خیام

تندیس خیام

خیام، فیلسوف، ریاضی‌دان و شاعر مشهور ایرانی.

خَیّام، از چهره‌های مشهور فرهنگ و تمدن ایرانی است که در موضوعات فلسفه، ریاضی‌، ستاره‌شناسی و شعر شهرت دارد. رباعیات خیام به زبان‌های زندۀ دنیا ترجمه شده است و نام او در ردیف چهره‌های شاخص ادبیات جهان مانند شکسپیر قرار دارد.

نام‌گذاری

نام کامل خیام، غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم نیشابوری بود که به خیامی، خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری نیز شهرت داشت. خیّام در لغت به‌معنای «خیمه‌دوز» است و خیام نیز به‌دلیل چادردوز بودن پدر خود، به این لقب مشهور شده بود. همچنین او به‌دلیل مقام علمی خود، دارای بیشترین القاب در میان دانشمندان است که اهل علم و فرهنگ به او نسبت داده‌اند.

زندگی‌نامه

خیام در نیمۀ دوم سدۀ پنجم هجری، در نیشابور متولد شد. برخی از محققان، ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ش را تاریخ تولد او دانسته‌اند. خیام در کودکی و جوانی از استادان برجستۀ زادگاه خود، از جمله «امام موفق نیشابوری»، علوم رایج آن زمان را آموخت. او بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات مهارت بی‌نظیری پیدا کرد. خیام کتاب مَجِسطی (اثر بطلمیوس دربارۀ نجوم) را نزد «ابوالحسن انباری»، فیلسوف و هندسه‌دان معاصر خود آموخت و مدتی نیز شاگرد «ناصرالدین محمد منصور»، فقیه حنفی‌مذهب آن عصر بود. او در سال ۴۶۱ق از نیشابور به‌ سمرقند رفت و با کمک و حمایت «ابوطاهر قاضی‌القضات»، کتاب «رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» را دربارۀ معادله‌های درجه سوم به ‌زبان عربی نوشت. خیام فقه را در میان‌سالی از استاد خود امام موفق نیشابوری آموخت و علوم حدیث، فلسفه، تفسیر و ستاره‌شناسی را نیز فراگرفت. پس از این دوران، خیام به‌دعوت «سلطان جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی» به اصفهان رفت و مسئولیت رصدخانۀ آن شهر را به عهده گرفت.

سرچشمه‌های فکری

شخصیت و آثار خیام از فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی أثر پذیرفته و اوضاع و شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی حاکم بر دوران زندگی و عصر خیام نیز در شکل‌گیری شخصیت، اندیشه و جهت‌دهی افکار، فعالیت‌ها و آثار علمی او تأثیرگذار بوده‌اند که عبارت‌اند از:

1. ظهور عالمان و متفکران بزرگ در پهنۀ ایران در عصر خیام؛
2. جنگ‌های صلیبی؛
3. نزاع میان خلفای فاطمی و خلفای عباسی؛
4. فعالیت‌های گستردۀ باطنیان در زمینههای تبلیغ و مبارزه با مخالفان؛
5. جدال عقیدتی میان فرق و مذاهب مختلف اسلامی؛
6. رواج علوم و معارف دینی در میان مردم؛
7. مجادلات و مناظرات پیوسته میان فقیهان و عالمان فرقه‌های اسلامی؛
8. رقابت مدارس نظامیه و مدارس بیت‌العلم؛
9. ترس شدید برخی از فرق اسلامی از فیلسوفان و تکفیر آن‌ها به‌دلیل ناسازگاری بخشی از فلسفه با معارف اسلامی؛
10. اوج‌گیری نفوذ و قدرت اسماعیلیان؛
11. رونق تصوف و ظهور بزرگان صوفیه در ایران.

شاگردان

عین‌القضات همدانی، علی بن محمد حجازی قاینی، امام محمد غزالی، نظامی عروضی سمرقندی و ابوالقاسم زمخشری را از شاگردان خیام دانسته‌اند.

دیدگاه‌ها

در بررسی اندیشه‌های خیام، رباعیات او همیشه ملاک کشف دیدگاه‌های او بوده و سه‌گونه تفسیر دربارة اندیشۀ خیام صورت گرفته است:

1. برخی او را پیرو اپیکور، پوچ‌اندیش، لذت‌پرست و ضددین دانسته‌اند.
2. بعضی دیگر او را عارف معرفی کرده و معتقدند که اشعار خیام باتوجه به مضامین توحیدی رباعیات او باید تفسیر شود که نوعی تردید در مقابل راز هستی است.
3. در تفسیر سوم، سخنان تردیدآمیز او را توجیه کرده و آن را تدین و افکار فلسفی او دانسته‌اند.

