مسجد جمکران
مسجد جمکران؛ مسجدی منسوب به امام دوازدهم شیعیان در روستای جمکران قم.
مسجد جمکران، از مساجد مورد احترام شیعیان در روستای جمکران، نزدیک به شهر قم و منسوب به امام زمان (امام دوازدهم شیعیان) است. در این مکان مقدس مراسم‌های مختلف دینی از جمله جشن میلاد امام زمان برگزار می‌شود. مسجد جمکران نزد دانشمندان دینی از جایگاه بالایی برخوردار است.
واژه‌شناسی
جمکران، در برخی از منابع کهن، به‌عنوان نخستین روستای قم معرفی شده[۱] که جم (جمشید، پادشاه اساطیری ایران)[۲] آن را برپا کرده است. «کران» نیز به‌معنای کناره دانسته شده است.[۳] برخی مورخان، واژۀ کران را شکل تحول‌یافتۀ واژۀ «کِرته» یا «کرده» (به‌معنی کردن و ساختن) دانسته‌اند.
نامگذاری
مسجد جمکران به دلیل قرار گرفتن در روستایی به‌همین نام در استان قم، جمکران نامیده شده است.[۴] نام‌های دیگر مسجد، «قدمگاه» و «صاحب الزمان» است.[۵]
انتساب به امام زمان
برخی محققان معتقدند مسجد جمکران به دستور امام زمان و به وسیله سید ابوالحسن از علمای قم در قرن چهارم بنا شده است.[۶]
تاریخچه
مسجد جمکران، بیش از هزار سال قدمت دارد. این مسجد در سدۀ اخیر، به‌دلیل توجه برخی عالمان شیعه، به یکی از مهم‌ترین مراکز زیارتی در ایران تبدیل شده است.
برخی منابع دورۀ اسلامی، اهمیت منطقۀ جمکران را در دوران پیش از اسلام نشان داده‌اند.[۷] بسیاری از منابع متأخر اسلامی، دستور بنای این مسجد را به امام زمان، نسبت داده و از آن با نام «مسجد صاحب‌الزمان» یاد کرده‌اند.[۸] برخی منابع، این مکان را قدمگاه امام دوازدهم گفته‌اند؛[۹] اما بسیاری از علمای شیعه، با قدمگاه خواندن مسجد جمکران مخالفت کرده و آن را نوعی بدعت دانسته‌اند.[۱۰]
کتاب تاریخ قم، نخستین مسجد ساخته شده در قم را مسجد جمکران دانسته است. شهر معرفی شده که توسط خطاب اسدی در قریۀ جمکران، در سده دوم ق، بنا شد؛[۱۱] اما مشهورترین دیدگاه دربارۀ پیشینۀ مسجد جمکران، نقل قول از میرزا حسین نوری (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق) است.[۱۲] بنابر این روایت، فردی به‌نام حسن بن مثلۀ جمکرانی، در شامگاه سه‌شنبه 17 رمضان 393ق، خضر نبی و امام زمان را در خواب می‌بیند. در این رؤیا، امام زمان به حسن بن مثله سفارش می‌کند تا در مکان فعلی که پیشتر مزرعه بوده است، مسجدی بسازد سپس، به تعلیم آداب و نماز ویژۀ این مسجد پرداخته است.[۱۳]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، این مسجد بسیار گسترش یافت؛ اما به سفارش آیت‌الله مرعشی نجفی، هسته مرکزی و کهن مسجد، با موزاییک‌هایی مشخص، علامت‌گذاری و فرش شد. زمین‌های کشاورزی اطراف مسجد، خریداری و به محوطه و صحن اصلی مسجد اضافه شد.[۱۴] امروزه، معماری این مسجد، شامل بناهایی از جمله مسجد مقام، شبستان‌ها، صحن اصلی و ساختمان‌های اداری است.[۱۵]
