گردشگری

گردشگری، سفر به‌قصد هدف مشخصی مانند تفریح، کسب‌‌وکار و گذراندن اوقات فراغت.

حافظیه در شیراز از مکان‌های پربازدید گردشگری در ایران

گردشگری در لغت مترادف با جهانگردی و به معنای مسافرت بین شهرهای مختلف دنیا آمده و معادل توریسم (tourism) در زبان انگلیسی و سیر، سیاحت و زیارت در زبان عربی و ادبیات اسلامی است. در اصطلاح سازمان جهانی گردشگری به مجموعه فعالیت‌های افرادی که برای گذراندن اوقات فراغت، انجام کار و اهداف مشابه، برای مدت حداقل یک شب و حداکثر یک سال به مکانی غیر از مکان عادی زندگی خود مسافرت می‌کنند گردشگری گفته می‌شود؛ اما در فرهنگ عمومی ایرانیان مقید به شرایط زمانی و مکانی خاصی نیست.

گردشگری در جهان

سالانه میلیون‌ها سفر برای آشنایی با فرهنگ، هنر، تاریخ و استفاده از منابع علمی، تجاری و پزشکی سایر کشورهای جهان انجام می‌شود. امروزه بخش قابل توجهی از درآمد بسیاری از کشورهای جهان، از طریق صنعت گردشگری تأمین می‌شود. در بسیاری از کشورهای جهان، گردشگري یکی از منابع مهم درآمد ارزی اسـت.

گردشگری در اروپا

نخستین سفرهای گردشگری در اروپا متعلق به مسیحیانی بود که در اواخر قرون وسطی در روزهای تعطیل، برای زیارت کلیسای اعظم کانتربوری انگستان، به این شهر مسافرت می‌کردند. از جمله فعالیت این گردشگران تهیه سوغات و باز کردن حساب‌های اعتباری نزد بانک‌های خارجی بود که برخی از آنها تاکنون نیز باقی مانده است. سفر برای بازدید از مقبره «جیم موریسون» نویسنده، شاعر و خواننده آمریکایی درگورستان «پِرلاشِز» فرانسه از دیگر نمونه‌های گردشگری در اروپا است. همچنین در نیمه قرن هفدهم، در اروپا توسط بازرگانان و دیپلمات‌‎ها تورهای مسافرتی به راه افتاد که بعدها به عنوان «گراندتور» نامیده شد. یکی از گردشگران اروپایی که به چندین کشور سفر کرد و سفرنامه‌اش مشهور شد مارکوپولو بود؛ وی از ایتالیا تا چین سفر کرد و در این مسیر از کشورهای ایران و هند هم عبور کرد.

گردشگری در ایران

دوره صفوی آغاز توجه گردشگران خارجی و خصوصا اروپایی‌ها به ایران است. سفر جهانگردانی از کشورهای انگلیس، فرانسه، ایتالیا، هلند و آلمان به ایران در این دوره، مؤید توجه خاص کشورهای غربی به ایران برای آشنایی با آداب، رسوم و فرهنگ آن است. در دوره پهلوی علیرغم تلاش برای پایه‌گذاری گردشگری مدرن، موفقیت قابل ملاحظه‌ای در این زمینه کسب نشد. عدم توجه حکومت به ارزش‌های حاکم بر جامعه، عدم توجه به زیرساخت‌ها، انحصار سفر به طبقات خاص و عدم توجه به جاذبه‌های کوچک و متنوع گردشگری ایران از جمله عوامل عدم موفقیت پهلوی در گسترش گردشگری در ایران است.
پیشرفت‌ها و دستاوردهای حوزه گردشگری بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نسبت به دوره قبل تفاوت‌های چشمگیری دارد. در این دوره علاوه بر توجه به تمام جاذبه‌های گردشگری ایران به گسترش زیرساخت‌ها و فرهنگ گردشگری در بین عموم مردم توجه و اهتمام خاصی شد. جاذبه‌های گردشگری ایران منحصر به یک مکان خاص نیست بلکه از شمال تا جنوب، تهران، مرکز، غرب و شمال غربی گسترده شده است. در زمینه جاذبه‌های فرهنگی، می‌توان از بارگاه امام رضا به‌عنوان یکی از قطب‌های جذب زائر و گردشگر به ایران نام برد. همچنین آثار تاریخی متعددی که در استان‌های اصفهان، فارس، تهران، آذربایجان‌های شرقی و غربی، کرمانشاه، همدان و سایر استان‌ها وجود دارد عامل جذب گردشگران داخلی و خارجی بسیاری است.

