کاخ گلستان
کاخ گلستان؛ مجموعه‌ای از ساختمان‌های سلطنتی در پایتخت ایران با قدمتی ۴۴۰ ساله.
کاخ گلستان، یک مجموعة بی‌نظیر با معماری و تزیینات منحصر به فرد است که همچون نگینی در پایتخت ایران می‌درخشد. این بنا در سال ۱۳۳۴ش در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۱۳۹۲ش در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. در این کاخ رخدادهای زیادی به وقوع پیوسته و آن را تبدیل به سند زنده‌ای از تاریخ ایران کرده است. این کاخ از بخش‌های مختلفی مانند ايوان تخت مرمر، تالار سلام، تالار آينه، خلوت كريمخانی، تالار برليان، عمارت بادگير، كاخ شمس العماره، تالار الماس و كاخ ابيض تشکیل شده است.[۱]
پیشینه
بر طبق اسناد موجود، تاریخچة کاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی (۹۹۸ق) باز می‌گردد. در زمان کریم‌خان زند در میان سال‌های ۱۱۷۳ تا ۱۱۸۰ق دیوان‌خانه‌ای در این مکان ساخته و این بنا با تغییرات اساسی روبه‌رو شد. انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت در دوره قاجار، اهمیت این کاخ را چند برابر کرد. ناصرالدین شاه قاجار در این بنا تاج‌گذاری کرد و چون اولین پادشاه ایرانی بود که به اروپا سفر می‌کرد، معماری کاخ گلستان را با أثرپذیری از سبک معماری اروپایی تغییر داد. در حکومت قاجاریه، کاخ گلستان پایگاه حکم‌رانی، اقامتگاه سلطنتی و آموزشگاه هنرمندان و معماران بود. این کاخ پایگاه مهمی برای تولید هنر محسوب می‌شد. با روی کار آمدن سلسلة پهلوی، تاج‌گذاری پهلوی اول (۱۳۰۵ش) و پهلوی دوم (۱۳۴۶ش) نیز در این کاخ صورت گرفت.[۲]
معماری
این مجموعه شامل چندین کاخ و تالار سلطنتی در یک باغ است که با سبک معماری ایرانی ساخته شد؛ اما معماری آن در طول زمان دستخوش تغییراتی گردید و به سمت معماری اروپایی و نئوکلاسیک رفت. تلفیق معماری ایرانی و اروپایی در این کاخ، صحنه‌های چشم‌نوازی برای بازدیدکنندگان فراهم کرده است. کاشی‌کاری‌های بی‌نظیر این مجموعه مضامین مختلفی مانند اساطیر، شکار و شکارگاه، بزم عاشقانه، رزم و نبرد، منظره، بناهای تاریخی، پادشاهان، درباریان و کارگزاران حکومتی و مذهبی را نشان می‌دهد. در این کاشی‌کاری‌ها افزایش ارتباط با کشورهای غربی مشهود است. ویژگی‌های نقاشی غربی مانند حجم‌نمایی، سایه‌روشن‌کاری و طبیعت‌گرایی در این کاشی‌کاری‌ها دیده می‌شود. علاوه بر کاشی‌کاری‌های زیبای این بنا، آینه‌کاری‌های موجود در این کاخ به‌خصوص تزیینات تالار آینه که ۷ سال به طول انجامید هر بیننده‌ای را مسحور خود می‌کند. در بخش‌های شمس‌العماره و تخت مرمر نیز تزیینات طلاکاری روی سنگ دیده می‌شود که در دوران قاجاریه رواج داشت. در این تزیینات هنرمندان طلاکوب از ورقه‌های فلزی استفاده کرده‌اند.[۳]
جاذبه‌های گردشگری
شمس‌العماره؛ چشم‌نوازترین بخش کاخ گلستان، شمس‌العماره است. این بنای مرتفع، زمانی نماد پایتخت محسوب می‌شد. ناصرالدین شاه قاجار در زمان سفر به اروپا عاشق آسمان‌خراش‌ها شد و دستور ساخت این بنا را داد تا بتواند از بالای آن چشم‌انداز تهران را مشاهده کند. این بنا در سال ۱۲۸۴ش در ۵ طبقه و با ارتفاع ۳۵ متر ساخته شد. جهت ساخت این بنا برای اولین بار از فلز استفاده شد تا تحول مهمی در صنعت ساختمان‌سازی ایران رخ دهد. در تزیینات داخلی این بنا از آینه‌کاری، گچ‌بری و نقاشی استفاده شده است.
