تخت سلیمان

تخت سلیمان؛ بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی و نیایشگاه قبل از اسلام در شهر تکاب.

تخت سلیمان، زادگاه زردشت و مجموعه‌ای با قدمت ۳۰۰۰ ساله است. این مجموعه در شهر تکاب از توابع استان آذربایجان غربی واقع شده و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این مجموعة منحصر به‌فرد در دل دره‌ای سرسبز، سفری تاریخی به بخش‌هایی مانند آتشکده آذرگُشَنسب، ایوان خسرو، معبد آناهیتا و آتشگاه‌های کوچک را به گردشگران هدیه می‌دهد. تخت سلیمان یکی از نقاط روی کرة زمین است که جریان انرژی در آن قابل درک است. می‌توان در روزهای اوج فعالیت زمین به این مکان آمده و در جهت عقربه‌های ساعت دور دریاچه چرخید تا حس درونی حیرت‌انگیزی تجربه شود.

واژه‌شناسی

نام اصلی مجموعة تخت سلیمان آذرگشنسب بوده است اما پس از ورود اعراب به ایران، داستان‌هایی از حضرت سلیمان به آن مکان نسبت داده‌ شد و به تخت سلیمان معروف گردید. همچنین در نوشته‌های پهلوی از تخت سلیمان با نام شهر گنجک یاد شده است.

دسترسی

تخت سلیمان در ۴۵ کیلومتری شمال شرقی تکاب و در نزدیکی روستای نصرت‌آباد قرار دارد.

جایگاه باستانی تخت سلیمان

تخت سلیمان در دورة حکومت اشکانیان پایتخت ایران بوده و فره‌اسپه نام داشت. در کاوش‌های انجام شده در تخت سلیمان، طراحی مدور این شهر نشان‌دهندة شیوة شهرسازی اشکانیان است.

زادگاه زردشت

برخی معتقدند «ایرانویچ» زادگاه زردشت، نام کهن آذربایجان است و او در ساحل دریاچه «چیچیست» (دریاچة ارومیه) به دنیا آمد و در تخت سلیمان به عبادت خداوند پرداخته است.

معماری

بناهای تاریخی تخت سلیمان دورتادور دریاچة زیبای تخت سلیمان ساخته شده و با دیواری بیضی‌شکل به طول ۱۱۲۰ متر احاطه شده است. این حصار ۳۸ برج دارد. داخل حصار این بنا دو مربع قرار دارد که در مرکز مربع شمالی آتشکده و در مرکز مربع جنوبی دریاچه قرار گرفته است. در شمال غرب دریاچه، ایوان بلندی به‌نام ایوان خسرو قرار دارد. در ضلع جنوب غربی تخت سلیمان، یک جوی سنگی موسوم به سنگ اژدها وجود دارد که ۵/۱ تا ۲ متر ارتفاع و ۲۵۰ متر طول دارد.

کارکردهای آیینی و آموزشی

تخت سلیمان بزرگترین مرکز آموزش دینی و پرورش موبدان زردشتی در دوران حکومت ساسانیان بوده است.

آتشکدة آذرگشنسب در این مکان، مهم‌ترین معبد مورد احترام ایرانیان پیش از اسلام بود و نقش بسیار مهمی در حیات سیاسی-اجتماعی حکومت ساسانی داشت و آتش جاودان آن به مدت ۷ قرن نماد اقتدار آیین زردشت بود. در سر در دروازة جنوب شرقی این مجموعه، هفت محراب سنگی به نماد هفت ایزد نگهبان در آیین زردشت وجود داشت و افراد با عبور از زیر این نشانة مقدس وارد مجموعه می‌شدند.