گونه‌شناسی گردشگری

گردشگری تاریخی

بازدید از بناهای تاریخی و باستانی، محل‌های مرتبط با وقایع و شخصیت‌های مهم تاریخی و نیز آثار به‌جا مانده از گذشتگان که از طریق موزه‌ها به نمایش گذاشته می‌شود، گردشگری تاریخی یا گردشگری میراث نامیده می‌شود.

گردشگری فرهنگی

سفر به نقاط، شهرها و کشورهای دیگر با هدف به‌دست آوردن اطلاعات و تجربه‌های جدید و آشنایی با «جلوه‌های فرهنگی» جوامع دیگر را گردشگری فرهنگی نامیده‌اند. مشاهده چشم‌اندازهای فرهنگی از طریق آثار هنری، فرهنگی، آداب و رسوم و بناهای تاریخی از مهم‌ترین اهداف گردشگری فرهنگی شمرده شده است. توجه به جاذبه‌های بصری و هنرهای به نمایش درآمده در آثار تاریخی، وجه تمایز گردشگری تاریخی از گردشگری فرهنگی است. از این نوع گردشگری به «گردشگری تجربه» نیز تعبیر می‌شود. «گردشگری آئینی» از جمله مصادیق گردشگری فرهنگی است.

گردشگری مجازی

بازدید از اماکن تاریخی، موزه‌ها و اماکنی که معمولاً در سفرها مورد بازدید قرار می‌گیرند به‌وسیله فیلم و تصویر از طریق فضای مجازی، گردشگری مجازی (e-tourism) نامیده می‌شود. فضای مجازی به کمک شبیه‌سازی اماکن تاریخی، مکان‌های تفریحی، ساختمان‌ها و فروشگاه‌ها در فضای مجازی و مکان‌یابی قبل از سفر، ابزاری قدرتمند برای گسترش گردشگری و انتقال فرهنگ است. «تورهای مجازی» از ابزارهای گردشگری مجازی هستند که با استفاده از تصاویر سه‌بعدی و پاناروما و به‌کمک صوت، فضای حقیقی را مدل‌سازی می‌کنند تا کاربران بتوانند از گردش خود لذت برده و اطلاعات لازم را کسب کنند. عدم محدودیت زمانی و مکانی و نیز عدم مواجه شدن با موارد غیرقابل پیش‌بینی از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد گردشگری مجازی است.

بوم‌گردی

بوم‌گردی یا «اِکوتوریسم» سفر به مناطقی است که دارای منابع طبیعی است. با داشتن دو ویژگی این نوع از گردشگری تحقق پیدا می‌کند؛ اول مسئولانه باشد، یعنی به همراه حفظ محیط‌ زیست باشد و دوم باعث بهبود وضعیت اقتصادی ساکنان مناطق مزبور شود. گردشگری روستایی، گردشگری عشایری و گردشگری کشاورزی از شاخه‌های اکوتوریسم یا بوم‌گردی هستند.