آداب زیارت
مسجد جمکران، آداب و نمازی خاص دارد. بنابر روایت حسن بن مثله، ابتدا، دو رکعت «نماز تحیّت» مسجد خوانده می‌شود که در هر رکعت، باید یک مرتبه سورۀ حمد، هفت مرتبه سورۀ توحید (قُلْ هُوَ اللهُ أحَد) خوانده شود. همچنین، باید در رکوع و سجود این نماز، هفت مرتبه ذکر تسبیح ادا شود. پس از نماز تحیت، دو رکعت «نماز امام زمان» خوانده می‌شود؛ در این نماز، در هر رکعت ابتدا سورۀ حمد خوانده می‌شود، با این تفاوت که آیۀ «ایّاکَ نَعْبُدُ و ایّاکَ نَسْتَعین» صدمرتبه تکرار می‌شود. کیفیت رکعت دوم نیز مانند رکعت اول است. ذکر رکوع و سجود نیز همچون نماز تحیت، هفت مرتبه خوانده می‌شود. پس از اتمام نماز، تسبیحات حضرت زهرا خوانده شده، سپس با رفتن به سجده، صد ذکر صلوات گفته می‌شود.[۱۶]
مراسم‌ها
مردم، به‌دلیل حادث شدن رؤیای حسن بن مثله در غروب سه‌شنبه، همین روز را به‌عنوان روز زیارتیِ این مسجد انتخاب کرده‌اند. هرچند، در شب‌های جمعه نیز این مسجد زیارتگاه زائران و نمازگزاران ایرانی و خارجی است.[۱۷] در این مسجد مراسمات مذهبی مختلف مانند جشن نیمه شعبان، دعای کمیل، دعای ندبه و دعای توسل برگزار می‌شود.[۱۸] این مسجد هر ساله میزبان 15 میلیون زائر است.[۱۹]
دیدگاه علما و دانشمندان
آیت الله بروجردی برای پیشرفت مادی و معنوی شهر قم دو کار را برجسته می‌دیدند؛ باز کردن راه مسجد جمكران و تاسیس بیمارستانی در این شهر. رهبر انقلاب آیت الله خامنه‌ای نیز مسجد جمكران را گنجینه فناناپذیر شیعه دانسته و همگان را برای بهره‌مندی از آن توصیه کرده‌اند. آیت الله بهاء الدینی هم بیان کرده‌اند که مؤسس حوزه علمیه برای حل مشکلات پیش‌آمده به مسجد مقدس جمكران مشرف می‌شد. علما و فقهای بزرگی نیز از جمله سید محمد تقی خوانساری، محمد علی اراکی، مرتضی حائری، مرعشی نجفی، محمد تقی بهجت، فاضل لنکرانی، مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی و... خاطراتی از عنایت حضرت ولی عصر (عجّ) به این مكان مقدس و قداست آن نقل کرده‌اند.[۲۰]
توسعه مسجد در جمهوری اسلامی
مسجد جمکران، در دوره‌های مختلف از جمله دورۀ صفویان، قاجاریان و پس از آن، بارها تعمیر و تجدید بنا شده است؛ اما تنها اثر قدیمی این مسجد، کتیبه‌ای است که تاریخ 1167ق را به‌عنوان سال تعمیر آن نشان می‌دهد.[۲۱]
پس از انقلاب اسلامی این مسجد گسترش زیادی یافت. ابتدا 40 هکتار زمین به آن اختصاص یافت که 5/5 هکتار از این مساحت به محوطه و صحن اختصاص یافت.[۲۲] در سال 1382ش 250 هکتار زمین دیگر به مسجد واگذار شد و مسجد مقام، شبستان‌ها و صحن‌های مختلف گسترش یافت.
[۲۳]
معماری
مسجد جمکران دارای بخش‌های مختلفی است مانند مسجد مقام، شبستان‌ها، صحن اصلی و ساختمان‌های تشکیلات اداری.