جاذبه‌های گردشگری

دریاچه تخت سلیمان؛ در محوطة تخت سلیمان، دریاچه‌ای طبیعی وجود دارد که آب آن از چشمه‌ای در عمق ۱۲۰ متری زمین می‌جوشد. این چشمة آهکی هزاران سال قدمت دارد و از چاکراه‌های اصلی انرژی زمین شناخته می‌شود. طبق فرضیة گایا (فرضیه‌ای که در سال ۱۹۶۵ میلادی توسط جیمز لاولاک مطرح شد)، زمین روحی زنده و آگاه دارد و ۱۶ حلقة انرژی مانند عصب‌هایی با بار مغناطیسی، دور زمین را احاطه کرده‌اند. محل تقاطع حلقه‌ها، ۵۲ چاکرا را تشکیل داده که سه رأس آن‌ها اهرام مصر، کعبه و تخت سلیمان است. برخی معتقدند که چشمة جوشان این دریاچه با کوبیدن عصای حضرت سلیمان تشکیل شده است. برخی نیز معتقدند که هرمزد (پادشاه ایرانی) پس از شنیدن خبر تولد حضرت عیسی، کیسه‌ای خاک نزد حضرت مریم فرستاد. فرستاده قبل از رسیدن به حضرت مریم، بیمار شد و در تخت سلیمان در گذشت. او کیسة خاک را در آن محل دفن کرد و بعدها چشمه‌ای جوشان در آن مکان به وجود آمد.

زندان تخت سلیمان؛ کوهی مخروطی شکل و توخالی موسوم به کوه زندان دیو یا زندان سلیمان در نزدیکی تخت سلیمان قرار دارد که بر اساس برخی باورها، زندان دیوهای حضرت سلیمان بوده است. ارتفاع این کوه از زمین‌های مجاور ۹۷ تا ۱۰۷ متر است. این کوه هزاران سال پیش بر اثر رسوب کانی‌های آب دریاچه شکل گرفته و گودالی به عمق ۸۰ متر در وسط آن به‌وجود آمده است که قطر دهانة آن ۶۵ متر است. زندان دیو یا زندان سلیمان اولین اثر طبیعی آذربایجان غربی در فهرست آثار ملی کشور است.

آتشکده آذرگشنسب؛ این آتشکده در زمان ساسانیان ساخته شد. اهمیت این آتشکده در آن دوران تا حدی بود که هر یک از پادشاهان ساسانی پس از رسیدن به قدرت با پای پیاده به آن مکان رفته و بخشی از غنائم جنگی را به آتشکده پیشکش می‌کردند. ساسانیان معتقد بودند که آتش مقدس نباید در معرض نور آفتاب باشد؛ بنابراین آتشکده در فضایی کاملأ بسته و با سقف گنبدی چهارطاقی ساخته شده است. این آتشکده، بخش‌های مختلفی مانند اتاق مربعی شکل مرکزی جهت برگزاری مراسم نیایش، محراب آتش در مرکز چهارطاقی که فقط موبد موبدان حق نزدیک‌شدن به آن آتش را داشت، چهارطاقی کوچک آجری برای نگهداری از آتش در زمان‌هایی که مراسم نیایش برگزار نمی‌شد، گنج‌‎خانه‌ای برای نگهداری هدایا، سکونت‌گاه موبدان، انبارها و آموزشگاه‌های دینی را داشت.

ایوان خسرو؛ ایوان خسرو یا ایوان غربی در مجاورت آتشکده و در ضلع شمال غربی قلعه واقع شده است. این ایوان در زمان خسرو اول ساخته شد. ایوان خسرو مانند ایوان مدائن بوده اما ابعاد آن کوچک‌تر است و با آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده است. تخت سلیمان ایوان‌های دیگری مانند ایوان جنوبی و ایوان شرقی نیز دارد که از آن‌ها تنها پایه‌هایی باقی مانده است.

معبد آناهیتا؛ آب چشمة تخت سلیمان از طریق کانال‌هایی به پشت این معبد راه داشت. سپس طی هفت مرحله تلاطم و صدای آب گرفته می‌شد و مایعی خوش‌بو به آن اضافه می‌گردید و بر آن دعا خوانده می‌شد. بنابراین زمانی که آب به حوض اصلی درون معبد آناهیتا می‌رسید هیچ صدایی نداشته و همچون آینه، آسمان را درون معبد منعکس می‌کرد.

راهرو‌های تخت سلیمان؛ افراد پس از ورود از دروازة شمالی وارد یک هشتی و سپس به دو راهروی سمت راست و چپ می‌رسیدند. آن‌ها با توجه به این‌که برای امور مذهبی یا سیاسی به این مکان آمده‌اند یک راهرو را انتخاب می‌کردند. این راهروها باعث کاهش صدای ناشی از تردد افراد می‌شد که در این مکان مقدس حائز اهمیت بود.

