مسجد امام اصفهان

مسجد امام اصفهان؛ بنایی تاریخی مذهبی در میدان نقش جهان اصفهان. مسجد امام (جامع عباسی) در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان واقع شده است. این مسجد، نقطه اوج هنر معماری اسلامی است. ساخت مسجد جامع عباسی در سال ۱۰۲۰‌ق و به‌منظور زیبا‌سازی میدان نقش جهان آغاز شد. این مسجد از نظر معماری، کاشی‌کاری هفت‌رنگ و تراش سنگ‌ها از شاهکار‌های معماری ایرانی است. گنبد مسجد جامع عباسی از بزرگ‌ترین گنبدها در بین مساجد اصفهان است.

تاریخچه

مسجد جامع عباسی از شاهکار‌های معماری، کاشي‌کاری و حجاری ایران است. بنای این مسجد مربوط به عصر صفويه است و ساخت آن در سال ۱۰۲۰ق به فرمان شاه عباس اول آغاز شد.

نام‌گذاری

مسجد امام اصفهان، به نام‌های «مسجد جامع عباسی»، «مسجد سلطانی» و «مسجد شاه» نیز شهرت دارد. کتب تاریخی مانند «عالم آرای عباسی» یا «وقایع السنین و الاعوام»، از این مسجد با نام‌های «مسجد جامع جدید عباسی» و «مسجد جامع عباسی» نام برده‌اند. برخی دلیل نام‌گذاری این مسجد را دستور شاه عباس صفوی برای ساخت آن دانسته‌اند. پس از انقلاب اسلامی نام این بنای تاریخی از مسجد شاه به مسجد امام تغییر کرد.

جغرافیا

مسجد جامع عباسي در جنوب میدان نقش جهان شهر اصفهان در محدوده دولتخانه صفوی قرار دارد. بهترین فصل برای بازدید از این مسجد و سایر جاذبه‌های دیدنی اطراف آن فصل بهار است.

ویژگی

مسجد امام اصفهان از بنا‌های مهم معماری اسلامی ایران است و از مشهور‌‌ترین مکان‌های دیدنی اصفهان محسوب می‌شود. از جمله ویژگی‌های بارز این بنای تاریخی، وجود چهار مناره در آن است. همچنین تزئینات ویژه با استفاده از کاشی‌های خشتی هفت‌رنگ و سر‌در منحصر‌به‌فرد از دیگر ویژگی‌های مسجد جامع عباسی است. یکی دیگر از ویژگی‌های این مسجد وجود گنبد بزرگی در جنوب این مسجد است که ارتفاع آن از سطح زمین حدود ۵2 متر است. طراحی هوشمندانۀ این گنبد سبب شده تا پژواک صدای اذان در تمام مسجد پخش شود. مسجد جامع عباسی دارای یکی از بزرگ‌ترین کاشی‌نوشته‌ها در میان بنا‌های تاریخی در ایران است. همچنین قطعات بزرگ سنگ‌های مرمری یک‌پارچه و سنگاب‌های نفیس از دیگر ویژگی‌های ارزشمند این بنای تاریخی است.

معماری

بنای مسجد امام اصفهان، نقطۀ عطفی در معماری اسلامی به‌شمار می رود. معمار این بنا، استاد علی‌اکبر اصفهانی است. این مسجد از اجزاء مختلفی تشکیل شده که عبارت‌اند از:

1. ورودی: این بنای تاریخی دارای چند ورودی است. یکی از این ورودی‌ها به سمت میدان نقش جهان بوده و چند ورودی دیگر به طرف محله‌های اطراف قرار دارند.
2. سر‌در: سردر مسجد امام به سمت میدان نقش جهان بوده و با نقره و طلا پوشش داده شده است. روی این سر‌در اشعاری به خط نستعلیق دیده می‌شود که محتوای آن در مورد سال اتمام و نصب آن است.
3. مناره‌ها: مسجد جامع عباسی دارای چهار مناره با ارتفاع‌های متغیر است. هر کدام از این مناره‌ها دارای گلدسته یا مَأذَنه هستند.
4. ایوان: این مسجد دارای چهار ایوان است که با معماری بی‌نظیری در اطراف حیاط مرکزی ساخته ‌شده‌اند.
5. کاشی‌کاری: در کاشی‌کاری این مسجد، هنرمندان اصفهانی و معماران ایرانی از کاشی‌های کوچک استفاده کرده‌اند. برای اولین‌بار تکنیک کاشی هفت‌رنگ در کاشی‌کاری مسجد جامع عباسی استفاده شده که رنگ غالب در آنها، آبی لاجوردی است. این انتخاب معماران ایرانی، برای ایجاد حس آسمان و بهشت در بیننده است.
6. سنگ شاخص ساعت: در این بنای تاریخی، سنگ شاخص برای تعیین وقت نماز وجود داشته است. این سنگ شاخص، یک سنگ مستطیل ‌شکل ساده است که روی آن یک سنگ مثلثی قرار دارد. جایگاه سنگ شاخص ساعت به‌منظور تعیین وقت دقیق نماز در حیاط غربی مسجد است. این سنگ در تمامی روز‌های سال، در هنگام ظهر بدون سایه است.
7. مدارس: از دیگر اجزای تشکیل دهندۀ این مسجد وجود دو مدرسه به نام‌های ناصری و سلیمانیه در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی صحن این مسجد است.
8. سنگاب: ظروف سنگی بزرگ به شکل کاسه بزرگ قدح یا یک جام است. این ظروف از جنس سنگ یکپارچه‌ای که با دقت کامل و ظرافت تمام تراش‌کاری شده، ساخته شده‌اند. این سنگاب‌ها از جنس سنگ مرمر، یشم و آهن هستند. روی این سنگاب‌ها اشعار مختلفی در وصف امام علی حکاکی شده است. کارکرد این ظروف سنگی برای مصارف شرب و وضو‌گرفتن بوده است. در گوشه جنوب غربی مسجد سنگابی وجود دارد که جملاتی مبنی بر وقف آن به امام حسین حکاکی شده است.

کتیبه

مسجد امام اصفهان دارای کتیبه‌های متعددی است. کتیبه‌های این مسجد شاهکار خطاطان معروف عهد صفويه مانند علیرضا عباسي، عبدالباقي تبريزی و محمد‌رضا امامي است. کتیبه سردر مسجد به خط ثلث «علیرضا عباسی» است که در آن تاریخ احداث مسجد، شرح هزینۀ مسجد که از مال خالص شاه عباس بوده و این مطلب که ثواب ساخت این مسجد را به روح جد اعظم خود، شاه طهماسب اهدا کرده است، حکاکی شده است.

اسامی برخی علماء و فعالان فرهنگی - مذهبی

شیخ بهایی، میرداماد، محمد‌تقی مجلسی و بسیاری دیگر از علمای دینی در مسجد جامع عباسی، به فعالیت‌های دینی و فرهنگی پرداخته‌اند و به امامت جمعه، جماعت و همچنین ایراد خطبه و تدریس در این مسجد مشغول بوده‌اند.

کارکرد

مسجد امام اصفهان در طول تاریخ علاوه بر محل عبادت مسلمانان، محلی برای تبیین معارف دینی توسط اندیشمندان و عالمان مسلمان بوده است. همچنین این مسجد در دوره‌ای از تاریخ، محل برگزاری اجتماعات سیاسی و تحصن مردمی در پاسخ به اقدامات ظالمانۀ حاکمان علیه مردم درحکومت‌های استبدادی بوده است. علاوه بر جایگاه تاریخی و مذهبی، یک مکان فرهنگی - گردشگری است که به‌لحاظ ارزش اقتصادی در این منطقه جایگاه قابل توجهی دارد. توجه به این امر سبب جذب توریسم و توسعه صنعت گردشگری و سود اقتصادی شده است. همچنین معماری مسجد جامع عباسی به‌عنوان اصلی‌‌ترین عنصر شهر، جایگاه ویژه‌‌ای در معماری و شهرسازی دورۀ اسلامی دارد.

