وقف

وقف یاری‌گری با تخصیص مِلک یا مال به‌منظور تسهیل زندگی هم‌نوعان.

وقف را نمادي از روح خيرخواهي، تعاون، هم‌زيستي و عطوفت انساني و برخاسته از ايمان دانسته‌اند. در فرهنگ دینی، وقف صدقۀ جاریه‌ای معرفی شده که علاوه بر کاکردهای دنیوی، پیامدهای آن پس از مرگ واقف نیز جریان دارد. از نگاه مردم‎شناسی، وقف یک رسم فرهنگی اصیل و برخاسته از حس بشردوستانه و آینده‌اندیش است. وقف در اکثر جوامع مشاهده می‌شود اما جوامع مذهبی، سهم بیشتری از وقف را به خود اختصاص داده‌اند.

مفهوم‌شناسی

در فقه اسلامی، وقف آن است که انسان، مالکیت خود را از عین مالی سلب کند و منفعت آن را در راه خدا و برای مصرف خیر قرار دهد. در زبان فارسی نیز همین معنای اصطلاحی از وقف، نهادینه شده است.

اهمیت وقف

امروزه وقف و بنيادهاي خيريه در همه فرهنگ‌ها، پديده‌اي سودمند و زمینۀ رشد و تعالي جامعه شناخته مي‌شود. در فرهنگ اسلامی نیز، وقف از ابزارهای تکافل اجتماعی دانسته مي‌شود، که با تأمین نیازهای مردم، به تحقق عدالت اجتماعی یاری می‌رساند. برای نمونه، گسترش فرهنگ وقف در زمینه‌های آموزش، بهداشت و رفاه اجتماعی تأثیر بسزایی در توسعه اجتماعی دارد. مديريت شایستۀ اوقاف می‌تواند فقر، اختلاف طبقاتی و مشکلات مالی اجتماع را به حداقل برساند. پژوهشگران اهمیت وقف را در بررسی مسائلی مانند گسترش فرهنگ دینی، پیشگیری از تکاثر ثروت، توازن مالی در اجتماع، گسترش عدالت اجتماعی و ایجاد آرامش روانی برای واقفان، مورد توجه قرار داده‌اند.

کارکردهای وقف

• اجتماعی و رفاهی؛ مانند احداث کاروان‌سرا، پل، رباط، آب‌انبار، قنات، کارخانه و مدرسه.
• اقتصادی؛ مانند رسیدگی به فقرا، یتیمان، معلولان و زندانیان و تأمین مخارج زندگی آنها.
• بهداشتی و درمانی؛ مانند تأسیس بیمارستان و حمام یا وقف ‌نیروی فکری و بدنی در خدمت به بیماران.
• تحقق عدالت اجتماعی؛ وقف با تعدیل ثروت، از ابزارهای کارا در برقراری عدالت اقتصادی است.
• تربیتی؛ وقف در فرهنگ مسلمانان، نشانۀ تربیت دینی واقف است و واقف نیز معمولا نحوۀ اداره موقوفات را برای برخی از فعالیت‎های تربیتی اجتماعی در وقف‌نامه قید می‌کند.
• تقویت روح برادری و مواسات؛ وقف با تقویت روحیه مواسات، اعضای جامعه را به‌مثابه اعضای یک خانواده نسبت به نیازهای یکدیگر، مسئولیت‌پذیر می‌کند تا جایی که هر یک، دیگری را بر خویشتن مقدم‌ بدارد.
• توسعه‌دهنده و تضمین‌کننده عمران شهری؛ وقف در فرهنگ مسلمانان، نقش مهمی در عمران و توسعه شهرها دارد. در سنت تاریخی مسلمانان، بیشتر بناهای عمومی و خدماتی هر شهر مانند مسجد، مدرسه، زیارتگاه، حسینیه، کاروانسرا، تیمچه، دکان‌ها، حمام، دارالشفا، دارالضیافه (مهمانسرا)، آب‌انبار، سقاخانه، آسیاب‌ و یخچال‌ها، از طریق نهاد وقف و توسط افراد خیر ساخته شده‌اند.
• اشتغال؛ بسیاری از موقوفات، نقش منبع مالی برای اشتغال افراد را ایفا می‌کنند.
• رفع فقر و محرومیت؛ از نخستین انگیزه‌های واقفان، نابودی فقر و محرومیت از جامعه بوده است. این سیستم تأمین اجتماعی، هیچ هزینه‌ای بر بیت‌المال تحمیل نمی‌کند.
• مذهبی معنوی؛ مانند احداث مساجد و زیارتگاه‌ها.
• علمی- فرهنگی؛ بعد از موقوفات عبادی، موقوفات تعلیمی مانند مدرسه‌ها، کتابخانه‌ها و مکتب‌خانه‌ها، بیشترین حجم موقوفات را در جامعۀ مسلمان، تشکیل می‌دهند.
• صدقه جاری؛ وقف در آموزه‌های اسلام، صدقه جاری (نیکی ماندگار) معرفی شده است. وقف در فرهنگ مسلمانان، نوعی صدقه است و صدقات از منظر قرآن، سبب تزکیه و تطهیر صدقه‌دهنده می‌شوند.

