مسجد کبود

مسجد کبود؛ مسجدی تاریخی مربوط به دوران حکمرانی قراقویونلو‌ها در تبریز.

مسجد کبود یا مسجد جهانشاه از آثار ارزشمند معماری ایران در شهر تبریز است. این بنای تاریخی مذهبی از آثار به‌جای مانده از حکمرانی قراقویونلو‌ها است. معماری منحصر‌به‌فرد، کاشی‌‌کاری‌های معرق، کتیبه‌هایی از آیات قرآن به رنگ آبی و کبود، انواع خطوط عالی و طرح‌های بی‌نظیر اسلیمی، تبحر خارق‌العادۀ معماران ایرانی را نشان می‌دهد. کتیبه‌هایی از نام امامان شیعه نیز در مسجد دیده می‌شود.

تاریخچه

مسجد کبود مربوط به قرن نهم هجری و تنها اثر تاریخی باقی‌مانده از دوران فرمانروایی قراقویونلوها است. مسجد کبود، یکی از چهار مسجد تزئین‌شده با کاشی‌کاری‌های آبی در جهان به‌شمار می‌رود. احداث این مسجد مربوط به دوره‌ای از تاریخ ایران است که حکمرانی ترکمانان قراقویونلو موجب تقویت گرایش‌های شیعی شد و مسیر صفویان را برای رسمی شدن تشیع در ایران هموار کرد. این مسجد در سال ۸۷۰ق به‌دستور جهانشاه ساخته شده است. تزئین داخلی مسجد و به‌خصوص نوع معرق کاشی‌کاری آن در دورۀ تیموری به نهایت خود رسید.

نام‌گذاری

برخی معتقدند نام مسجد کبود، بر اساس رنگ نمای این بنا انتخاب شده است. این مسجد در گذشته با نام‌های دیگری مانند «گوی مسجد»، «مسجد شاه‌جهان» و «عمارت مظفریه» شهرت داشته است. این بنای تاریخی مذهبی به فیروزه اسلام نیز معروف است.

جغرافیا

مسجد کبود از آثار تاریخی مذهبی در استان آذربایجان شرقی است. این بنا، در یکی از محله‌های کهن و تاریخی شهر تبریز قرار دارد.

معماری

مسجد کبود نمونۀ برجسته‌ای از معماری اسلامی است. در معماری کهن این مسجد، اجزای زیر دیده می‌شود:

1. بنای اصلی، که آجری است و سردر آن ازکاشی‌های معرق و کتیبه‌های قرآنی تشکیل شده است. همچنین در بنای مسجد، تخته‌سنگ‌هایی از جنس مرمر که به نقوش اسلیمی‌ مزین شده‌اند وجود دارد.
2. کاشی‌کاری مزین به نقوش هندسی، گیاهی و خوش‌نویسی؛ در داخل مسجد شبکه‌های توری متشکل از ترنج‌های کتیبه‌ای به رنگ‌های زرد و سیاه، طرح‌های اسلیمی ظریف به رنگ‌های سفید و فیروزه‌ای و اسماء خداوند و احادیث دیده می‌شود.
3. کتیبه‌های قرآنی شامل آیات قرآن به خط ثلث و کوفی که با رنگ لاجوردی تزئین شده است. در کتیبه‌های مسجد کبود، آیات مختلفی در جهت ارائه آراء دینی و معنوی، تأیید قدرت حاکم و نیز در برخی موارد مفاهیم تصوف استفاده شده است.
4. صحن مربعی‌شکل که حوض بزرگی برای وضو و شبستان‌هایی در طرفین دارد. صحن وسیع مسجد در گذشته محل قرار‌گرفتن مدرسه، حمام، خانقاه و کتابخانه بوده است.

وقایع و رخداد‌ها

در سال ۱۱۹۳ق در تبریز زلزله‌ای رخ داد که سبب آسیب به بدنۀ اصلی مسجد کبود و تخریب گنبد آن شد. امروزه از سازۀ کهن این مسجد، فقط یک سردر و چند پایه به‌جای مانده است؛ اما همین باقی‌مانده‌ها، شکوه و هنر معماری این مسجد را نشان می‌دهند.

