تزکیه
تزکیه؛ پاک‌سازی نفس از آلودگی‌ها.
تزکیه، واژه‌ای عربی به‌معنای پاکیزه کردن و نیز زکات دادن است.[۱] تزکیه در فرهنگ اسلامی به‌معنی پیراستن نفس از اوصاف رذیله (موانع رشد) و آراستن نفس به صفات جمیله (شرایط رشد) است.[۲] تزکیۀ نفس، امری مهم در آموزه‌های ادیان و مکاتب اخلاقی است.
تزکیه در قرآن
در قرآن، تزکیه با «فلاح»، همراه گردیده و این همراهی به‌معنای رستگاری اهل تزکیه[۳] و زیان آشکار کسانی است که به تزکیۀ نفس خویش توجه ندارند.[۴] همچنین قرآن، یکی از اهداف مهم ارسال پیامبران را تزکیۀ انسان‌ها دانسته[۵] و آن را لطفی الهی معرفی کرده است که تنها در پرتو ارادۀ خداوند، به‌دست می‌آید.[۶]
از منظر مفسران قرآن، تزکیۀ نفس به افزایش تقوا در انسان می‌انجامد[۷] و ادعای زبانیِ آن، نکوهیده است.[۸] تزکیه از راه برپایی نماز، پرداخت زکات، دوری از گناهان به‌دست می‌آید.[۹] ادای دین، انفاق و تخصیص بخشی از اموال به مصارف خداپسندانه نیز لازمه‌ی پاکی مال و زندگی است. بیش‌تر مفسران بر این باورند که تزکیۀ مالی، بارزترین مصداق اجتماعی تزکیه است.[۱۰] به‌همین دلیل، پیامبر خدا پرداخت زکات مال را موجب ایجاد فضای رشد برای همه افراد جامعه دانسته است.[۱۱]
مراتب تزکیه در قرآن
تزکیه، در قرآن، دارای مراتبی است:
- تزکیه خدایی (منسوب به فضل و رحمت خداوندی)؛[۱۲]
- تزکیه نبوی (پیامبر، مجری ارادۀ خداوند در امور تربیتی)؛[۱۳]
- تزکیه شخصی (تلاش‌های فردی که منجر به رشد بنده می‌شود).[۱۴]
تزکیه در روایات
در بسیاری از روایات، تزکیه همراه با طهارت نفس، از جمله صفات ممدوح و هم‌رتبه با تعقل در نظر گرفته شده است. همچنین تزکیه را وسیله‌ای برای قرار گرفتن در مسیر درست و اطاعت خداوند می‌دانند.[۱۵] برخی از عالمان، تزکیه را راهی برای رسیدن به کمال و سعادت، مقدمه‌ای برای شناخت نفس و شناخت نفس را نیز مقدمه‌ای برای شناخت حق می‌دانند. به‌همین دلیل تا نفس انسان تزکیه نشود، معرفت خدا به‌دست نمی‌آید.[۱۶]
تزکیه در علم رجال حدیث
در علم رجال حدیث، به فرآیند بررسی و تأیید عدالت راوی یا محدث، تزکیه گفته می‌شود. به کسانی که عمل تعدیل و تأیید راویان را انجام می‌دهند، «مُزکّی» می‌گویند.[۱۷] در قضاوت نیز اصطلاح تزکیه و مزکّی به‌کار رفته است و اظهار نظر مزکّی، یکی از راه‌های کسب اطمینان از عدالتِ شهود است.[۱۸]
عوامل تزکیه
از جمله راه‌های رسیدن به تزکیه می‌توان به عوامل زیر اشاره کرد:
- اطاعت از دستورات خداوند؛
- پیمودن راه حق؛[۱۹]
- اراده و کمک خداوند؛[۲۰]
- پیامبران الهی، امامان معصوم و اولیای الهی؛
- عالمان اخلاق؛[۲۱]
- خواندن نماز و بخشش مال در راه خدا.[۲۲]
موانع تزکیه
مفسران قرآن معتقدند که عواملی همچون تکبر، بخل، کشتن انسان، شراب‌خواری، شرک و کفر، مانع از تزکیه نفس بوده[۲۳] و موجب دور شدن از خدا و ضعف اراده می‌شود.