اقسام وقف

وقف به اعتبار کسانی که مال برای آنها وقف می‌شود بر دو نوع است:

• وقف عام: مثل وقف زمین برای مسجد، که همگان می‌توانند از آن بهره ببرند.
• وقف خاص: مثل وقف ساختمان برای خوابگاه دانشجویی، که فرد یا گروه خاصی از آن بهره می‌برند.

متولی وقف

واقف می‌تواند خود یا دیگری را سرپرست و متولی موقوفه قرار دهد. در وقف عام، اگر متولی تعیین نشده باشد، حاکم اسلامی، متولی را تعیین می‌کند. امروزه در کشورهای اسلامی، سازمان‌های ویژه‌ای برای اداره اوقاف وجود دارد که از جمله آن‌ها سازمان اوقاف و امور خیریه ایران، دیوان وقف شیعی و دیوان وقف سنی عراق، وزارت اوقاف مصر، وزارت اوقاف و امور اسلامی کویت و شورای عالی اوقاف عربستان سعودی است.

چالش‌های وقف

1. عمل نكردن به نيت واقف؛
2. تغیير نام موقوفات؛
3. دخالت دولت‌ها
4. محدويت‌های قانوني وقف در برخي کشورها؛
5. ثبت نشدن موقوفات جديد؛
6. ناچيز بودن درآمدهاي وقف؛
7. از بين رفتن اصل موقوفات؛
8. بی‌توجهی به اهميت وقف در دوران معاصر؛
9. گسست ميان نهاد وقف و انجمن‌ها و بنيادهاي خيريه؛
10. مديريت ناکارآمد برخی موقوفات؛
11. ناآشنايي با قوانین و احکام وقف؛
12. رعايت نکردن حقوق موقوفات از سوی سازمان‌ها؛
13. فعالیت نهادهاي موازي در جذب خيرات و حسنات؛
14. فروش برخی موقوفات در دوره‌های دگرگونی اجتماعی؛
15. كمبود پژوهش دربارۀ موضوع وقف.

ترويج سنت وقف

پژوهشگران در بررسی راه‌کارهای ترویج سنت وقف در جامعه، به موارد زیر توجه کرده‌اند:

1. برنامه‌ریزی حاکمیت به منظور شکوفایی فرهنگ وقف در جامعه؛
2. گسترش مصادیق و موضوعات وقف؛
3. تکریم واقفان و تقدیر از آنها؛
4. رفع موانع قانوني و حقوقيِ وقف و آسان كردن شرايط و تشريفات رسمي مرتبط با موقوفات؛
5. آگاه ساختن مردم به جايگاه وقف و موارد مصرف اوقاف؛
6. سامان‌دهی پژوهش‌های مرتبط با موضوع وقف؛
7. نظارت بر حسن اجراي وقف‌نامه‌ها؛
8. تعیین مجازات بازدارنده برای تعدی به موقوفات.

منابع

• قرآن
• آرمون، عسگر و اسدی، عبدالله، «آسيب‌شناسی فرهنگ وقف در جامعه»، وب‌سایت اداره‌کل موقوفات و مستغلات آستان مقدس حضرت عبدالعظیم، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1389ش.
• امينيان مدرس، محمد، وقف از ديدگاه حقوق و قوانين، تهران، سمت، 1381ش.
• بلاذری ، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1397ق.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه،تهران، اسلامیه، 1392ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت موسسه لغت‌نامه دهخدا، تاریخ بازدید: 24 فروردین 1402ش.
• سازمان اوقاف، آشنایی با نظام مدیریت وقف و امور خیریه در کشور عراق، تهران، سازمان چاپ و انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه ، ۱۳۹۶ش.
• سازمان اوقاف، آشنایی با نظام مدیریت وقف و امور خیریه در کشور عربستان سعودی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه ، ۱۳۹۶ش.
• سازمان اوقاف، آشنایی با نظام مدیریت وقف و امور خیریه در کشور کویت، تهران، سازمان چاپ و انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه ، ۱۳۹۶ش.
• سازمان اوقاف، آشنایی با نظام مدیریت وقف و امور خیریه در کشور مصر، تهران، سازمان چاپ و انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه ، ۱۳۹۶ش.
• سازمان اوقاف، مجموعه مقالات وقف و تمدن اسلامی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه ، ۱۳۹7ش.
• سلیمی‌فر، مصطفی، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی ـ اجتماعی آن، مشهد، آستان قدس، ۱۳۷۰ش.
• شهابی، علی‌اکبر، مقدمه‌ای بر فرهنگ وقف در اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۹ش.
• عسکری، قاسم، جایگاه وقف در فرایند توسعه‌ اقتصادی جمهوری اسلامی ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۰ش.
• فلاح‌زاده، محمدحسن، درس‌نامه فقه، قم، موسسه انتشارات حوزه‌های علمیه، 1401ش.
• کریمی درمنی،حمیدرضا، زمینه‌ها وشیوه‌های یاری‌گری در ایران، تهران، کندوکاو، 1389ش.
• مومنی، حجت‌اله، «پیشینه وقف»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1388ش.