کتابخانه ملی

ساختمان سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

کتابخانه ملی؛ کتابخانه‌ی فراهم‌شده توسط دولت برای استفاده همگان

کتابخانه‌ی ملی، کتابخانه‌ای است که از طرف یک دولت ملی فراهم می‌شود و استفاده‌ی آن برای عموم مردم آزاد است. کتابخانه ملی را مادر کتابخانه‌های کشور می‌نامند. در کتابخانه‌های ملی، تمام نوشته‌هایی که در سطح ملی باشند گردآوری و نگهداری می‌شوند. امروزه، به‌دلیل ایجاد شبکه‌های جهانی، کتابخانه‌های ملی با جوامع خارج از مرزهای یک کشور نیز ارتباط دارند.

کتابخانه ملی ایران، یکی از مهم‌ترین و غنی‌ترین مجموعه‌های علمی ایران است و با داشتن منابع جامع و علمی، محلی مناسب برای پژوهشگران، اساتید و دانشجویان است. این کتابخانه، به‌منظور دسترسی ساکنان مناطق مختلف ایران، در استان‌های آذربایجان شرقی، اصفهان، بوشهر، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، کرمان، گیلان، همدان، یزد و فارس نیز شعبه دارد.

وظایف کتابخانه ملی

کتابخانه ملی باید از هر کتاب و نشریه‌ای که در مرزهای جغرافیایی آن کشور، چاپ می‌شود، یک یا چند نسخه داشته باشد. همچنین کتابخانه ملی وظیفه دارد، از کتاب‌های مرتبط با کشور که در خارج از آن چاپ می‌شود، یک یا چند نسخه داشته باشد.

تهیه کتابشناسی ملی، تهیه فهرست مشترک، وضع قوانین مربوط به کتابخانه‌ها، تهیه میکروفیلم و چاپ عکس از کتاب‌ها و نیز تشکیل کلاس‌های کارآموزی و نمایشگاه‌های کتاب از جمله وظایف دیگر کتابخانه ملی در هر کشور است.

پیشینه کتابخانه ملی ایران

در 1316ق، در انجمن معارف تهران و در مجاورت دارالفنون کتابخانه‌ای تأسیس شد که در 1324ق کتابخانه‌ مدرسه دارالفنون در آن ادغام شد. کتابخانه‌ی ادغامی در 1338ق، به‌نام «کتابخانه‌ی معارف» نام‌گذاری و پس از آن در 1313ش، به «کتابخانه عمومی معارف» تغییر نام داد. تا سال 1315ش، حدود 14000 جلد کتاب چاپی و بیش از 300 نسخه خطی در این کتابخانه وجود داشت، که بسیاری از آن‌ها اهدایی خاورشناسان و ایران‌شناسان، در جشن هزاره‌ی فردوسی، در 1313ش بود. با افزايش کتاب‌ها، پیشنهاد تأسیس کتابخانه ملی مطرح شد که اقبال همگان را در پی داشت و سرانجام در 1316ش، کتابخانه‌ی ملی ایران ساخته شد. در برخی مکاتبات مربوط به این کتابخانه، گاهی از آن با نام «کتابخانه فردوسی» یاد شده است. در همان سال، کتاب‌هایی از کتابخانه سلطنتی، کتابخانه خصوصی عزیزخان ندمایی و 5000 جلد کتاب به زبان‌های روسی، فرانسوی و آلمانی (اهدایی دولت روسیه به ایران در 1299ش) به ساختمان جدید کتابخانه منتقل گردید. افتتاحیه‌ی این کتابخانه، با نام رسمی «کتابخانه ملی» در شهریور 1316ش صورت گرفت.

در 1319-1320ش، به هنگام بازگشت اتباع آلمانی از ایران، آن‌ها حدود 7500 جلد کتاب شامل مضامین رشته‌های مختلف علوم، به‌همراه فهرستی کامل و دقیق، به کتابخانه ملی ایران اهدا کردند. در دهه 40ش، اولین گروه کتابداری در دانشگاه تهران، برگزاری دوره کارشناسی ارشد کتابداری، تأسیس انجمن کتابداران ایران و مرکز خدمات کتابداری راه‌اندازی شد. همچنین در 1352ش، از سازمان ایفلا، فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسه‌های کتابداری، درخواست شد تا به ایران در این زمینه، مشاوره و آموزش‌های لازم را ارائه دهند و با شیوه‌های نوین کتابداری جهان آشنا کنند. در 1362ش، که مرکز خدمات کتابداری با کتابخانه ملی، ادغام گردید، مشکل کمبود جا در این کتابخانه، به بحران تبدیل شد. بنابراین، کتابخانه ملی در نقاط مختلفی در تهران، پراکنده شد. در 1369ش، طرح پیشنهادی برای بنای ساختمان جدید کتابخانه ملی، مورد بررسی مهندسان ایرانی قرار گرفت و در 1375ش، این پروژه شروع و سرانجام در 1383ش، به بهره‌برداری رسید. در 1378ش، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی که کلیه وظایف و اقدامات آن‌ها با کتابخانه‌ی ملی در یک راستا بود، با کتابخانه ملی ادغام شد و کلیه‌ی منابع انسانی و غیرانسانی آن به کتابخانه ملی منتقل شد. با اضافه شدن سازمان اسناد ملی به کتابخانه ملی، این نهاد به «سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» تغییرنام داد.