خیام سؤال‌ها و تردیدهای زیادی دربارۀ مبدأ، معاد، عدالت، مرگ، جهان، بهشت و جهنم مطرح کرده و از طرفی تحریم شراب را انکار و همه را به مستی و غفلت برای رهایی از رنج‌های زندگی دعوت می‌کند که با نظر اول موافق است. در برابر این‌ها، مضمون‌های متفاوتی در رباعیات او وجود دارد که متضاد با این تفسیر است. از جمله: عشق به‌عنوان سردفتر عالم معانی، توصیه به هم‌نشینی با خردمندان و انجام‌دادن فرایض دینی، تحصیل آزادگی در پرتو رنج، توصیه به آزادمردی و پرهیز از غیبت و آزار دیگران، معرفی انسان به‌مثابۀ جام جهان‌نما، ترک گذشته و آینده و زندگی در حال، دست‌نیافتنی پنداشتن اسرار عالم وجود در عین آگاه‌شدن از برخی رازها.

دستاورد علمی

1. ریاضی

خیام اولین پژهشگری است که دربارۀ معادلات درجه اول، دوم و سوم ریاضی، تحقیق منظم انجام داده و آنها را طبقه‌بندی کرده است. او نشان داد که معادلۀ درجه سوم ممکن است بیش از یک پاسخ داشته باشد یا جوابی نداشته باشد. محققان، کار خیام در دسته‌بندی و حل معادلات درجة سوم را در ریاضیات دورة اسلامی بی‌نظیر دانسته‌اند.

2. موسیقی

خیام دربارۀ ریاضیات موسیقی پژوهش و تحلیل کرده و مسئلۀ تقسیم یک‌چهارم به سه فاصلۀ مربوط به مایه‌‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌‌پردۀ بالارونده و یک‌چهارم پرده را توضیح داده است.

3. ستاره‌شناسی

مشهورترین و برجسته‌ترین فعالیت علمی خیام، اصلاح تقویم رسمی است. گاه‌شمار هجری خورشیدی که امروزه بهعنوان تقویم رسمی ایران مورد استفاده است، در 6 مارس 1079م، توسط خیام تکمیل و به‌دلیل تنظیم آن در زمان «جلال الدین ملک‌شاه سلجوقی»، به «تقویم جلالی» مشهور شده ‌است.

ادبی

خیام در عصر خود به‌عنوان ریاضی‌دان و فیلسوف مشهور بود و معاصران او مانند «نظامی عروضی» یا «ابوالحسن بیهقی» از فعالیت و دست‌آوردهای ادبی خیام ننوشته اند. خیام بعد از آن به‌عنوان ادیب و شاعر به شهرت جهانی رسید که شعرهای او را «ادوارد فیتزجرالد» انگلیسی ترجمه کرد و نام او را در کنار نام شاعران پرآوازۀ جهان مانند هومر، شکسپیر، دانته و گوته، قرار داد.

یادمان

نام‌گذاری روز 28 اردیبهشت، به‌پاس خدمات پژوهشی و علمی او، به روز «بزرگداشت حكیم عمر خیام»؛ نام‌گذاری حفره‌های کوچک ماه به‌نام خیام در سال 1393ش، توسط اتحادیۀ بین‌المللی نجوم IAU؛ نام‌گذاری سیارک ۳۰۹۵ در سال ۱۹۸۰م به‌نام خیام؛ تولید دو فیلم دربارۀ خیام در آمریکا؛ یکی در سال ۱۹۵۶م و دیگری به‌نام «میراث‌دار: افسانۀ عمر خیام»، در سال ۲۰۰۵م.

شهرت جهانی

خیام بیشتر از نظر ادبی در جهان شهرت دارد. رباعیات او به‌زبان انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، روسی، اسپانیایی و ترکی در سراسر جهان منتشر شده ‌است. همچنین رباعیات خیام در انگلستان محبوبیت زیادی دارد و بعد از انجيل، دومین کتاب پرخواننده است.

آثار

1. «القول علی اجناس الذی بالاربعه» که بخشی از کتاب موسیقی خیام است؛
2. «رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدوس» که در سال 470ق دربارۀ هندسه نوشته شده‌است؛
3. «رسالة قسمة ربع الدایره»؛
4. «رسالۀ فی البداهین علی مسائل الجبر و المقابله» که موضوع آن علم جبر است؛
5. «رسالة فی الاحتیال لمعرقه مقداری الذهب و الفضه فی جسم مرکب منهما»، دربارۀ یافتن قیمت اشیای جواهرنشان نوشته شدهاست؛
6. «ترجمۀ خطبه الغراء ابن سینا» در موضوع فلسفه؛
7. «رسالۀ فی الکون و التکلیف» که از دست‌نوشته‌های مشهور خیام است؛
8. «ضرورة التضاد فی العالم و الجبر و البقاء»؛
9. «رسالۀ الفیاء العقلی فی موضوع العلم اکلی»، در بارۀ فلسفه و موجودیت اشیاء؛
10. «رساله در علم کلیات وجود» که «سلسلۀ الترتیب» نیز خوانده می‌شود و به پسر خواجه نظام‌الملک هدیه شده‌است؛
11. «رسالۀ فی الوجود»، دربارۀ حکمت و فلسفه؛
12. «رسالة جوابا ثالث مسائل»؛
13. «رساله در کشف حقیقت نوروز» که به‌نام «نوروزنامه» نیز خوانده شده ‌است.