سنگ اژدها؛ سنگ اژدها یا اژدها داشی، دیواره‌ای با ۵/۱ متر ارتفاع و حدود ۲۵۰ متر طول است که در ضلع جنوب غربی تخت سلیمان واقع شده است. در باور مردم این دیوارة سنگی، اژدهایی بوده است که از حضرت سلیمان شکست خورده و به شکل سنگ درآمده است. برخی نیز بر این باورند که این سنگ بزرگ مسیر نهر آبی بوده است که آب دریاچه را به زمین‌های کشاورزی هدایت می‌کرد؛ با گذشت زمان و در اثر رسوب آهک و املاح آب این سنگ به‌وجود آمد. سنگ اژدها در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

حمام؛ در نزدیکی دروازة شمالی تخت سلیمان حمامی قرار داشته که گرم‌خانه، گربه‌رو، هشتی ورودی، انواع کاشی‌های لعاب‌دار، طاقچه‌هایی درون دیوارها و کانال‌های آب‌رسانی داشته و کف آن سنگ‌فرش بوده است.

تالار ستون‌دار؛ این تالار که در دورة ایلخانان ساخته شده، محل برگزاری جشن‌ها و غذاخوری شاهان بوده است. این تالار در غرب آتشکدة آذرگشنسب قرار دارد.

بناهای هشت‌ضلعی؛ دو بنای هشت‌ضلعی در غرب ایوان خسرو قرار دارد که با سنگ، آجر و ملات گچ ساخته شده و از کاشی‌کاری و گچ‌بری برای تزیین آن استفاده شده است. این دو سازه از کاخ‌های ایلخانی تخت سلیمان محسوب می‌شوند.

تالار شورا؛ این بنا نیز توسط شاهان ایلخانی ساخته شده و محل تصمیم‌گیری مسائل مهم کشوری بوده است.

وضعیت کنونی

تخت سلیمان برای ساسانیان مانند تخت جمشید برای هخامنشیان بود. این بنا در زمان خسرو پرویز (۶۲۴م) در جنگ‌های ایران و روم به شدت آسیب دید. پس از این واقعه تعداد اندکی از زردشتیان در این مکان ساکن شدند و آتشکده در مقیاس کوچکی مورد استفاده قرار ‌گرفت. در زمان حکومت آباقاخان مغول، تعمیراتی روی این بنا انجام شد تا به‌عنوان تفرجگاه تابستانی از آن استفاده شود و بناهایی مانند ایوان شرقی، سالن شورا، ساختمان هشت و دوازده ضلعی به این مجموعه اضافه شد. پس از سقوط مغول‌ها از تخت سلیمان به‌عنوان دهکده و بازارچة فصلی استفاده می‌شد. در دوران صفویه این مکان، سکونت‌گاه ییلاقی عشایر شد. بعدها این مکان خالی از سکنه شد. در سال ۱۳۳۷ش این مجموعه توسط هیئت حفاری آلمانی مورد کاوش قرار گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌هایی در این بنا انجام شد. در سال ۱۳۹۵ش میان سازمان میراث فرهنگی ایران و دانشگاه درسدن آلمان تفاهم‌نامه‌ای مبنی بر مرمت تخت سلیمان امضا شد. این مجموعه از وضعیت ایستایی خوبی برخوردار نیست و ترک‌های عمیق و جدی در آن ایجاد شده است. همچنین حرکت نشانه‌گذاری‌های گچی انجام شده در سال ۱۳۹۰ش در محل ترک‌ها نیز در حال جداشدن است و این امر نشانة وضعیت خطرناک ترک‌ها است.

منابع

• «تخت سلیمان دیدنی؛ پایتخت دورة اشکانیان، جاذبة گردشگری ارومیه»، سایت میزبون، تاریخ درج مطلب: ۲۹ تیر ۱۳۹۸ش.
• «زادگاه زرتشت کجاست»، سایت علاءالدین ترول، تاریخ درج مطلب: ۴ فروردین ۱۳۹۹ش.
• سرفراز، علی‌اكبر، تخت‌ سلیمان‌، به‌‌تحقیق محمد یوسف‌ كیانی‌، تهران‌، [بی‌نا]، ۱۳۴۷ش‌.
• شجاعی، صدیقه، «تخت سلیمان»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «مرمت میراث جهانی تخت سلیمان تکاب با همکاری دانشگاه درسدن آلمان»، سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۳۱ فروردین ۱۳۹۵ش.
• «مقاله در مورد تخت سلیمان»، سایت مگ ایرانز، تاریخ بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۱ش.