خانگی تغییر پیدا کرده بود؛ ولی در عصر صفویه و با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، مراسم عزاداری امام حسین با گونه‌های متنوع سینه‌زنی و زنجیرزنی در ایران رواج یافت. مراسم عزاداری محرم در دورۀ زندیه و قاجاریه، رونق روزافزون یافت؛ تعزیه‌خوانی در دورۀ کریم‌خان زند و خون‌آلوده کردن سر و صورت با تیغ در عصر قاجاریه، به مراسم عزاداری اضافه شد. عزاداری محرم در دورۀ پهلوی با رکود همراه بود؛ اما از سال 1342ش عزاداری محرم، به قیام‌های مردمی و در نهایت به انقلاب اسلامی انجامید. پس از انقلاب اسلامی، عزاداری محرم در ایران به شکل گسترده‌تری برگزار می‌شود.[۷]
اعمال عبادی ماه محرم
شب اول ماه محرم، در فرهنگ مسلمانان، اول سال قمری شمرده می‌شود[۸] و دارای مناسک خاصی است. میرزا جواد ملکی تبریزی در کتاب «المراقبات» به دوستداران خاندان حضرت محمد سفارش کرده است که حرمت دهۀ اول محرم را در ظاهر و باطن حفظ و آثار حزن و اندوه بر چهره نمایان کنند و حتی در روزه‌های نهم، دهم و یازدهم این ماه، لذت‌های حلال را نیز ترک گویند؛ مانند کسی که داغدار عزیزان خود است. از دیگر توصیه‌ها، خواندن زیارت عاشورا در دهۀ نخست این ماه است.[۹] همچنین در برخی آثار، به احیای شب اول محرم، نیایش و دعا در این شب و اقامه دو رکعت نماز سفارش شده که در هر رکعت بعد از حمد، ۱۱ مرتبه سورۀ توحید خوانده می‌شود. در روز اول محرم نیز به اقامه دو رکعت نماز و روزه‌داری سفارش شده است. همچنین احیای شب عاشورا (شب دهم محرم) در کنار مرقد امام حسین و نیز دعا و نیایش، پسندیده است.[۱۰] در روز عاشورا نیز برپایی مناسک زیر، توصیه شده است:
- زیارت امام حسین؛
- پرهیز از خوردن و آشامیدن تا بعد از نماز عصر؛
- سوگواری برای امام حسین و شهدای کربلا؛
- سیراب کردن زائران امام حسین؛
- خواندن سوره توحید (1000 مرتبه)؛
- خواندن زیارت عاشورا.[۱۱]
- گفتن هزار بار ذکر: «اللهم العن قتلة الحسین علیه‌السلام».[۱۲]
وقایع ماه محرم
بنا بر نقل تاریخ‌نویسان، در ماه محرم سال 61ق، وقایعی به شرح زیر رخ داده است:
- ورود کاروان امام حسین به سرزمین کربلا (دوم محرم)؛
- ممانعت سپاه کوفه از دسترسی خاندان امام حسین به آب (هفتم محرم)؛
- محاصرۀ یاران و خاندان امام حسین توسط سپاه کوفه (نهم محرم: تاسوعا)؛
- شهادت امام حسین و یارانش به‌دست سپاه کوفه (دهم محرم: عاشورا)؛
- اسارت خاندان امام حسین و حرکت کاروان اسیران به سوی کوفه (یازدهم محرم)؛
- حرکت کاروان اسرای کربلا به‌سوی شام (نوزدهم محرم).[۱۳]
سوگواری شیعیان در ماه محرم
محرم، ماه اندوه و عزای شیعیان در شهادت امام حسین و یاران او است.[۱۴]
محرم در ایران
برپایی دسته‌های عزاداری، زنجیرزنی، پختن نذری و علم‌کِشی از جمله مراسم‌های عمومی در سراسر ایران در ماه محرم است؛ اما بعضی از شهرها رسم‌های خاصی دارند همچون مراسم نخل‌گردانی در یزد، سنج و دمام در بوشهر، بیل‌زنی خراسانی‌ها، گِل‌مالی لُرستانی‌ها و قربانی هزاران رأس دام در زنجان.[۱۵]
محرم در عراق
نصب پرچم‌های «یا حسین»، بر بام خانه‌ها، کوچه‌ها، خیابان‌ها، سیاه‌پوش کردن شهرها و اماکن زیارتی ده روز قبل از محرم، تعویض پرچم حرم امام حسین در شب اول محرم، مراسم ورود کاروان کربلا در روز دوم، تعزیه‌خوانی و برنامۀ ورود نمادین کاروان عمر سعد به کربلا در روز سوم محرم، مقتل‌خوانی و تشکیل دسته‌های عزاداری در روز عاشورا، پیاده‌روی به‌سمت حرم امام حسین و حضرت عباس و هروله کردن در بین‌الحرمین از جمله رسم‌های شیعیان عراق در محرم است.[۱۶]