ایوان تخت مرمر؛ ایوان تخت مرمر که با نام‌های ایوان دارالاماره یا دیوان‌خانه نیز شناخته می‌شود، قدیمی‌ترین بنای کاخ گلستان است. در تزیینات داخلی این بنا از گچ‌بری، خاتم‌کاری، سنگ‌تراشی، منبت، مشبک و آینه‌کاری استفاده شده است. زیباترین بخش این بنا تخت مرمری است که به دستور فتحعلی شاه ساخته شد. در سال ۱۲۲۱ق او به سنگ‌تراشان اصفهانی دستور داد تا از سنگ مرمر زرد یزد تختی درست کنند که شامل ۶۵ قطعه مرمر بزرگ و کوچک می‌شد. این تخت تداعی‌کننده تخت حضرت سلیمان است که روی دوش ۳ دیو و ۶ فرشته یا انسان قرار دارد. یک اژدها، دو شیر و ابیاتی از ملک‌الشعراء در ستایش فتحعلی شاه روی این تخت حجاری شده است.
کاخ اختصاصی؛ این کاخ شامل تالارهای سلام، عاج، آینه، ظروف و برلیان می‌شود.
تالار سلام؛ تالار سلام، تالار موزه یا تالار تاج‌گذاری در سمت شمال غربی مجموعه واقع شده است. ناصرالدین شاه با دیدن موزه‌های کشورهای غربی دستور ساخت موزه‌ای مشابه در کاخ گلستان را داد. به این جهت، ساختمان‌های قدیمی این بخش شکل گرفتند. ساخت این تالار در سال ۱۲۹۳ق پایان یافت اما نصب تابلوهای آن تا سال ۱۲۹۶ق ادامه یافت. این مکان به دلیل برگزاری مراسم سلام، تالار سلام نام داشت اما بعدها به‌دلیل تاج‌گذاری پادشاهان در این بنا، تالار تاج‌گذاری نامیده شد. قسمتی از حوض‌خانة این تالار موزة اشیای نفیس پادشاهان قاجاریه است که موزة مخصوص نام دارد. بخش دیگر این تالار، حوض‌خانة تالار سلام است که شامل تابلوهای نقاشی ایرانی دوران قاجاریه می‌شود. در این موزه نقاشی‌های هنرمندانی مانند میرزا بابا نقاش‌باشی شیرازی، اسماعیل جلایر، کمال‌الملک، مصورالملک و آقا میرزا موسی نگهداری می‌شود.
تالار آینه؛ این تالار در کنار تالار سلام واقع شده و شهرت آن به نقاشی کمال‌الملک از تالار آینه و ناصرالدین شاه مربوط می‌شود. تکمیل این نقاشی ۵ سال طول کشید.
تالار عاج؛ تاریخ دقیق ساخت این تالار مشخص نیست ولی بر اساس اسناد موجود، این تالار قبل از تالار سلام و تالار آینه ساخته شده است. اوج زیبایی این تالار در تابلوی آبرنگ محمودخان ملک‌الشعراء دیده می‌شود که در سال ۱۲۸۶ق از نمای بیرونی تالار کشیده است. در این نقاشی تالار عاج، سه ارسی بزرگ و ایوانی با ۶ ستون و پله داشته است. برخی دلیل نام‌گذاری این تالار به عاج را وجود دو عاج فیل در این تالار می‌دانند اما برخی معتقدند چون در گذشته این تالار محل پذیرایی و صرف غذا بود به تالار اَج به‌معنی گرسنه معروف بود.
تالار ظروف؛ این تالار در سال ۱۳۴۴ش بنا شد و محل نگهداری از هدایای پادشاهان اروپایی به پادشاهان قاجاریه بود. از جمله هدایایی که در این تالار نگهداری می‌شود می‌توان به سرويس چینی مربوط به جنگ‌های ناپلئون بناپارت، سرويس جواهر‌نشان اهدایی ملكه ويكتوريا، سرويس اهدایی الكساندر سوم و سرويس اهدایی نیکلای اول امپراتور روسیه اشاره کرد.
تالار برلیان؛ این تالار چندین اتاق آینه‌کاری و چلچراغ دارد. در دوران فتحعلی شاه قاجار، تالاری با نام بلور وجود داشت که بر اثر فرسودگی به‌دستور ناصرالدین شاه تخریب و تالار برلیان به‌جای آن ساخته شد. تابلوی رنگ روغنی از این تالار قبل از بازسازی موجود است که در تالار سلام نگهداری می‌شود. این تالار در دوران ناصرالدین شاه برای نگهداری هدایای پادشاهان خارجی استفاده می‌شد ولی در دوران حکومت پهلوی جهت برگزاری مهمانی‌های رسمی دربار استفاده می‌شد.
