ارگ علیشاه

پرونده:ارگ-علیشاه.jpg

ارگ علیشاه؛ مرتفع‌ترین بنای آجری و بقایای مسجد علیشاه در شهر تبریز.

یکی از مرتفع‌ترین بناهای تاریخی شهر تبریز، ارگ علیشاه است که از جاذبه‌های دیدنی و تاریخی به‌جای‌مانده از دوره ایلخانی است. این بنا در ابتدا، مسجد بوده؛ اما به‌تدریج، نقش یک ارگ نظامی را ایفا کرده است. در اثر حوادث تاریخی و طبیعی تخریب‌های بسیاری در آن صورت گرفته و بخش باقی‌مانده از این مسجد، دیوار بلندی است که به ارگ علیشاه معروف است. این بنای ارزشمند در سال 1310ش، توسط وزرات فرهنگ و هنر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نام‌گذاری

ارگ تبریز به‌دستور خواجه تاج‌الدین علیشاه بنا شده است؛ به‌همین نام علیشاه بر آن نهاده‌اند.

پیشینه

بنای ارگ علیشاه به همت تاج‌الدین علیشاه گیلانی - وزیر ایلخانان مغول از سال‌ ۷۱۶ تا ۷۲۴ هجری قمری احداث شده است. این بنا که قدمتی 700 ساله دارد؛ تنها بخشی از سازة تاریخی مسجد علیشاه تبریز است.

جغرافیا

ارگ تبریز در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی و در نزدیکی محدوده میدان ساعت قرار دارد.

معماری

پرونده:ارگ-علیشاه۱.jpg

این سازه دیدنی تبریز سازه‌ای یک پارچه و آجری است و شکل نعل اسبی دارد. این دژ، نمونه‌ای از بنای اسلامی با معماری ایرانی است. استاد فلکی تبریزی معمار این بنا بوده که به شیوه آذری آن را ساخته است. این شیوه، سبک مغول یا ایرانی - مغول نیز نامیده می‌شود که در دورۀ حکومت ایلخانان بر ایران رواج یافت. در ساخت این بنا، ساروج و مصالح ساختمانی با استحکام بسیار بالایی استفاده شده است. باقی‌مانده سازه قدیمی ارگ، سه دیوار بلند را تشکیل می‌دهد و به شکل یک ایوان است. این بخش، شبستان مسجد علیشاه بوده است.

عرض هر یک از این دیوار‌ها ۱۰ متر و داخل آن‌ها مرکب از دو دیوار عریض است که توسط طاق‌‌هایی به‌هم اتصال یافته‌اند. هر چند در حفاری‌های انجام گرفته مشخص شده که ۷ متر از دیوارها زیر خاک واقع شده است. عرض بنای به‌جا مانده از ارگ علیشاه ۳۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است. در سال 1360ش، پیش از تخریب دیوارهای شمالی، طول ارگ ۶۵ متر بوده، ولی امروزه تنها ۲۱ متر از آن باقی‌مانده است؛ عرض کلی آن به ۵۱ متر می‌رسد و ارتفاع آن ۳۳ متر است. بر اساس تحقیقات، این بنا در زمان ساخت در حدود ۶۳ تا ۶۵ متر ارتفاع داشته است. محراب ارگ علیشاه بلندایی ۳۰ متری دارد و از نمونه‌های منحصربه‌فرد معماری ایران به حساب می‌آید. پس از مشروطه، چند ساختمان و مدرسه به ارگ اضافه شد؛ ولی در دوره پهلوی این آثار از بین رفت و تنها یک دیواره از بخش جنوبی و یک محراب از مسجد باقی ماند.

خطرات

در تهاجم روس‌ها به تبریز و همچنین زلزله مخربی که در سال 1193ش، در این شهر رخ داد، ارگ تبریز دچار آسیب‌های زیادی شد؛ اما به دلیل استحکام بالای ارگ، بخشی از این مجموعه باقی و بخش‌های اصلی بنا در اثر زلزله تخریب شد. از طرفی روس‌ها بعد از پیروزی، دیواره‌های ارگ را به توپ بسته و پس از استقرار نیز در اثر بی‌مبالاتی، بخش بزرگی از ارگ را ویران کردند. امروزه عملیات عمرانی در حریم ارگ علیشاه به منظور ساخت پاركینگ برای مصلی تبریز بر نگرانی‌ها درباره سرنوشت قلعه علیشاه افزوده است.

مرمت‌ و بازسازی

در بازسازی ارگ علیشاه اقدامات زیادی از جمله استحکام‌بخشی، تقویت و ترمیم آسیب‌های وارد شده بر بدنة این بنای تاریخی صورت گرفته است. كف‌سازي، اجراي ارتباطات ورودي، نورپردازي، راه‌پله‌ها و راه دسترسي و نيز محوطه‌سازي در این بنای تاریخی انجام گرفته است. در زمان بازسازی این بنای تاریخی استحكام‌بخشي طاق مسجد جامع عليشاه صورت گرفته و همچنین بقاياي كاشي‌كاري و گچ‌بري محوطه، قسمت‌هاي خانقاه و مدرسه بازسازی شده‌اند. در سال‌های اخیر روند بازسازی ارگ علیشاه با جدیت بیشتری دنبال شده و مسئولان برای دسترسی بهتر شهروندان به این مکان تاریخی اقدام به حذف دیوارهای اطراف قلعه کردند.

