تبریز (شهر)
شهر تبریز؛ مرکز استان آذربایجان شرقی
تبریز، شهری بزرگ در منطقه آذربایجان ایران و نیز مرکز استان آذربایجان شرقی است. این شهر، در دهه‌های اخیر، به‌عنوان قطب اقتصادی منطقه آذربایجان ایران شناخته شده است. شهر بدون گدا، شهر اولین‌ها، پایتخت گردشگری اسلامی (در سال 2018م)، سالم‌ترین و امن‌ترین شهر ایران، دومین شهر صنعتی ایران، دومین قطب علوم پزشکی و جذب گردشگر سلامت در ایران و شهر جهانی بافت فرش، از عناوین و افتخارات شهر تبریز است.[۱]
اقلیم و جغرافیا
مختصات جغرافیایی شهر تبریز، در حدود َ18 ْ46 طول شرقي و َ04 ْ38 عرض شمالی است. میانگین بارندگی سالانه در این منطقه، 308 میلی‌متر است. آب‌وهوای این منطقه، معتدل مایل به سرد، خشک و کوهستانی است. تبریز، در ارتفاع 1365 متری از سطح دریا قرار دارد.[۲] این شهر، همچنین، در فاصله 50 کیلومتری از شمال‌شرقی دریاچه ارومیه و نیز در فاصله 50 کیلومتری از دامنه شمالی رشته‌کوه سهند واقع شده است.
وسعت این شهر، در حدود 244.51 کیلومتر مربع است که به‌صورت یک جلگه‌ی میان‌کوهی یا چاله نسبتا بزرگ، از سمت جنوب (رشته‌کوه سهند)، شمال (کوه پکه‌چین و عون بن علی)، شمال‌شرق (گردنه پایان) و غرب (اراضی همواره و شوره‌زار) احاطه شده است.[۳] رودخانه‌های آجی‌چای و مهران‌رود، در شهر تبریز جریان دارند. رودخانه مهران‌رود، در میان مردم تبریز به «میدان چای» معروف است. علاوه بر این دو رود بزرگ، ریزآبه‌های بسیاری نیز وجود دارند که در مسیر خود به‌همین دو رود می‌ریزند.[۴]
راه‌های ارتباطی
تبریز، از طریق زمین و هوا، به شهرهای اطراف خود و مرکز ایران راه دارد. برای مثال، فاصله این شهر تا پایتخت ایران (تهران) 614 کیلومتر است.[۵] این شهر، از طریق شبکه ریلی و نیز جاده‌ای به نقاط مختلف ایران متصل است. تبریز، دارای یک فرودگاه بین‌المللی است و علاوه بر ایران، از طریق راه‌های زمینی و هوایی، به خارج از ایران، مانند ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان، ارتباط دارد. همین موضوع، تبریز را دارای ارزش بالایی از نظر جغرافیایی و اقتصادی کرده است.
پیشینه
نام‌های مختلفی برای این منطقه، در منابع تاریخی و جغرافیایی آمده است، مانند آکراتا، آماتا، تارماکیس، تاورژ، تربیز، تاوریز، توریز، داوریژ، دژ تارویی و قازا.