محرم در هند
شیعیان هند با خانه‌تکانی و نظافت مساجد و امام‌باره‌ها (حسینیه) چند روز قبل از آغاز محرم به استقبال این ماه می‌روند. آنها هر شبی از دهۀ محرم را به‌نام یکی از شهدای کربلا عزاداری می‌کنند. دادن نذری‌هایی همچون شربت، غذا و شیر، سینه‌زنی، زنجیرزنی، قمه‌زنی و راه رفتن با پای برهنه بر روی آتش، از جمله برنامه‌های سوگواری شیعیان هند در محرم است. آنها در ایام محرم از برپایی هرگونه جشن تولد، مراسم عروسی، خریدن و پوشیدن لباس نو پرهیز می‌کنند.[۱۷]
محرم در پاکستان
پوشیدن جامۀ سیاه، خاموش‌کردن چراغ‌های منازل، جمع‌کردن رختخواب، خاموش‌کردن اجاق پخت‌وپز، پرهیز از اصلاح سروصورت و پرهیز از آرایش و زیورآلات، از جمله رسوم شیعیان پاکستان در ماه محرم است. روضه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، تزئین علم حضرت عباس، ساختن ماکت حرم امام حسین، تابوت شهدای کربلا، آراستن ذوالجناح و سردادن نعرۀ حیدری[۱۸] ساخت گهوارۀ علی‌اصغر و زنجیر بستن به دست‌ها به یاد اسرای کربلا از دیگر آداب‌ورسوم محرم در میان شیعیان پاکستان است.[۱۹]
محرم در افغانستان
شیعیان افغانستان در شهرها و روستاها آداب‌ورسوم خاصی در محرم دارند. مراسم عزاداری، با ذکر صلوات آغاز و با قرائت اشعار ذاکر، روضۀ دیباچه‌خوان و سخنرانی ادامه یافته و با مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی پایان می‌یابد. منقبت‌خوانی، گهواره‌گردانی و دادن نذری به عزاداران از دیگر برنامه‌های شیعیان افغانستان در ماه محرم است.[۲۰]
محرم در لبنان
پوشیدن لباس مشکی، زدن پرچم‌های سیاه بر سردر منازل، مغازه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها، سینه‌زنی، زنجیرزنی، قرائت زیارت عاشورا، ذکر مصائب اهل‌بیت و سخنرانی از جمله برنامه‌های شیعیان لبنان در ماه محرم است. شرکت شخصیت‌های سیاسی- مذهبی اهل سنت و مسیحی در مراسم عزاداری، تشکیل دسته‌های پیاده‌روی عزاداران، پوشیدن کفن، توزیع نذری میان عزاداران از دیگر آداب‌ورسوم سوگواری لبنانی‌ها در ماه محرم است.[۲۱]
نذری‌های ماه محرم
یکی از آیین‌های مرسوم شیعیان در ماه محرم، سنت غذای نذری است که برای پذیرایی از عزاداران امام حسین، تدارک دیده می‌شود. این سنت، سابقۀ دیرینه‌ای در ایران دارد. در برپایی این سنت، همه گروه‌ها و اقشار مردم مشارکت فعالانه دارند. از جمله غذاهای نذری محرم در ایران، خورشت قیمه و خورشت قورمه‌سبزی است که از قدیم الایام میان مردم شهرت زیادی داشته است.[۲۲]
ماه محرم در ادبیات فارسی
شاعران فارسی‌زبان، همچون سعدی، خاقانی و فرخی در قصیده‌های خود از ماه محرم یاد کرده‌اند؛ برای مثال، سعدی گفته است:[۲۳]
| محرم بر حسود ملک وجاهت | که ماند زنده تا دیگر محرم |
خاقانی نیز در شعری به این ماه اشاره کرده است:[۲۴]
| گر زکاتی به محرم بدهی | زان خسیسان به صفر بازمگیر |
فرخی در قصیده‌ای گفته است:[۲۵]
| جشن سده و سال نو و ماه محرم | فرخنده کناد ایزد بر خسرو عالم |
پانویس
- ↑ «ماه محرم»، سایت دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش؛ «ماه محرم»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- ↑ ابن‌بابویه، امالی، 1376ش، ص129.
- ↑ زبیدی، تاج العروس، 1386ش، ج15، ص478.
- ↑ دریا بیگی، «محرم»، دایرة‌المعارف تشیع، 1394ش، ج15، ص104.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، 1390ش، اعمال ماه محرم.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، 1390ش، ص499.
