ماه شعبان
ماه شعبان؛ هشتمین ماه از ماه‌های سال قمری.
ماه شعبان، هشتمین ماه از ماه‌های دوازدگانۀ قمری است که بین ماه‌های رجب و رمضان قرارگرفته است. این ماه، پیش از اسلام نیز مورد توجه بوده و بعد از اسلام، به‌دلیل برخی مناسک و مناسبت‌ها همچون صلوات شعبانیه، مناجات شعبانیه و ولادت امام حسین، امام سجاد، حضرت عباس و امام زمان، از اهمیت ویژه‌ای نزد شیعیان برخوردار شده است.
مفهوم‌شناسی
شعبان در لغت از ریشة شعب به معنای قبیله، مار، شعبه و پراکندگی آمده است.[۱]در روایات اسلامی دلیل نام‌گذاری شعبان را پراکنده شدن خیرات در این ماه و یا جلوه‌گری شرور ابلیس دانسته شده است.[۳
نام‌‌ها و القاب
از ماه شعبان با القابی مانند شعبان المعظم، شهرالشفاعة (ماه شفاعت) و شهرالصبر (ماه صبر) یاد شده است.[۲] همچنین ماه شعبان را ماه پیامبر، ماه استغفار، ماه تقرب به خدا، ماه مغفرت و ماه یاری‌کردن رسول خدا نامیده‌اند.[۳]
ماه شعبان قبل از اسلام
در عصر جاهلیت، ماه شعبان را عاذل می‌گفتند.[۴] در ایران باستان، شعبان را ماه برات و نیمۀ شعبان را نیمۀ برات می‌گفتند. مردم در نیمۀ برات با دعا، خیرات و روشن کردن چراغ سر قبر مردگان، آزادی خود و مردگان را از آتش دوزخ از خداوند درخواست می‌کردند.[۵] این سنت هنوز در برخی مناطق ایران همچون خراسان جنوبی وجود دارد.[۶]
فضیلت ماه شعبان
ماه شعبان در فرهنگ مسلمانان، دارای فضیلت بسیار است؛ در روایات اسلامی بر عبادت و روزه‌داری در این ماه، تأکید شده و موجب تقرب به خدا، نزول رحمت و مغفرت الهی و وجوب بهشت دانسته می‌شود.[۷]
وقایع ماه شعبان
حکم وجوب روزه ماه رمضان؛[۸]
ولادت امام حسین؛
ولادت حضرت عباس؛
ولادت امام سجاد؛
ولادت حضرت علی‌اکبر؛
ماه شعبان در فرهنگ شیعیان ایران
ماه شعبان به‌دلیل مناسک عبادی و مناسبت‌های مذهبی که در آن وجود دارد، از اهمیت خاصی نزد شیعیان برخوردار است. در ایران، روز ولادت امام حسین (سوم شعبان) را روز پاسدار، ولادت ابوالفضل العباس (چهارم شعبان) را روز جانباز و ولادت علی‌اکبر (یازدهم شعبان) را روز جوان نام‌گذاری کرده‌اند. در روز پاسدار و جانباز، با برپایی مجالس جشن و سرور، پخش شربت، شیرینی، مولودی‌خوانی و اهدای هدایا و لوح تقدیر، از زحمات و رشادت‌های پاسداران و جانبازان تجلیل می‌شود. در روز جوان (ولادت علی‌اکبر) خانواده‌ها با خریدن هدایا و تقدیم آن به فرزندان جوان خود، مقام آنها را گرامی می‌دارند.[۱۰]
پانزده شعبان
یکی از مناسبت‌های بسیار مهم ماه شعبان، برپایی جشن ولادت امام زمان در نیمۀ شعبان است. شیعیان جهان در کشورهای مختلف همچون ایران، عراق، لبنان، یمن، بحرین، مصر، افغانستان و پاکستان این روز را جشن می‌گیرند. آنها در شب و روز پانزدهم شعبان، با چراغانی کردن مساجد و اماکن عمومی و برپایی مجالس جشن و سرور، بخش شربت و شیرینی، مولودی‌خوانی و سخنرانی در اماکن مذهبی همچون حرم امامان، مساجد و حسینیه‌ها، این مناسبت را گرامی می‌دارند. اوج این جشن‌ها در قم و مسجد جمکران است. همزمان با شب نیمۀ شعبان، زائران و مجاوران مسجد جمکران برای شرکت در جشن میلاد یگانه منجی عالم بشریت حضرت مهدی موعود با پای پیاده به این مسجد مقدس آمده و با سر دادن دعای فرج، ظهور امام زمان را از باری تعالی درخواست می‌کنند.[۱۱] برپایی مراسم عقد ازدواج و عروسی از دیگر برنامه‌های شیعیان در شب و روز نیمۀ شعبان است.[۱۲]
اعمال عبادی ماه شعبان
اعمال مشترک
اعمالی همچون هفتاد مرتبه استغفار، صدقه دادن، گفتن ذکرهای خاص، فرستادن صلوات، خواندن مناجات و صلوات شعبانیه از جملة اعمال مشترکی است که برای همۀ ایام، شب‌ها و روزهای این ماه سفارش شده است.[۱۳]