رخداد‌های تاریخی عصر مشروطه

از وقایع مهم تاریخی دوران قاجار، تحصن مردم اصفهان در مسجد امام به جهت اعتراض به حکمرانی ظالمانه ظل‌السلطان حاکم اصفهان بود. جرقه این تحصن با یک قتل خانوادگی شروع شد. مونس‌السلطنه به خاطر اختلاف با همسرش مسعودمیرزا معروف به ظل‌السلطان، حاکم اصفهان، به خانه‌ حاج‌آقا نورالله نجفی اصفهانی پناهنده شد تا طلاق خود را بگیرد. ظل‌السلطان فرزندش اکبرمیرزا صارم‌الدوله را برای بازگرداندن همسرش، به خانه حاج‌آقا نورالله نجفی اصفهانی فرستاد و صارم‌الدوله وقتی با جواب منفی مادرش مواجه شد همانجا با دو تیر مادرش را از پای در آورد. برخی این قتل را با اشاره و تطمیع ظل‌السلطان می‌دانند. همین مسئله آتش خشم مردم را بر علیه دیگر رفتارهای ظالمانه ظل‌السلطان شعله‌ور ساخت و با تحصن بسیاری از مردم در مسجد، آن را به عنوان پایگاهی جهت مبارزات ضد استبدادی تبدیل کرد. این ماجرا در سال 1286ش اتفاق افتاد و رهبری متحصنین در دست حاج‌آقا نورالله و برادرش محمدتقی قرار داشت.

با شدت گرفتن فعالیت‌های ضد استبدادی در سال ۱۳۲۵‌ق، اصفهان، به کانون درگیری‌های مسلحانه مجاهدین مذهبی و مشروطه‌خواه با سربازان حاکم قجری تبدیل شد. رهبری هوشمندانه حاج‌آقا نورالله نجفی اصفهانی و ورود مجاهدین بختیاری به سرپرستی ضرغام‌السلطنه و همکاری آنها با هم، نهایتاً منجر به سقوط حکومت استبداد و فتح اصفهان شد.

حواشی اخیر مسجد امام اصفهان

تصویر مرمت گنبد مسجد جامع عباسی در تاریخ 23 تیرماه 1401‌ش در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که نقد و نظرات گوناگونی در رسانه‌های مختلف، درباره‌ مرمت این گنبد در پی داشت. در پی این انتقاد، جمعی از استادان دانشگاه و متخصصان معماری و مرمت، با امضای نامه‌ای خواستار توقف مرمت گنبد مسجد جامع عباسی تا انجام تحقیقات بیشتر در این باره شدند.

جاذبه‌های گردشگری

علاوه بر جاذبه‌های دیدنی مسجد امام اصفهان از دیگر جاذبه‌های گردشگری نزدیک به این مسجد، می‌توان به سردر قیصریه واقع در شمال میدان نقش جهان، مسجد شیخ لطف‌الله واقع در شرق میدان نقش جهان، کاخ عالی‌قاپو در غرب میدان نقش جهان، بازار قدیمی اصفهان واقع در دور میدان نقش جهان و باغ گل‌های اصفهان اشاره کرد.

امکانات رفاهی

در اطراف مسجد امام اصفهان امکانات اقامتی مانند هتل‌ها و رستوران‌های متعددی برای استفادۀ گردشگران وجود دارد.

مسیر دسترسی

برای سفر و بازدید از مسجد امام اصفهان لازم است در شهر اصفهان به میدان نقش جهان و ضلع جنوبی آن رفته و با عبور از محدودۀ دولتخانه صفوی به مسجد جامع عباسی رسید.

منابع

• رجایی، عبدالمهدی، «تاریخ مشروطیت اصفهان، مرکز اصفهان‌شناسی و خانه ملل، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، 1385ش.
• رجبی، مصطفی و موسوی، سید نساء، «ارزش‌گذاری اقتصادی- گردشگری میراث فرهنگی، مورد مطالعه: مسجد جامع عباسی در اصفهان»، اقتصاد توسعه و برنامه‌ریزی، شماره 2، 1394ش.
• «مرمت گنبد مسجد جامع عباسی را متوقف کنید»، خبرگزاری دانشجویی ایران «ایسنا»، تاریخ بازدید: 25 آبان 1401ش.
• «مسجد امام اصفهان»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 20 آبان 1401ش.
• «مسجد جامع عباسی اصفهان کجاست؟»، وب‌سایت سفر مارکت، تاریخ بازدید: 20 آبان 1401ش.
• «مسجد جامع امام اصفهان یادگاری زیبا از شاه عباس صفوی»، وب‌سایت ره بال آسمان، تاریخ بازدید: 20 آبان 1401ش.
• «مسجد جامع عباسی»، خبرگزاری دانشجویان ایران«ایسنا»، تاریخ بازدید: 20 آبان 1401ش.
• «محمد‌تقی مجلسی»، وب‌سایت ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 25 آبان 1401ش.
• نجفی، موسی، «اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج‌آقا نور الله اصفهانی»، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1391ش.