- ↑ «سیر تاریخی محرم در ایران از آلبویۀ تا امروز»، سایت مشرق، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- ↑ «شهادت امام حسین(ع) و اوّل سال بودن محرم»، سایت اسلام کوئست نت، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- ↑ ملکی تبریزی، المراقبات، کتابخانه مدرسه فقاهت، ص25-34.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان،1390ش، ص499؛ «اعمال 10 روزه اول محرم (دهۀ اول محرم)، دانشنامۀ پژوهشکده باقرالعلوم، 19 مهر 1395ش.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان،1390ش، ص503؛ «اعمال 10 روزه اول محرم (دهۀ اول محرم)، دانشنامۀ پژوهشکده باقرالعلوم، 19 مهر 1395ش.
- ↑ «تقویم عبادی محرم»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، 30 تیر 1401ش؛ «اعمال 10 روزه اول محرم (دهه اول محرم)»، دانشنامه پژوهشکده باقرالعلوم، 19 مهر 1395ش؛ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1390ش، ص499-502.
- ↑ «تقویم و مناسبت‌های ماه محرم الحرام »، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت علیهم السلام، 4 مهر 1395ش؛ «وقایع ماه محرم»، ویکی شیعه، 30 تیر 1401ش.
- ↑ «ماه محرم»، دانشنامۀ اسلامی.
- ↑ شریفی، «آداب و رسوم روزهای محرم در شهرهای ایران»، مجله اتاقک.
- ↑ «عراق و سوگواری ماه محرم»، خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ «نگاهی به آداب و رسوم ویژه عزاداری محرم در میان شیعیان هند»، کرب‌‌وبلا: پایگاه تخصصی امام حسین.
- ↑ «آداب و رسوم مردم پاکستان در ماه محرم»، وب‌سایت بیتوته (سایت خبری سرپوش).
- ↑ «آیین‌های محرم در پاکستان»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «آداب و رسوم مردم افغانستان در عزاداری اباعبدالله الحسین»، خبرگزاری شفقنا افغانستان.
- ↑ «سوگواری لبنانی‌ها در ایام محرم»، خبرگزاری اینما.
- ↑ «گذری بر تاریخچۀ نذری محرم در ایران»، سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت، 2 مرداد 1401ش.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1373ش، ج12، ذیل واژه محرم.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1373ش، ج12، ذیل واژه محرم.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، 1373ش، ج12، ذیل واژه محرم
منابع
- «آداب‌ورسوم مردم افغانستان در عزاداری اباعبدالله الحسین»، خبرگزاری شفقنا افغانستان، تاریخ درج مطلب: 12 اکتبر 2016م.
- «آداب‌ورسوم مردم پاکستان در ماه محرم»، وب‌سایت بیتوته (سایت خبری سرپوش)، تاریخ بازدید: 25 دی 1401ش.
- «آیین‌های محرم در پاکستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 21 آبان 1392ش.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، امالی، تهران، کتابچی، 1376ش.
- «اعمال 10روزه محرم (دهه اول محرم)»، دانشنامه پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ انتشار: 19 مهر 1395ش.
- «تقویم عبادی محرم»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- دریا بیگی، محسن، «محرم»، دایرة‌المعارف تشیع، تهران، حکمت، چ1، 1394ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، چ1، 1373ش.
- زبیدی، محمد، تاج العروس، بیروت، دارالهدایة، 1386ش.
- «سوگواری لبنانی‌ها در ایام محرم»، خبرگزاری اینما، تاریخ درج مطلب: 11 شهریور ۱۳۹۸ش.
- «سیر تاریخی محرم در ایران از آلبویۀ تا امروز»، سایت مشرق، تاریخ انتشار: 12 مهر 1395ش.
- شریفی، فاطمه، «آداب‌ورسوم روزهای محرم در شهرهای ایران»، مجله اتاقک، تاریخ به‌روزرسانی: 4 دی 1400ش.
- «شهادت امام حسین و اول سال بودن محرم»، سایت اسلام کوئست نت، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- «عراق و سوگواری ماه محرم»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 12 مهر1396ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، قم، آیین دانش، چاپ هجدهم، 1390ش.
- «گذری بر تاریخچۀ نذری محرم در ایران»، سایت مجله فرهنگی وبلایت، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
- «ماه محرم»، سایت دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- «ماه محرم»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- ملکی تبریزی، میرزا جواد، المراقبات، کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
- «نگاهی به آداب‌ورسوم ویژه عزاداری محرم در میان شیعیان هند»، کرب‌‌وبلا: پایگاه تخصصی امام حسین، تاریخ بازدید: 25 دی1401ش.