گردشگری سلامت

گردشگری سلامت شامل گردشگری تندرستی، گردشگری درمانی و گردشگری پزشکی است که هر یک با دیگری تفاوت‌هایی دارد. گردشگری درمانی، شیوه‌ای از درمان بیماری‌ها با استفاده از آب‌های معدنی، نمک و مناطق آفتاب‌گیر است که با نظارت پزشک انجام می‌شود؛ برخلاف گردشگری تندرستی که از همین روش‌ها برای درمان استفاده می‌شود اما بدون دخالت پزشک. در گردشگری پزشکی نیز برای درمان بیماری و انجام جراحی زیر نظر پزشکان در مراکز درمانی سفر انجام می‌شود. برخی کشورها مانند کره جنوبی برای جذب گردشگر و کسب درآمدهای ارزی شهرک‌های گردشگری درمانی ایجاد کرده‌اند.

گردشگری تفریحی

گردشگری تفریحی به‌معنای گذراندن اوقات فراغت برای سرگرمی و لذت و نیز دور شدن از زندگی روزمره است. این نوع از گردشگری ابتدا در میان جامعه صنعتی انگلستان به‌وجود آمد و طبقه کارگری از آن بی‌بهره بودند ولی به‌مرور زمان رواج پیدا کرد تا جایی که همه مردم از قشرهای گوناگون از آن استفاده می‌کنند.

گردشگری زمستانی

گردشگری زمستانی در برهه‌ای مخصوص طبقات مرفه جامعه بود ولی با بومی‌شدن گردشگری و ارزان شدن مسافرت، در دوره اخیر مورد توجه سایر اقشار جامعه هم قرار گرفت. کشورهایی که مکان‌های کوهستانی و کوهپایه‌های برف‌گیر دارند می‌توانند از این موقعیت‌ها برای توسعه گردشگری و جذب گردشگران استفاده کنند. اغلب گردشگران زمستانی به اسکیت و سایر ورزش‌های برفی علاقه دارند.

گردشگری مذهبی

بازدید گردشگران از اماکن مذهبی و زیارتگاه‌ها گردشگری مذهبی نامیده شده است. زیارت اماکن و آثار، انجام اعمال مذهبی و گذران اوقات فراغت از جمله اهداف این نوع گردشگری است. از آنجا که اهداف گردشگری مذهبی گسترده است، تنها در «زیارت» خلاصه نمی‌شود و طیف وسیعی از سفرهایی که برای بازدید از اماکن مذهبی سایر ادیان و شرکت در برخی از مراسم مذهبی مانند پیاده‌روی اربعین انجام می‌شود را در بر می‌گیرد.

گردشگری آموزشی

سفر به کشور یا شهری دیگر غیر از محل سکونت با هدف آموزش، گردشگری آموزشی گفته شده است. دوره‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت دانشگاهی و اردوهای کوتاه‌مدت علمی آموزشی دانش‌آموزان از مصادیق این نوع گردشگری است. امروزه در سراسر دنیا افراد زیادی فارغ از سن و تحصیلات برای افزایش اطلاعات و مهارت شخصی خود و کسب تجربه بیشتر به این نوع از گردشگری روی آورده‌اند. در ایران، «پژوهشگاه رویان» برای نخستین بار این نوع از گردشگری را مورد توجه جدی قرار داد.

گردشگری جنگ

بازدید از مناطقی که جنگ در آن‌ها اتفاق افتاده و یادمان‌هایی که در آنجا بر پا شده گردشگری جنگ نامیده شده است. این نوع گردشگری از زیرمجموعه‌های «گردشگری تلخ» است که در دوره‌های اخیر در جهان طرفداران زیادی پیدا کرده است. گردشگران جنگ در این سفر با داستان قهرمانان جنگ، سنگرها و سلاح‌های نظامی، تجربه‌های معنوی و مذهبی که در دوران جنگ رخ داده آشنا می‌شوند. ادبیات، موزهای بر پا شده در یادمان‌ها و بیان خاطرات توسط افرادی که خود در جنگ حاضر بوده‌اند می‌تواند نقش اساسی در انتقال فرهنگ و ارزش‌های برخاسته از جنگ داشته باشد. در ایران اردوهای «راهیان نور» از جمله مصادیق گردشگری جنگ است. در حال حاضر مناطق جنگی جنوب، غرب و شمال غرب از جمله مقاصد گردشگری جنگ در ایران است.