ویژگی

برجسته‌ترین ویژگی این ارگ، طاق بزرگ آن است که عرضی بیشتر از طاق کسری دارد و آن را از بناهای تاریخی دیگر ایران متمایز کرده است. همچنین این بنا در میان آثار تاریخی این شهر، بیشترین ارتفاع را دارد.

کارکرد

ارگ علیشاه در دوره‌های مختلف تاریخ با توجه به ویژگی‌های هر دوره، کاردبردهای مختلفی داشته است. در دوران حکومت قاجاریه، این مسجد و محوطه آن به انبار مهمات نظامی و انبار غلات تبدیل شد. در زمان مشروطیت و قیام مردم تبریز، نقش سنگری مستحکم را برای مبارزان مشروطه‌خواه ایفا کرد. در زمان حمله ارتش روس به ایران، مردم بار دیگر ارگ تبریز را پایگاه نظامی خود در برابر حملات روس‌ها قرار دادند. امروزه فضاي اطراف ارگ براي احداث مصلی اختصاص يافته و نماز جمعه در آن برگزار می‌شود.

جاذبه‌های گردشگری

در اطراف ارگ علیشاه، جاذبه‌های تاریخی و گردشگری دیگری وجود دارد که عبارت‌اند از: عمارت میدان ساعت تبریز، موزه و خانه استاد شهریار، بازار تبریز، خانه مشروطه و مسجد کبود.

ارگ علیشاه در سفرنامه‌ها

این بنای تاریخی در آثاری از بدرالدین محمودالعینی، ابن‌بطوطه، مرتضی میزرا مؤلف تاریخ و جغرافیای دارالسطنه تبریز و حمدالله مستوفی توصیف شده است. از توصیف‌های ذکر شده و اطلاعات موجود در این کتاب‌ها و اسناد می‌توان دریافت که این بنا در زمان تاج‌الدین علیشاه، مسجد جامع شهر به‌حساب می‌آمد و همچنین دارای كتیبه‌ها، گچبری‌های دیدنی و ستون‌های مرمرین بوده، که بعدها در گذر زمان ویران شده است.

مسیر دسترسی

برای رسیدن به این بنا می‌بایست از خیابان امام خمینی عبور کرده و سپس وارد خیابان طالقانی شده، مسیر را تا خیابان والمان به‌سمت جنوب ادامه داده، وسیله‌نقلیه را در پارکینگ‌های شخصی خیابان طالقانی و والمان پارک کرده و سپس مابقی مسیر را تا ارگ پیاده طی کرد.

منابع

• «ارگ استوار تبریز»، وب‌سایت روزنامه همشهری، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1401ش.
• ارگ تبریز؛ بلندترین دیوار تاریخی در پایتخت گردشگری ایران»، وب‌سایت مجله ره‌بال آسمان، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1400ش.
• «ارگ تبریز" نماد صلابت و ایستادگی آذربایجان»، وب‌سایت خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1396ش.
• «ارگ علیشاه تبریز»، وب‌‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1400ش.
• «ارگ علیشاه تبریز»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 18 شهریور 1399ش
• «ارگ عليشاه تبريز»، وب‌سایت خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
• «ارگ علیشاه تبریز، قلب تپنده‌ی تاریخ آذربایجان»، وب‌سایت خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1398ش.
• «ارگ علیشاه تبریز یادآور دوره شکوه شهری تاریخی»، وب‌سایت تورگردان، تاریخ درج مطلب: 7 اردیبهشت 1400ش.
• «ارگ علیشاه تبریز یادگار شکوهمند معماری ایلخانی»، وب‌سایت آکا، تاریخ بازدید: 10 مرداد 1401ش.
• «ارگ علیشاه، شاهکاری از دوره ایلخانی در تبریز»، وب‌سایت مجله گردشگری اِلی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1398ش.
• «ارگ علیشاه (مسجد علیشاه) در مرکز تبریز»، وب‌سایت گردشگری ایران، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1399ش.
• «ارگ علیشاه»، وب‌سایت وبلاگ تاریخ و فرهنگ آذربایجان، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
• «ارگ علیشاه، یادگاری از دوره ایلخانیان در تبریز»، وب‌سایت جاذبه، تاریخ بازدید: 9 مرداد 1401ش.
• «پايان مرمت مسجد جامع عليشاه و ارگ تبريز»، وب‌سایت خبرگزاری دانشجویان ایران«ایسنا»، تاریخ درج مطلب: 14 آبان 1392ش.
• «جاهای دیدنی تبریز کجاست؟»، وب‌سایت قاصدک، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
• «دیدنی‌های تبریز»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
• «رزرو هتل های نزدیک ارگ علیشاه تبریز»، وب‌سایت مجله سیتا، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1401ش.
• «سرزمین مادری؛ ارگ تبریز»، وب‌سایت خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 6 فروردین 1400ش.
• صدرایی‌نیا، علی، «یادداشت‌هایی بر طرح گمانه‌زنی محوطه ارگ علیشاه»، باستان‌پژوهی، شماره 5 و 6، 1378ش.
• «مرمت ارگ علیشاه تبریز به پایان رسید»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 9 بهمن 1390ش.
• «مرمت مسجد جامع علیشاه و ارگ تبریز پایان یافت»، وب‌سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: 9 مرداد 1401ش.
• «معرفی ارگ تبریز»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
• «نگاه نگران دوست‌داران میراث فرهنگی به سرنوشت ارگ علیشاه تبریز»، وب‌سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 14 بهمن 1395ش.