تبریز، همچنین، در طول تاریخ دارای عناوینی مانند دارالسلطنه و قبة‌الاسلام بوده است.[۶]
در برخی از کتب کهن، از تبریز به‌عنوان شهری کوچک اما آباد یاد شده است.[۷] یاقوت حموی (574-626ق)، از تبریز به‌عنوان شهری مشهور، آباد، زیبا و دارای باروهای استوار یاد کرده است. او به رودخانه‌های این منطقه و باغ‌های سرسبز و عظیم در اطراف آن‌ها نیز اشاره کرده و بر این باور است که تبریز در روزگار خلافت عباسیان، گسترش یافته و از آن زمان، پارچه‌های مختلف عبایی، ختایی، سنج و سقلاطونی در این شهر بافته شده و به دیگر شهرهای غربی و شرقی فرستاده می‌شد.[۸] تبریز، پس از غلبه مغول بر ایران، به‌عنوان پایتخت ایران، انتخاب شد و این گامی بزرگ به‌سوی آبادانی و توسعه این شهر بود.[۹] حمدالله مستوفی (680-750ق)، بنای این شهر را به‌دست «زبیده خاتون» همسر هارون‌الرشید دانسته که این شهر را به‌عنوان دارالملک آذربایجان و بزرگ‌ترین سرزمین ایران، پرآوازه کرد.[۱۰] گروهی دیگر از محققان، ساخت این سرزمین به‌دستور همسر هارون‌الرشید را نادرست دانسته‌اند اما آبادانی تبریز در سده سوم هجری و دوران خلافت عباسی را پذیرفته‌اند.[۱۱]
از تبریز، در سفرنامه‌های بسیاری یاد شده است. ناصر خسرو (394-481ق)، مارکوپولو (1254-1324م)، ابن‌بطوطه (703-779م) و برخی از مسافران اروپایی و فرستادگان سایر کشورها به ایران، از این شهر و بزرگی و آبادی آن در طول تاریخ نوشته‌اند. کلاویخو (درگذشته 1412م)، فرستاده پادشاهی اسپانیا، این شهر را دارای خیابان‌های پهن، میدان‌هایی وسیع، ساختمان‌های بزرگ و زیبا و مساجدی با کاشی‌های آبی و طلایی معرفی کرده است.[۱۲]
تبریز، در دوره شاه‌اسماعیل صفوی به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شد، اما در اواخر حکومت صفویان، از پیشرفت صعودی این منطقه کاسته شد و در نتیجه‌ی تجاوز کشورهای هم‌مرز با این منطقه، جنگ‌های جهانی اول و دوم، وقوع بلایای طبیعی متعدد مانند زلزله، این شهر، بسیار آسیب دید و قحطی و فتنه، این سرزمین را با مشکلات و ناملایمات بسیاری روبه‌رو کرد.[۱۳]
در دوره حکومت قاجاریان، تبریز، ولیعهدنشین ایران و در زمان جنبش مشروطه، مرکز مبارزه علیه اشغالگران بود. در این دوران، آزادی‌خواهان بسیاری از تبریز برخاستند که از آن جمله می‌توان به ستارخان، باقرخان و ثقة‌الاسلام تبریزی، اشاره کرد.[۱۴] مردم تبریز، در انقلاب 1357ش ایران نیز نقشی پررنگ داشتند.[۱۵]
جمعیت
در دهه‌های اخیر، به‌واسطه رشد چشم‌گیر امکانات رفاهی، مراکز صنعتی، تجاری، آموزشی و خدماتی، جمعیت این شهر، رشد بسیاری داشته است. در نخستین سرشماری صورت گرفته در ایران (1335ش)، جمعیت این شهر در حدود 289,996 تن بوده که در 1375ش به 1,191,043 رسیده است.[۱۶] این جمعیت، بنا بر آمار اعلام شده در 1395ش به 1,584,855 تن افزایش یافت.[۱۷] تبریز، امروزه پنجمین شهر پرجمعیت ایران است.
گردشگری
شهر تبریز، همواره به‌دلیل داشتن مراکز زیبای تاریخی، طبیعی و فرهنگی، مورد استقبال گردشگران ایرانی و خارجی بوده است. از آن جمله می‌توان به مسجد کبود، ارگ علیشاه، عمارت ائل گلی (شاه گلی)، مجموعه بازارها و تیمچه‌های زیبا، مقبرة الشعرا، ارتفاعات کوه سهند، سواحل دریاچه ارومیه و جاذبه‌های طبیعی دیگر اشاره کرد.[۱۸]
پانویس
- ↑ «تبریز به‌عنوان شهر جهانی بافت فرش برگزیده شد»، سایت اطلاعات.
- ↑ جعفري، گيتاشناسي ايران، ج3، 1379ش، ص279-280.
- ↑ خیام، «نگرشی به تنگناهای ژئومورفولوژیکی توسعۀ شهر تبریز»، ۱۳۷۴ش، ص۹۲؛
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ج6، ۱۳۷۱ش، ص50؛
جعفری، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، ۱۳۷۹ش، ص280. - ↑ ساری صراف، «روند آلودگی میدان چای یا مهران‌رود در شهر تبریز»، ۱۳۷۰ش، ص17.
- ↑ سازمان نقشه‌برداري كشور، نقشة راه‌هاي ايران، 1384ش.