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه تزکیه، سایت واژه‌یاب.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، 1385ش، ص۶۵.
- ↑ سوره شمس، آیه 9؛
سوره اعلی، آیه 14. - ↑ سوره شمس، آیه 91.
- ↑ سوره بقره، آیات 2، 129 و 151؛
سوره آل عمران، آیات 3 و 164؛
سوره جمعه، آیه 2. - ↑ سوره نساء، آیه 94؛
سوره نور، آیه 21. - ↑ صدرالدین شیرازی، تفسیر قرآن کریم (صدرا)، 1370ش، ج7، ص391.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ج1، ۱۴۱۵ق، ص51؛
راغب اصفهانی، المفردات، ]بی‌تا[، ص۲۱۳؛
طباطبایی، المیزان، ج4، ۱۳۹۴ق، ص372. - ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج7، ۱۴۰۸ق، ص633؛
زمخشری، الکشاف، ج3، ۱۴۱۵ق، ص588-589. - ↑ سوره توبه، آیه 103؛
سوره لیل، آیه 18. - ↑ سوره توبه، آیه 103.
- ↑ سوره نساء، آیه 49؛ سوره نور، آیه 24.
- ↑ سوره توبه، آیه 103.
- ↑ سوره اعلى، آیه 14؛ سوره شمس، آیه 9.
- ↑ ابن‌بابویه، عیون اخبار الرضا، 1372ش، ج2، ص275؛
مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج29، ص258؛
لیثی، عیون المواعظ و الحکم، 1376ش، ص428، حدیث 7263. - ↑ غزالی، الاربعین فی اصول الدین، ص107؛
غزالی، میزان العمل، 1403ق، ص17. - ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج25، ۱۴۰۹ق، ص440.
- ↑ ابن ابی‌الدم، ادب القضاء، ۱۳۹۵ق، ص۱۰۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج77، ص88؛
برقی، المحاسن، 1416ق، ص197. - ↑ سوره نور، آیه 21.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، 1385ش، ص621؛
محیطی، صراط سلوک، 1392ش، ص114. - ↑ طوسی، مصباح المتهجد،]بی‌تا[، ص236.
- ↑ سوره بقره، آیه 151؛
طباطبایی، المیزان، 1393ق، ج1، ص330.
منابع
قرآن.
- ابن ابی‌الدم، ابراهیم، ادب القضاء، به‌تحقیق محمد مصطفى زحیلی، دمشق، ۱۳۹۵ق.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تهران، صدوق، 1372ش.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تصحیح و تعلیق سید مهدی رجائی، مجمد جهانی اهل بیت، چ2، 1416ق.
- راغب اصفهانی، حسین، المفردات، به‌تحقیق محمدسید کیلانی، بیروت، دارالمعرفه، ]بی‌تا[.
- زمخشری، محمود، الکشاف، به‌تحقیق محمد عبدالسلام شاهین، بیروت، ۱۴۱۵ق.
- ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، ۱۴۰۹ق.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، تفسیر قرآن کریم (صدرا)، تصحیح محمد خواجوی، قم، نشر بیدار، 1370ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، ۱۳۹۴ق.
- طبرسی، فضل، مجمع البیان، به‌تحقیق هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، تهران، المکتبه الاسلامیه، ]بی‌تا[.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1401ش.
- غزالی، محمد بن محمد، الاربعین فی اصول الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
- غزالی، محمد بن محمد، میزان العمل، به‌تحقیق سلمان دنیا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1403ق.
- لیثی، علی بن محمد، عیون المواعظ و الحکم، به‌تحقیق شیخ حسین حسنی بیرجندی، قم، دارالحدیث، 1376ش.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- محیطی، علی، صراط سلوک، قم، قائم آل محمد، 1392ش.
- نراقی، احمد، معراج السعاده، قم، طوبای محبت، چ1، 1385ش.