اعمال خاص
اعمالی مانند نماز شب اول شعبان، و روزۀ روز اول، روزۀ روز سوم، غسل و احیای شب نیمۀ شعبان به نماز و دعا و روزۀ روز پانزدهم این ماه، از اعمال خاص ماه شعبان است.[۱۴]
ماه شعبان در ادبیات فارسی
شاعران فارسی‌زبان، همچون ناصرخسرو، حافظ و خیام در قصیده‌های خود از ماه شعبان یاد کرده‌اند؛ برای مثال، ناصرخسرو گفته است:[۱۵]
| زیشان جز از محال و خرافات کی شنود | آدینه‌ها و عید نه شعبان و نه رجب |
حافظ نیز در شعری به این ماه اشاره کرده است:[۱۶]
| ماه شعبان منه از دست قدح كاين خورشيد | از نظر تا شب عيد رمضان خواهد شد |
خیام در قصیدة خود گفته است:[۱۷]
| در آخر شعبان بخورم چندان می | کاندر رمضان مست بیفتم تا عید |
پانویس
- ↑ زبیدی، تاج العروس، 1414ق، ج2، ص118.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج94، ص78؛ نوری، مستدرک، 1408ق، ج7، ص541.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1370ش، ص154.
- ↑ زبیدی، تاج العروس، 1414ق، ج15، ص478؛ دهخدا، لغت‌نامه ، 1373ش، ج9، ص12604.
- ↑ کوشکی، «شب برات»، در سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ افضلیان،«برات؛ ميراثي معنوي از عهد باستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1370ش، ص154.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، 1418ق، ج1، ص191.
- ↑ «وقایع ماه شعبان»، دانشنامة اسلامی.
- ↑ «بیانیة گرامی‌داشت روز پاسدار و روز جانباز»، خبرگزاری ایسنا؛ «روز جوان چه روزی است؟»، خبرگزاری آنا.
- ↑ شب نیمۀ شعبان در مسجد مقدس جمکران، خبرگزاری ایسنا
- ↑ «نیمة شعبان جشن بزرگ مسلمانان»، سایت مجلة مثبت سبز؛ «گرامی‌داشت نیمۀ شعبان در افغانستان» خبرگزاری تسنیم.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1370ش، ص154-159.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1370ش، ص159-171.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1373ش، ج9، ص12604.
- ↑ حافظ، غزلیات، غزل شمارة 164، سایت گنجور.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1373ش، ج9، ص12604.
منابع
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، چ2، 1418ق.
- افضلیان، حسین، «برات؛ ميراثي معنوي از عهد باستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ انتشار: 21 اردیبهشت 1396ش.
- «بیانیة گرامی‌داشت روز پاسدار و روز جانباز»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بازدید: 3 دی 1401ش.
- حافظ، دیوان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 15 دی1401ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، چ1، 1373ش.
- «روز جوان چه روزی است؟» خبرگزاری آنا، تاریخ بازدید: 3 دی 1401ش.
- زبیدی، محمد، تاج العروس، بیروت، دارالفکر، چ1، 1414ق.
- تفسیر منسوب به امام حسن عسکری، قم، مدرسة امام مهدی، چ1، 1409ق.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح‌الجنان، تهران، فرهنگ اسلامی، چ5، 1370ش.
- کوشکی، زینب، «شب برات»، سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ به‌روزرسانی: 14 فروردین 1399ش.
- «گرامی‌داشت نیمۀ شعبان در افغانستان» خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: 27 اسفند1400ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ2، 1403ق.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، آل البیت، چ1، 1408ق.
- «نیمة شعبان جشن بزرگ مسلمانان»، سایت مجلة مثبت سبز، تاریخ بازدید: 3 دی 1401ش.