مرمت و بازسازی

مرمت این مسجد در سال ۱۳۱۸ش شروع و سردر آن تعمیر شد. همچنین در سال‌های ‌۱۳۲۷ش و ۱۳۲۸ش نیز بعضی دیوار‌های مسجد به‌دست اسماعیل دیباج و حاج ابوالقاسم معمار بازسازی شد. در سال ۱۳۵۲ش نیز بازسازی گنبد اصلی، به‌دست رضا معماران آغاز شد و در سال ۱۳۵۵ش به پایان رسید.

کارکرد

ساخت مسجد کبود در شهر تبریز هویت فرهنگی، تاریخی و مذهبی این منطقه را در بستر تاریخ از دوران حکمرانی قراقویونلوها تاکنون بازنمایی می‌کند. همچنین در این بنای تاریخی أثر‌پذیری و اثر‌گذاری متقابل و پراهمیت مجموعه مظفریه و سازمان فضایی شهر تبریز دیده می‌شود.

وقف‌نامه مسجد کبود

وقف‌نامۀ مسجد کبود معروف به وقف‌نامه صریح‌الملک است. اين وقف‌نامه در سال 1265ق در دارالسلطنه تبريز، توسط امير نظام گورهي به خزانه سلطنتي فرستاده شد. از جمله شروط قید شده در این وقف‌نامه آن است که امام جماعت این مسجد باید شیخی با تقوا از صوفیه، دارای اخلاق حمیده و مذهب اهل‌ سنت باشد. همچنین برای واعظ مسجد هم شرط تبعیت از مذهب اهل ‌سنت آمده است؛ اما با وجود چنین قیودی در سردر و کتیبه اصلی مسجد، بالای نام جهانشاه، نام امامان شیعه آمده است. همچنین عبارت «علی ولیّ الله» بر دیوار‌های این مسجد نوشته شده است.

دیدنی‌های اطراف مسجد کبود

شهر تبریز از کهن‌ترین شهر‌های ایران است که در دوره‌ای از تاریخ، پایتخت حاکمان ایران بوده است. علاوه بر مسجد کبود در اطراف آن نیز مناطق گردشگری دیگری مانند موزه آذربایجان در جوار مسجد کبود، بازار قدیمی و تاریخی در ضلع شرقی مسجد کبود (از مهم‌ترین مراکز تجاری تبریز)، خانه‌‌های تاریخی تبریز مانند خانه بهنام (خانه قدکی)، خانه حیدرزاده، خانه نیکدل، خانه گنجه‌ای‌زاده و خانه سلماسی وجود دارد که از زیبا‌ترین نمونه‌های خانۀ ایرانی به‌شمار می‌روند.

مسیر دسترسی

برای سفر و بازدید از مسجد کبود لازم است ابتدا به شهر تبریز رفته، سپس با رفتن به مرکز شهر و عبور از میدان ساعت یا میدان شهید بهشتی به خیابان امام خمینی رسید. مسجد کبود در جوار سایر بنا‌های تاریخی موجود در این خیابان قرار دارد.

ساعت بازدید مسجد کبود

ساعات بازدید از این مسجد همه روزه از ساعت ۸ صبح تا ۱۷:۳۰ است؛ اما در زمان شیوع ویروس کرونا در بازه‌های زمانی مختلف مسجد کبود تعطیل بوده است.

 

منابع

• قریب گرگانی، پروانه و حسینی، هوتسا سادات، «بررسی کاشی‌کاری مسجد کبود تبریز و مسجد گوهرشاد مشهد»، پژوهش‌های نوین علوم جغرافیایی، معماری و شهرسازی، شماره 37، 1401ش.
• محمدزاده، شبنم و منصوری، سید امیر، «ارتباط مجموعه مظفریه با سازمان فضایی شهر تبریز از دورۀ قراقویونلوها تا دورۀ قاجار»، باغ نظر، شماره 68، 1397ش.
• «مسجد کبود»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 21 دی 1401ش.
• «مسجد کبود»، وب‌سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 21 دی 1401ش.
• مطمئن، نوا و همکاران، «کتیبه‌های قرآنی مسجد مظفریه (کبود) تبریز، بررسی و تحلیل مضامین آیات در بستر تحولات زمان»، مطالعات قرآن و فرهنگ اسلامی، شماره 19، 1400ش.
• «نماد هنر و زیبایی تبریز در مسجد کبود تبریز»، وب‌سایت پایگاه خبری و تحلیلی تیتر برتر، تاریخ بازدید: 21 دی 1401ش.
• «وقف‌نامۀ مظفريه مسجد کبود تبريز»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 21 دی 1401ش.