مسجد مقام
شبستان اصلی مسجد جمکران به مسجد مقام معروف بوده و 1100 متر مربع مساحت دارد. این شبستان دارای هشت ستون است و گنبد مسجد به آنها تکیه دارد. دو مناره به طول 60 متر در اطراف ایوان شبستان قرار دارد. گنبد دارای 23 پنجره برای نورگیری است. سطح خارجی گنبد دارای کاشی‌های فیروزه‌ای بوده و کتبیبه‌های تهلیل و تُرَنج‌هایی با عبارت یا مهدی ادرکنی در داخل آن تزئین شده است. سطح داخلی گنبد تلفیق کاشی‌های معرق با آجر است. ایوان ورودی شبستان، ستون‌ها، محراب و مناره‌ها با کاشی‌های معرق و مقرنس‌کاری تزیین شده است.[۲۴]
صحن اصلی
این صحن که روبروی شبستان اصلی قرار داد دارای 14 مناره است. [۲۵]
شبستان‌ها
دو شبستان در دو طرف مسجد مقام ساخته شده‌اند که هر کدام 4 هزار متر مربع زیربنا دارد و قسمت‌های داخلی آن آیینه‌کاری شده است. هر یک از این شبستان‌ها دارای دو گنبد است.[۲۶]
چاه عریضه
در پشت ساختمان مسجد مقام، چاهی به نام عریضه وجود دارد.[۲۷] برخی از شیعیان به تقدس این چاه اعتقاد داشته و نامه‌های خود به امام زمان را آنجا می‌اندازند.[۲۸] اما برخی محققان گفته‌اند این چاه هیچ تقدسی نداشته و سندی نیز ندارد.[۲۹] این چاه در آبان سال ۱۳۹۹ش تعطیل شده است.[۳۰]
مسیر دسترسی
مسجد جمکران در 6 کیلومتری شهر قم و در روستای جمکران، بنا شده است. بلوار پیامبر اعظم، حرم معصومه س را به جمکران وصل کرده است.[۳۱]
پانویس
- ↑ انصاری قمی، حاشیه بر تاریخ قم، 1385ش، ص۱۱۳؛
نائینی اردستانی، انوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، ۱۳۸۱ش، ج1، ص438. - ↑ محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، 1361ش؛
لغت فرس، اسدی طوسی، ۱۳۱۹ش؛
مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ۱۳۸۳ش، ذیل واژه جمکران. - ↑ محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، 1361ش؛
لغت فرس، اسدی طوسی، ۱۳۱۹ش؛
مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ۱۳۸۳ش، ص98. - ↑ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‌ها)، استان مرکزی، ۱۳۲۹ش، ج1، ص54.
- ↑ عرب، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۷؛ مدرسی طباطبائی، تربت پاکان، ۱۳۳۵ش، ج۲، ص۱۶۴
- ↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۴-۵۸.
- ↑ طوسی، عجایب المخلوقات، ۱۳۴۵ش، ص۲۵۹.
- ↑ مدرسی طباطبایی، تربت‌پاکان، ۱۳۳۵ش، ج2، ص163؛
خامه‌یار، قم دیروز و امروز، ۱۳۸۴ش، ص۲۱۷؛
نائینی اردستانی، انوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، ۱۳۸۱ش، ج1، ص438. - ↑ ارباب قمی، تاریخ دار الایمان قم، ۱۳۵۳ش، ص۶۶؛
فیض، گنجینۀ آثار قم، ۱۳۵۰ش، ج2، ص662. - ↑ فیض، گنجینۀ آثار قم، ۱۳۵۰ش، ج2، ص668.
- ↑ قمی، تاریخ قم، ترجمۀ حسن بن علی قمی، ۱۳۸۵ش، ص۱10-114.
- ↑ نوری، نجم الثاقب، ۱۴۱۲ق، ص294.
- ↑ نوری، نجم الثاقب، ۱۴۱۲ق، ص294-300؛
نوری، مستدرک الوسائل، ۱۹۹۱م، ج3، ص432؛
ناصرالشریعه، تاریخ قم (مختار البلاد)، ۱۳۲۴ش، ص۲۳۴-۲۳۷؛
مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳-۱۴۱۲ق، ج17؛ ص612-615؛
بروجردی، جامع احادیث الشیعة، ۱۳۹۶ق، ج4، ص472؛
رهبر«کسی در جزیرۀ خضرا نیست»، ۱۳۸۶ش، ص90. - ↑ زندیه، «مسجد جمکران»، ۱۳۷۵ش، ص۷۸.
- ↑ «مسجد جمکران»، سایت ویکی شیعه.
- ↑ نوری، نجم الثاقب، ۱۴۱۲ق، ص۲۹۵؛
قمی، مفاتیح الجنان، ترجمۀ الهی قمشه‌ای، ۱۳۴۲ش، ص۴۶۸-۴۷۱. - ↑ کوچک‌زاده، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، 1380ش، ص226.
- ↑ «اعلام برنامه‌های ویژه نیمه شعبان در مسجد مقدس جمکران»، باشگاه خبرنگاران جوان؛ «مراسم این هفته مسجد مقدس جمکران»، سایت مسجد مقدس جمکران.
- ↑ ویژه‌نامه جمکران، ۱۳۸۴ش، ص۷-۱۱، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۸.
- ↑ جایگاه والای مسجد جمکران در بین شیعیان و توجه ویژه بزرگان به این مکان مقدس، قم نیوز.
- ↑ مدرسی طباطبایی، تربت‌پاکان، ۱۳۳۵ش، ج2، ص163؛
خامه‌یار، قم دیروز و امروز، ۱۳۸۴ش، ص۲۱۸؛
زندیه، «مسجد جمکران»، ۱۳۷۵ش، ص۷۸؛
ناصرالشریعه، تاریخ قم (مختار البلاد)، ۱۳۲۴ش، ص۱۴۷-۱۴۸. - ↑ زندیه، «مسجد جمکران»، ص۷۸، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۹.