گردشگری پایدار

امروزه با تسهیل در شرایط گردشگری، آمار گردشگران در سراسر جهان رو به افزایش است. با افزایش سفرها خطراتی مانند از بین رفتن محیط‌زیست، متاثر شدن فرهنگ‌ها و آداب و رسوم جوامع و ساختارهای اجتماعی نیز رو به فزونی نهاده و کشورهای جهان را برای حفاظت از منابع و آداب و رسوم خود به واکنش واداشته است. این واکنش‌ها مفهوم تازه‌ای را در صنعت گردشگری ایجاد کرده به نام «گردشگری پایدار». حفظ و افزایش فرصت‌ها برای مناطق میزبان، حمایت از ذخایر و آثار منطقه به نفع نسل‌های آینده و حمایت و ارتقا ویژگی‌های میراث طبیعی و فرهنگی از عناصر اصلی «گردشگری پایدار» است.

گردشگری و سبک زندگی

گردشگری یکی از ابعاد سبک زندگی است و انتخاب نوع گردشگری نیز به سبک زندگی افراد بستگی دارد. از این‌رو کسانی که در سبک زندگی خود، دل‌بستگی‌های فرهنگی را برجسته می‌کنند انگیزه بیشتری برای بازدید از اماکن تاریخی و فرهنگی، نمایشگاه‌های فرهنگی و سمینارهای علمی دارند؛ برخلاف کسانی که در سبک زندگی خود، مصرف‌گرایی را ترجيح داده‌اند و طبیعتا به‌دنبال آسایش‌طلبی، خرید کالا و مصرف تظاهری هستند. انتخاب گردشگری مذهبی برای کسانی که سبک زندگی دینی را برگزیده‌اند از دیگر مصادیق وابستگی نوع گردشگری به سبک زندگی است. از سوی دیگر ورود گردشگران به مکان‌هایی که آثار تاریخی در آن‌ها قرار دارد خصوصا روستاها تأثیر فراوانی در تغییر سبک زندگی آن‌ها در حوزه‌های مادی‌گرایی و ثروت‌اندوزی، پوشاک، مذهب، رفتار، مدگرایی و حتی تغییر زبان دارد. امروزه در سبک‌های زندگی تغییراتی ایجاد شده که تعریف گردشگری را نیز زیر سوال برده است؛ افراد بازنشسته و دارای سن زیاد که تمام سال را با تورهای گردشگری به سراسر جهان سفر می‌کنند از این نمونه‌اند.

گردشگری و توسعه فرهنگی

هر گردشگر، نماینده فرهنگ خاصی است؛ از این رو در یک ارتباط دو سویه هم ارزش‌ها، رفتار و اعتقادات خود را به مکان‌های مختلفی که سفر می‌کند منتقل می‌کند و هم فرهنگ مناطق دیگر را به جامعه خود می‌برد. درباره تأثیر گردشگری بر فرهنگ دو دیدگاه وجود دارد؛ گروهی توسعه گردشگری را عامل توسعه فرهنگی از لحاظ مادی و معنوی دانسته‌اند و گروهی دیگر ورود گردشگران را باعث ایجاد چالش‌های فرهنگی می‌دانند.