ویژگی‌های شعر خیام

خیام، در قالب رباعی و زبان بسیار ساده شعر گفته و مضامین عمیق فلسفی و دیدگاه‌های خود دربارۀ راز هستی را در آن گنجانده است.

نظر دیگران

1.اِرنِست رِنان

خیام را نمونۀ برجستۀ آزاد اندیشی آریایی‌ها معرفی کرده است.

2.عمادالدین کاتب قزوینی

به نظر او، خیام در عصر خود بی‌نظیر و در علم نجوم و فلسفه، ضرب‌المثل زمان بوده است.

3.ابوالحسن بیهقی

او معتقد است که خیام بر تمام اجزای حکمت و ریاضیات مسلط بوده است.

4.زمخشری

از دید زمخشری، خیام حکیم جهان و فیلسوف گیتی است.

خیام‌پژوهی

از سال ۱۳۳۰ش تا ۱۳۸۰ش، 360 عنوان مقاله و 72 عنوان کتاب دربارۀ خیام نوشته شده‌است.

درگذشت

تاریخ دقیق درگذشت خیام معلوم نیست و در منابع بین سال‌های ۵۱۵ق تا ۵۲۶ق ذکر شده ‌است.

نمونه‌‌ای از رباعیات خیام

این قافلۀ عمر عجب می‌گذرد		دریاب دمی که با طرب می‌گذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری		پیش آر پیاله را که شب می‌گذرد
آن قصر که جمشید در او جام گرفت		آهو بچه کرد و رو به آرام گرفت
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر		دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
افسوس که نامۀ جوانی طی شد		و آن تازه بهار زندگانی دی شد
آن مرغ طرب که نام او بود شباب		افسوس ندانم که کی آمد کی شد
نیکی و بدی که در نهاد بشر است		شادی و غمی که در قضا و قدر است
با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل		چرخ از تو هزار بار بی‌چاره‌تر است
قومی متفکرند اندر ره دین		قومی به گمان فتاده در راه یقین
می‌ترسم از آن که بانگ آید روزی		کای بیخبران راه نه آنست و نه این

منابع

• «آشنایی با عمر خیام نیشابوری»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1401ش.
• توکلی طرقی، عبدالحسین، «خیام و آثار او»، مجلۀ کیهان فرهنگی، شماره 292 و 293، فروردین و اردیبهشت 1390ش.
• «حکیم عمر خیام شخصیت استثنایی و نابغه‌ای نادر است»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1395ش.
• «حکیم عمر خیام نیشابوری؛ دانشمند همه‌ چیزدان»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• خیام، رباعیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 27 دی 1401ش.
• «دربارۀ تقویم جلالی چه می‌دانید؟»، خبرگزاری تابناک، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1394ش.
• «دهانه‌ای در ماه که به‌نام شاعر ایرانی نام‌گذاری شده‌است»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1391ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 24 دی 1401ش.
• «رباعيات خيام، پرخواننده‌ترين اثر بعد از انجيل»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1389ش.
• رفعتی، زهرا، «خیام شاعری با شهرت جهانی »، خبرگزاری رضوی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ ارديبهشت ۱۴۰۱ش.
• رئیسی، محمدصادق، «خیام؛ پرآوازه‌ترین و پرترجمه‌ترین شاعر جهان»، وب‌سایت شهر کتاب، تاریخ درج مطلب: ۲ خرداد ۱۳۹۷ش.
• «عمر خیام»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 22 دی 1401ش.
• «عمر خیام دستاوردهای او در فلسفه موسیقی و ادبیات»، وب‌سایت اندیشمند، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1398ش.
• «گذری بر افكار و اندیشه‌های خیام نیشابوری»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۵ش.
• میرافضلی، سیدعلی و دیگران، «خیّام،»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 22 دی 1401ش.
• «نابغه‌ای به‌نام خیام نیشابوری»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1398ش.
• «نگاهی به زندگی، افکار و آثار حکیم خیام/ شادی و مرگ از دید خیام»، خبرگزاری مهرنیوز، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1392ش.
• نوربخش، ابراهیم، «کتاب‌شناسی حکیم عمر خیام»، وب‌سایت صوفی، تاریخ بازدید: 25 دی 1401ش.