امکانات کتابخانه ملی ایران

ساختمان جدید کتابخانه ملی، امروزه، در حدود 97000 مترمربع زیربنا دارد که شامل 8 واحد تخصصی کتابداری، مجموعه‌ی کتاب‌های مرجع و غیر مرجع چاپی، نسخ خطی، کتاب‌های نادر و منابع غیرمکتوب است. این بنا را از بتن‌هایی محکم ساخته‌اند که در برابر زلزله 9 ریشتری نیز مقاوم خواهد بود. بنابر نظر مهندسی ساخت این بنا، در صورت قفسه‌بندی فشرده، این مجموعه تا حدود 7 میلیون کتاب را در خود جای می‌دهد.

بیشتر کتب و اسناد خطی این کتابخانه، آثار بزرگان ایرانی در زمینه‌ی علوم مختلفی مانند ادبیات، تاریخ، نجوم، فلسفه و عرفان، فقه و اصول و طب است. مجموعه‌ای از نخستین ترجمه‌های فارسی کتب غیرایرانی و قطعاتی از خوش‌نویسی اساتید نامدار خوش‌نویسی ایران نیز در این مجموعه نگهداری می‌شوند.

تعداد منابع کتابخانه ملی ایران

براساس آمار اعلام شده در 1398ش، موجودی منابع این کتابخانه به شرح زیر است:

2841665 جلد کتاب؛

910835 منبع غیرکتابی که شامل 301782 پایان‌نامه است و مابقی، عکس و لوح‌های فشرده است؛

4 میلیون شماره نشریه در 140619 مجلد و حدود 24997 جلد آن، انواع نشریات لاتین و عربی است؛

298150 جلد کتاب کودک و نوجوان؛

23323 نسخه کتاب گویا برای استفاده‌ی نابینایان که حاوی نوارکاست و لوح فشرده است، به‌علاوه‌ی 1000 عنوان کتاب بریل و 775 جلد نشریه که این ها نیز مخصوص نابینایان و کم‌بینایان است؛

55000 جلد کتاب قدیمی که 28158 جلد آن، نسخ خطی و بیش از 26000 جلد آن، نسخه چاپ سنگی سربی کهن است؛

80410 جلد کتاب، 23000 پایان‌نامه و 6000 جلد نشریه نیز در بخش ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی این کتابخانه موجود است؛

مجموعه‌ی تمام این منابع، در حدود 8203238 جلد کتاب، نشریه، نوار و لوح فشرده است.

بخش‌ها و مجموعه‌های کتابخانه ملی ایران

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شامل بخش‌ها و مجموعه‌های مختلفی است، از جمله:

مجموعه‌های کتابخانه‌ای که شامل نسخ خطی، کتاب‌های چاپ سنگی، نشریات ادواری، کتابخانه ایران‌شناسی، اسلام‌شناسی، علوم انسانی، علوم و فنون، منابع غیرکتابی و کتب لاتین است. کتابخانه مخصوص نابینایان و کم‌بینایان، کتابخانه کودک و نوجوان و تالار تخصصی مطالعات زنان است.

مجموعه‌های اسنادی که شامل روزشمار تاریخ، نمایشگاه مجازی و تاریخ شفاهی مجموعه‌های اسنادی کتابخانه ملی است.

مجموعه‌های دیجیتال نیز شامل مجموعه‌های دیجیتالی، کتب کودک و نوجوان، آرشیو ملی دیجیتال و نشریات علمی است.

مجموعه‌های غیرکتابی این نهاد شامل کتب گویا، سند، مقاله، پایان‌نامه، دیداری و شنیداری، مواد جغرافیایی، منابع سه بعدی و پیایندها (نشریات ادواری) است.

مجموعه‌های موضوعی شامل نمایشگاه‌های مجازی، نمایشگاه معرفی کتاب و نشریات، کمیته ملی حافظه جهانی، اسناد انقلاب مشروطه در آرشیو بریتانیا، برگزیده کتابخانه دیجیتال جهانی و نیز مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، نوروزنامه، مجموعه تخصصی خلیج فارس، منابع برگزیده ایران‌شناسی و منابع برگزیده کتابخانه ملی ایران است.

تالارهای کتابخانه ملی ایران

فهرست تالارهای کتابخانه ملی نیز به شرح زیر است:

تالار خوارزمی که حاوی اسناد و کتاب‌های خطی و نادر است؛

تالار خواجه نصیرالدین طوسی که حاوی پیایندها (نشریات ادواری) است؛

تالار کمال‌الملک که شامل منابع غیر کتابی است؛

تالار ابن‌ندیم که حاوی مراجع و کتابشناسی است؛

تالار رازی که منابع مرتبط با علوم و فنون در آن قرار داده شده است؛

تالار ابن‌سینا شامل کتب علوم انسانی است؛

تالار فارابی که منابع مربوط به علوم اجتماعی و هنر در آن قرار دارد؛

تالار محدث ارموی که متعلق به بخش ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی است؛

تالار رودکی به نابینایان و کم‌توانان تعلق دارد؛

تالار کمال‌الدین بهزاد شامل منابع غیرکتابی است؛

تالار پروین اعتصامی حاوی منابع مطالعات زنان است؛

تالار رقومی شامل منابع دیجیتالی است؛

کتابخانه عمومی با عناوین سعدی و حافظ؛

کتابخانه کودکان؛

موزه کتاب و میراث مستند ایران (این موزه در 1394ش راه‌اندازی شد و نمایشگاهی فصلی و موضوعی از آثار نفیس و باارزش کتابخانه است).

نمونه‌هایی از کتابخانه‌های ملی در جهان

کتابخانه ملی کنگره آمریکا یکی از کتابخانه‌های ملی مطرح در جهان است که عنوان بزرگترین کتابخانه‌ی جهان را کسب کرده است. این کتابخانه که در 1800م تأسیس شده، شامل بیش از 30 میلیون کتاب و اسناد چاپ شده به 470 زبان مختلف است. همچنین، بیش از 58 میلیون نسخه دستنویس، از جمله انجیل گوتنبرگ، در این مجموعه نگهداری می‌شود. بیش از 1 میلیون نشریه، متعلق به کشورهای مختلف دنیا، که مربوط به 3 قرن گذشته است نیز در همین کتابخانه قرار دارد.

کتابخانه ملی آلمان، در 1990م، با ادغام دو کتابخانه ملی موجود در لایپزیک و فرانکفورت تأسیس شد. این کتابخانه به‌منظور جمع‌آوری و سازماندهی کلیه‌ی کتاب‌های به زبان آلمانی در سراسر جهان از 1913م به بعد است. در این کتابخانه، در حدود 15 میلیون مدرک و نیز 790 هزار موسیقی ضبط شده و چاپی است.

کتابخانه ملی تاجیکستان، که به کتابخانه ابوالقاسم فردوسی معروف است، به‌عنوان بزرگترین کتابخانه‌ی کشور تاجیکستان در 1933م تأسیس شد. در این کتابخانه، حدود 3 میلیون جلد کتاب و دستنویس نگهداری می‌شود. از قدیمی‌ترین آثار موجود در این کتابخانه می‌توان به «تاریخ طبری» اثری از قرن 13م یاد کرد. بخش نسخ و کتب فارسی این کتابخانه، به‌نام «ابولقاسم لاهوتی» نام‌گذاری شده است.

کتابخانه ملی روسیه، از بزرگترین کتابخانه‌های جهان است که در «سن پترزبورگ» قرار دارد. این مجموعه عظیم، در 1831م تأسیس و شامل حدود 34 میلیون کتاب، مجله، روزنامه، نسخ خطی و اسناد به 247 زبان مختلف دنیا است.

کتابخانه ملی چین، در 1909م تأسیس، و حاوی 1 میلیون و 400 هزار جلد کتاب و سند است. بخش بزرگی از کتاب‌های این مجموعه، اهدایی کتابخانه سلطنتی در چین بوده است.

کتابخانه ملی فرانسه، در پاریس، در 1368م تأسیس شد که امروزه بیش از 20 میلیون جلد کتاب در این مجموعه نگهداری می‌شود.

منابع

• «آمار موجودی مخازن اداره کل اطلاع رسانی سازمان: سه ماهه دوم سال 1398ش»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بارگذاری: 28 مهر 1398ش.
• افشار، ایرج، «کتاب انبار»، راهنمای کتاب، تهران، ۱۳۳۹ش، سال ۳، شماره ۵.
• «بخش فارسی کتابخانه مرکزی تاجیکستان فعال شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 23 فروردین 1396ش.
• پوراحمد جکتاجی، محمدتقی، تاریخچۀ کتابخانۀ ملی ایران، تهران، کتابخانه ملی ایران، ۱۳۵۷ش.
• دایرة‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، به‌‌تحقیق ابراهیم افشار، تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳85ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 آذر 1400ش.
• راوندی، مرتضى، سیر فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا، تهران، نگاه، ۱۳۶۴ش.
• صوتی، محمدعلی، کتابخانۀ ملی ایران، تهران، ]بی‌تا[، ]بی‌نا[، ص3.
• قاسمی‌پویا، اقبال، مدارس جدید در دورۀ قاجاریه، بانیان و پیشروان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷ش.
• «کتابخانه ملی»، دانشنامه رشد، تاریخ بازدید: 20 آذر 1400ش.
• «کتابخانه ملی ایران»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: 20 آذر 1400ش.
• «کسب رتبه دوم معماری در خاورمیانه برای کتابخانه ملی»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ بارگذاری: 28 فروردین 1391ش.