منابع

• آقاجانی، معصومه و دیگران، «گردشگری مذهبی و عوامل مؤثر بر آن (مطالعه موردی ایران)»، در فصلنامه سیاست‌های راهبردی و کلان، شماره 9، بهار 1394ش.
• آقایی هروانی، شهناز و دیگران، «صنعت جهانگردی و تأثیر آن بر اوضاع اقتصادی عصر پهلوی (چالش‌ها و آسیب‌ها)»، در سومین کنفرانس بین‌المللی علوم رفتاری و مطالعات اجتماعی، 1395ش.
• «بوم‌گردی یا اکوتوریسم چیست»، سایت کاروان، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1396ش.
• «تاریخچه گردشگری»، پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز گردشگری علمی- فرهنگی دانشجویان ایران، تاریخ بازدید: 22 شهریور 1400ش.
• «توریسم درمانی چیست؟»، سایت روزنامه خبری تعادل، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1394ش.
• «توسعه پایدار کشور در گرو گردشگری»، سایت مرکز مطالعات خلیج‌فارس، تاریخ بازدید: 3 مهر 1400ش.
• جعفر صالحی، سحر و دیگران، «بررسي رابطۀ سبک زندگي فرهنگي گردشگران و رفتارهاي زیست‌ محیطی (مطالعه موردي: شهرستان نور)»، در اولین همایش بین‌المللی علمی – راهبردی توسعه گردشگری جمهوری اسلامی ایران چالش‌ها و چشم‌اندازها، جهاد دانشگاهی، 1393ش.
• حیدری ساربان، وکیل، «مطالعه و تحلیل اثرات توسعه گردشگری بر سبک زندگی روستایی (مطالعه موردی: شهرستان اردبیل)»، در فصلنامه علمی – پژوهشی جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، شماره 4، پاییز 1395ش.
• رضوانی، محمدرضا، «نقش گردشگري بین‌المللی در توسعه و تحکیم پیوندهاي اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی جهان اسلام»، در مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین‌المللی جغرافیدانان جهان اسلام، زاهدان، 1389ش.
• زارع اشکذری، سیدمحمد و همکاران، «تحلیلی بر نقش جاذبه‌های میراث فرهنگی در توسعه و جذب گردشگری شهری»، در پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 3، پاییز 1395ش.
• رهبری، مینا، «گردشگری مذهبی چیست؟»، سایت کُجارو، تاریخ درج مطلب در سایت: 24 شهریور 1395ش.
• «شگفت‌زدگی گردشگران از پیشرفت‌های ایران/ دستاوردهای گردشگری ایران پس از انقلاب چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 1 مهر 1397ش.
• شماعی، علی، «نقش جهانگردی در فرایند همگرایی و توسعه فرهنگی کشورهای اسلامی»، در مطالعات فرهنگ - ارتباطات (نامه پژوهش فرهنگی سابق)، شماره 1، بهار 1387ش.
• عمید، حسن، فرهنگ عمید، سایت کتابسرای اشجع، تاریخ بازدید: 1 مهر 1400ش.
• فرجی‌راد، عبدالرضا و دیگران، «تحلیلی نو پیرامون گردشگری و جدیدترین طبقه‌بندی آن»، در فصلنامه علمی – پژوهشی جغرافیایی سرزمین، شماره 23، پاییز 1388ش.
• «گردشگری آموزش»، سایت معاونت آموزشی پژوهشگاه رویان، تاریخ بازدید: 31 شهریور 1400ش.
• «گردشگری آموزشی چیست؟»، سایت گلفام، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1399ش.
• «گردشگری تاریخی چیست؟»، سایت گردشگری تاریخی، تاریخ بازدید: 25 شهریور 1400ش.
• «گردشگری تفریحی»، سایت بهرام عابدینی، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1392ش.
• «گردشگری مجازی چیست؟»، سایت خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 7 فروردین 1399ش.
• «گردشگری یا توریسم»، سایت مشاغل صنعت و صنایع ایران، تاریخ درج مطلب: 28 خرداد 1398ش.
• گودرزی، نسیبه، «گردشگری پایدار چیست و چگونه به وجود آمد؟»، سایت کُجارو، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1397ش.
• وثوقی، لیلا، «گردشگری تلخ (با تأکید بر گردشگری جنگ)»، در فصلنامه مطالعات جهانگردی، شماره 10، تابستان 1388ش.