- ↑ چكنگي، فرهنگنامة تطبيقي نام‌هاي قديم و جديد مكان‌هاي جغرافيايي ايران و نواحي مجاور، 1378ش، ص183-184؛
افشار سيستاني، پژوهش در نام شهرهاي ايران، 1382ش، ص231-232. - ↑ حدودالعالم من المشرق الي المغرب، 1362ش، ص158.
- ↑ حموي، ياقوت، معجم‌البلدان، 1866م، ج1، ص822.
- ↑ بارتولد، تذكرة جغرافيايي تاريخي ايران، 1372ش، ص223-224.
- ↑ مستوفي، حمدالله، نزهةالقلوب، به‌تحقیق گاي لسترنج، ليدن، بريل، 1333ق، ص75.
- ↑ لسترنج، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، 1383ش، ص173.
- ↑ كلاويخو، سفرنامه، 1337ش، ص160-161.
- ↑ سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي شهرستان هاي كشور (شهرستان تبريز)، 1380ش، ص130-132.
- ↑ سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي شهرستان هاي كشور (شهرستان تبريز)، 1380ش، ص131 و 133.
- ↑ احمدي، قوميت و قوم‌گرايي در ايران ( از افسانه تا واقعيت)، 1378ش، ص135-139؛
مقصودي، تحولات قومي در ايران؛ علل و زمينه‌ها، 1380ش، ص263-271. - ↑ نورالهي، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335ش1382ش، ص199 و 268.
- ↑ مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، 1382ش، ص31.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان آذربايجان شرقي، 1381ش، ص50-56.
منابع
- احمدي، حميد، قوميت و قوم‌گرايي در ايران ( از افسانه تا واقعيت)، چ4، تهران، ني، 1378ش.
- افشار سيستاني، ايرج، پژوهش در نام شهرهاي ايران، چ2، تهران، روزنه، 1382ش.
- بارتولد، و، تذكرة جغرافيايي تاريخي ايران، ترجمة حمزه سردادور، چ3، تهران، توس، 1372ش.
- «تبریز به‌عنوان شهر جهانی بافت فرش برگزیده شد»، سایت اطلاعات، تاریخ بارگذاری: 15 مهر 1394ش.
- جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش.
- جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، دايرة‌المعارف جغرافيايي ايران، چ1، تهران، گيتاشناسي، 1379ش.
- چكنگي، عليرضا، فرهنگنامة تطبيقي نام‌هاي قديم و جديد مكان‌هاي جغرافيايي ايران و نواحي مجاور، چ1، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1378ش.
- حدودالعالم من المشرق الي المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، طهوري، 1362ش.
- حموي، ياقوت، معجم‌البلدان، به‌تحقیق ووستنفلد، لايپزيك، 1866م.
- خیام، مقصود، «نگرشی به تنگناهای ژئومورفولوژیکی توسعۀ شهر تبریز»، تبریز، نشریۀ دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی تبریز، س1، شماره 1، ۱۳۷۴ش.
- ساری صراف، بهروز و رسولی، علی‌اکبر، «روند آلودگی میدان چای یا مهران‌رود در شهر تبریز»، تهران، رشد، آموزش جغرافیا، س 7، شماره 27، ۱۳۷۰ش.
- سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان آذربايجان شرقي، چ3، تهران، شركت چاپ و نشر كتا‌ب‌هاي درسي ايران، 1381ش.
- سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي شهرستان هاي كشور (شهرستان تبريز)، چ1، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1380ش.
- سازمان نقشه‌برداري كشور، نقشة راه‌هاي ايران، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1384ش.
- كلاويخو، سفرنامه، ترجمة مسعود رجب‌نيا، چ3، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1337ش.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۱ش.
- لسترنج، گاي، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، ترجمة محمود عرفان، چ6، تهران،شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 1383ش.
- مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
- مستوفي، حمدالله، نزهةالقلوب، به‌تحقیق گاي لسترنج، ليدن، بريل، 1333ق.
- مقصودي، مجتبي، تحولات قومي در ايران؛ علل و زمينه‌ها، چ1، تهران، مؤسسه مطالعات ملي، 1380ش.
- نورالهي، طه، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335ش، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.