خلوت کریمخانی؛ این بنا در شمال غربی مجموعه واقع شده و بنایی سرپوشیده به شکل یک ایوان سه دهنه و ستون‌دار است که در وسط آن، حوض زیبایی وجود دارد. اهمیت این بنا به‌دلیل آن است که آقا محمدخان قاجار بقایای جسد کریم‌خان زند را جهت لگدمال کردن آن به این محل منتقل کرد. در دوران ناصرالدین شاه این مکان به محوطة کوچکی با نام حیاط کریمخانی تبدیل شد که برای استراحت پادشاه به‌کار می‌رفت. سنگ مزار ناصرالدین شاه و تخت مرمرین فتحعلی شاه نیز در این مکان قرار دارد.
عمارت بادگیر؛ این عمارت در ضلع جنوبی مجموعه قرار دارد و در زمان فتحعلی شاه ساخته شد اما در دوران ناصرالدین شاه دستخوش تغییراتی شد. در این عمارت ارسی‌ها و ستون‌های زیبا، بالاخانه‌ها، گوشواره‌ها و دهلیزهای زیبایی دیده می‌شوند. تزیینات چشم‌نواز نقاشی، آینه‌کاری، گچ‌بری، منبت‌کاری و زرنگاری نیز در این مکان موجود است. تالار شاه نشین با ۹ ارسی، ازاره‌های مرمری منقوش (بخش سنگی از دیوار اتاق یا ایوان که از کف طاقچه تا روی زمین باشد)، آینه‌کاری، دو ستون مارپیچ نقاشی‌شده و کفپوش معرق هفت‌رنگ از جذاب‌ترین بخش‌های این عمارت هستند.
تالار الماس؛ این تالار از قدیمی‌ترین بخش‌های کاخ گلستان است که به‌دلیل فضای داخلی آن به تالار الماس شناخته می‌شود. از قدیمی‌ترین بخش‌های این بنا می‌توان به مقرنس‌های آینه‌کاری در ایوانچة سمت جنوبی تالار اشاره کرد که از زمان فتحعلی شاه باقی مانده است. این تالار به‌دستور فتحعلی شاه ساخته شده و در زمان ناصرالدین شاه دستخوش تغییراتی شده است. این تالار از دهلیزها، بالاخانه‌ها (اتاقی در پشت بام)، پستوها و حوض‌خانة بزرگی تشکیل شده است.
کاخ ابیض؛ ناصرالدین شاه دستور ساخت این کاخ را در جنوب غربی کاخ گلستان برای نگهداری از هدایای سلطان عبدالحمید (پادشاه عثمانی) صادر کرد. سبک معماری این کاخ اروپایی است و به این دلیل به کاخ ابیض معروف شد. این کاخ، محل کار صدر اعظم و نخست‌وزیر دولت‌های بعدی و جلسات هیئت دولت بود. در سال ۱۳۳۲ش این مکان محل برگزاری نمایشگاه‌ها شد و در سال ۱۳۴۷ش به موزة مردم‌شناسی تبدیل شد.
تکیه دولت؛ این تکیه در سال ۱۲۸۴ق به فرمان ناصرالدین شاه ساخته شد. برخی کارشناسان بر این باورند که معماری این تکیه برگرفته از آمفی‌تئاترها و تماشاخانه‌های غربی بوده است اما برخی معماری این بنا را به تقلید از طرح کاروان‌سراها و تکایا و میدان‌های ایران می‌دانند. این تکیه کم‌کم با ظهور نمایش‌های جدید در ایران رونق خود را از دست داد و در سال ۱۳۲۵ش تخریب شد.[۴]
وضعیت کنونی کاخ گلستان
مساحت این مجموعه در حال حاضر حدود ۵/۴ هکتار است و کارشناسان بر این باورند که این مساحت یک دهم مساحت اولیة این مجموعه است.[۵] در حال حاضر کاخ گلستان شامل شمس العماره، ایوان تخت مرمر، محوطه کاخ گلستان، کاخ اختصاصی، خلوت کریمخانی، عمارت بادگیر، تالار الماس و کاخ ابیض در یک باغ می‌شود.[۶] سرای دلگشا در حریم کاخ گلستان با حکمی از سوی دیوان عدالت اداری از آثار ملی خارج شده و تخریب شد. این تخریب، ثبت جهانی کاخ گلستان را تهدید می‌کند؛ زیرا شرط یونسکو برای ثبت جهانی کاخ گلستان حفظ حریم بصری آن بود.[۷]
پانویس
منابع
- «پیشینه»، سایت کاخ گلستان، تاریخ بازدید: ۲۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
- دادخواه، شیما، «کاخ گلستان»، سایت لوکس‌ویلا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مرداد ۱۳۹۹ش.
- «کاخ گلستان تهران»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
- کارگر، نازنین، «حکمی که ثبت جهانی کاخ گلستان را تهدید می‌کند»، سایت ایسنا، تاریخ بازدید: ۱۹ دی ۱۴۰۰ش.