- ↑ عرب، «مسجد جمکران»، ج۱۰، ص۷۴۹.
- ↑ عرب، «مسجد جمکران»، ج۱۰، ص۷۴۹.
- ↑ «معماری مسجد مقدس جمکران؛ دومین مقصد گردشگری مذهبی در قم»، سایت راهنمای سفر من.؛ «توسعه مسجد جمکران نیازمند ۱۷۰ میلیارد تومان اعتبار است»، سایت مسجد مقدس جمران.
- ↑ عرب، «مسجد جمکران»، ج۱۰، ص۷۴۹.
- ↑ خان‌محمدی، «چاه عریضه جمکران از خرافه تا واقعیت»، ص۱۶۲.
- ↑ خان‌محمدی، «چاه عریضه جمکران از خرافه تا واقعیت»، ص۱۶۳.
- ↑ خان‌محمدی، «چاه عریضه جمکران از خرافه تا واقعیت»، ص۱۷۵.
- ↑ «چاه مسجد جمکران موقتا بسته شد»، سایت روز نو
- ↑ مسجد جمکران کجاست؟، سایت کجارو
منابع
- ارباب قمی، محمد، تاریخ دار الایمان قم، به‌تحقیق مدرسی طباطبایی، قم، حکمت، ۱۳۵۳ش.
- «اعلام برنامه‌های ویژه نیمه شعبان در مسجد مقدس جمکران»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- انصاری قمی، محمدرضا، حاشیه بر تاریخ قم، قم، زائر، 1385ش.
- بروجردی، حسین، جامع احادیث الشیعة، قم، مؤلف، ۱۳۹۶ق.
- «توسعه مسجد جمکران نیازمند ۱۷۰ میلیارد تومان اعتبار است»، سایت مسجد مقدس جمران.
- «جایگاه والای مسجد جمکران در بین شیعیان و توجه ویژه بزرگان به این مکان مقدس»، قم نیوز.
- خامه‌یار، رسول، قم دیروز و امروز، قم، رهپویان، ۱۳۸۴ش.
- خان‌محمدی، «چاه عریضه جمکران؛ از خرافه تا واقعیت»،.
- «چاه مسجد جمکران موقتا بسته شد»، سایت روز نو.
- رهبر، محمد، «کسی در جزیرۀ خضرا نیست»، شهروند امروز، تهران، س 2، شماره 20، ۱۳۸۶ش.
- زندیه، حسن، «مسجد جمکران»، مسجد، تهران، س 5، شماره 25، ۱۳۷۵ش.
- طوسی، محمد بن محمود، عجایب المخلوقات، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۴۵ش.
- عرب، مدخل مسجد جمکران.
- کوچک‌زاده، محمدرضا، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، قم، انشراح، 1380ش.
- فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‌ها)، استان مرکزی، سازمان جغرافیایی کشور، ۱۳۲۹ش.
- فیض، عباس، گنجینۀ آثار قم، قم، بی‌نا، ۱۳۵۰ش.
- قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمۀ حسن بن علی قمی، به‌تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، زائر، ۱۳۸۵ش.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ترجمۀ الهی قمشه‌ای، تهران، ساز و کار، ۱۳۴۲ش.
- لغت فرس، اسدی طوسی، به‌تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تهران، مجلس، ۱۳۱۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار الجیل، ۱۴۰۳-۱۴۱۲ق.
- محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران، 1361ش.
- مدرسی طباطبایی، حسین، تربت‌پاکان، قم، انصاریان، ۱۳۳۵ش.
- «مراسم این هفته مسجد مقدس جمکران»، سایت مسجد مقدس جمکران
- «مسجد جمکران»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1401ش.
«معماری مسجد مقدس جمکران؛ دومین مقصد گردشگری مذهبی در قم»، سایت راهنمای سفر من.
- مکنزی، دیوید نیل، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
- ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم (مختار البلاد)، قم، نور مطاف، ۱۳۲۴ش.
- نائینی اردستانی، محمدعلی، انوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، به‌تحقیق
- محمدرضا انصاری قمی و محمود مرعشی نجفی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۱ش.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۹۱م.
- نوری، حسین، نجم الثاقب، قم، بی‌نا، ۱۴۱۲ق.
- نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق،
- نوری، کلمه طیبه، ۱۳۸۰ش،
ویژه‌نامه جمکران، ۱۳۸۴ش، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران