حافظیه

پرونده:حافظیه1.jpg

حافظیه، آرامگاه حافظ شیرازی و از جاذبههای گردشگری در استان فارس.

حافظیه، مجموعۀ فرهنگی و گردشگری در شهر شیراز است که مقبرۀ شاعر بزرگ زبان فارسی، حافظ شیرازی در آن قرار دارد و از مهم‌ترین یادمان‌های فرهنگی ایران و اولین مقصد گردشگری در استان فارس در طول سال به‌ویژه در ایام نوروز محسوب می‌شود.

نام‌گذاری

مقبرۀ حافظ و اطراف آن، در زمان قدیم با نام «تِکْیَۀ حافظ» شناخته می‌شد اما امروزه، این مکان به‌دلیل قرار گرفتن آرامگاه حافظ، شاعر پر آوازۀ زبان فارسی در آن، به «حافظیه» مشهور شده است.

معرفی

حافظیه در جنوب «دروازه قرآن» در حاشیۀ شمالی شهر شیراز و در ابتدای خیابان گلستان که پیش از این به «خیابان خرابات» معروف بود، واقع شده است. این محل در موقعیتی قرار دارد که در قدیم به «گُلگَشتِ مُصَلّی» مشهور بوده و در اشعار حافظ نیز ذکر شده است. همچنین این مکان، یکی از مشهورترین قبرستان‌های شیراز به‌نام «خاکِ مصلّی» را در خود جای داده و حافظیه، محل خاکسپاری حافظ شیرازی نیز در آن قرار دارد. حافظیه که بر اساس طرح «آندره گُدار» مهندس فرانسوی طراحی و بازسازی شده دارای دو صحن اصلی جنوبی و شمالی است و در زمینی به‌مساحت دو هکتار ساخته شده است. صحن‌های حافظیه، بهوسیلۀ تالاری با ۲۰ ستون از یک‌دیگر جدا شده‌اند. مجموعۀ حافظیه چهار درب ورودی و خروجی دارد که درب اصلی در سمت جنوب، دو درب در سمت غرب و یک درب در سمت شمال‌شرق مجموعه قرار گرفته‌ است. معماری این مجموعه، متأثر از معماری اسلامی دورۀ زندیان است.

تاریخچه

حافظ شیرازی در قبرستانی به‌نام «مصلی» دفن شد و تا ۶۵ سال، هیچ بنایی بر فراز مقبرۀ وی ساخته نشده بود. در ۸۵۶ق «محمد معمایی»، وزیر «میرزا ابوالقاسم گورکانی»، بر آرامگاه حافظ گنبدی ساخت. در زمان «شاه عباس دوم» صفوی، این بنا تعمیر و نزدیک قبر، باغ بزرگی با درختان نارنج احداث و در زمان «نادرشاه افشار» نیز بنای آرامگاه تعمیر شد. در ۱۱۸7ق، به‌دستور «کریمخان زند» تالاری با چهار ستون سنگی در این محل ساختند و سنگ بزرگ مرمر روی قبر گذاشتند. در ۱۲3۵ش «معتمدالدوله فرهاد میرزا»، استاندار فارس، حفاظ چوبی اطراف مزار را ساخت. در ۱۳۱۹ش نیز به‌دستور «ملک منصور شعاع‌السلطنه»، استاندار فارس، حفاظ آهنی روی مزار نهاده شد و در ۱۳۱۱ش، دوباره بنا را تعمیر کردند و در ۱۳۲۷ش بین مقبره سعدی و حافظ خیابان کشیدند. در ۱۳۱۵ش، بهدستور «علی‌اصغر حکمت»، رئیس فرهنگ وقت، طراحی و ساخت بنای جدید آرامگاه به سبک بناهای زندیان، به‌دست آندره گدار، معمار فرانسوی آغاز شد و در ۱۳۱۷ش به پایان رسید.

معماری حافظیه

پرونده:حافظیه2.jpg

1. ایوان حافظیه

ایوان حافظیه به طول 56 متر و عرض 8 متر، در وسط مجموعه قرار دارد و دارای 20 ستون سنگی به ارتفاع 5 متر است که حافظیه را به دو محوطۀ «صحن جنوبی» و «صحن شمالی» تقسیم می کند. این تالار با الهام از معماری دوره‌های هخامنشیان و زندیان ساخته شده و ارتفاع آن از تمام بخش‌های دیگر حافظیه بیشتر است. امروزه در شرق و غرب تالار ۲ اتاق وجود دارد که متعلق به سازمان میراث فرهنگی و دفتر آرامگاه است. در قسمت‌های مختلف تالار، اشعار حافظ به‌چشم می‌خورد که توسط هنرمندان نوشته یا بر روی سنگ مرمر کنده‌کاری شده است.

2. صحن جنوبی

صحن جنوبی که باغ ورودی مجموعۀ حافظیه محسوب می‌شود، با ابعاد ۸۰ متر در۱۵۰ متر، از کف تالار حدود چهار متر پایین‌تر است. دو حوض، هر کدام به ابعاد ۴ متر در ۳۲ متر، در وسط این صحن تعبیه شده است. دو نارنجستان، هر کدام به ابعاد ۳۵ متر در۷۰ متر، یکی در شرق و دیگری در طرف غرب این حیاط قرار دارد. صحن جنوبی با دیوارهای آجری احاطه شده و درب ورودی مجموعه، که با سه پله به خیابان گلستان وصل می‌شود، در میانۀ دیوار جنوبی قرار دارد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، حدود چهارهزار مترمربع به‌سمت غربی محوطۀ حافظیه افزوده شده است.

3. صحن شمالی

صحن شمالی دارای 60 متر طول و 50 متر عرض است و قبر حافظ در آن قرار دارد. در شرق و غرب ضلع جنوبی این صحن، دو حوض بزرگ و مستطیل‌شکل وجود دارد که هر یک از آنها را دو باغچه با درختان نارنج احاطه کرده است. همچنین در میان این صحن باغچه‌های زیادی به‌چشم می‌خورد که چمن‌ و درختان کاج، سرو و نارنج در آن کاشته شده است. در این صحن، ساختمان‌های حافظ‌شناسی، کتابخانه، فروشگاه محصولات فرهنگی و چایخانه سنتی دیده می‌شود. همچنین در قسمت شمالی و در کنار مزار حافظ، قبور عارفان، سیاست‌مداران، عالمان و شاعران بزرگ شیرازی وجود دارد. قسمت‌های مختلف صحن شمالی با اشعار حافظ و کتیبه‌های گوناگون به خط ثلث و نستعلیق تزیین شده است.

پرونده:حافظیه3.jpg

4. مقبرۀ حافظ

مقبرۀ حافظ، یک متر بلندتر از سطح زمین قرار دارد که با عبور از پنج پلکان مدور در اطراف آن، دسترسی به‌ قبر ممکن می‌شود. بر فراز مقبرۀ حافظ، گنبدی زیبا ساخته شده که نمای خارجی آن با ورق‌های مسی به‌صورت ترک‌دار و مانند کلاه درویشان پوشیده شده است. سقف گنبد را با کاشی‌های رنگی معرق، تزیین کرده‌اند. رنگ سبز گنبد که در نتیجۀ ترکیب مس با اکسیژن و آب ایجاد شده، جلوۀ ویژه‌ای به آرامگاه داده است. این گنبد بر هشت ستون سنگی یکپارچه‌ به ‌ارتفاع ۵ متر قرار دارد. دور تا دور زیر سقف، هشت بیت غزل بر روی سنگ‌های یکپارچه با خط ثلث نوشته شده و با این مطلع آغاز می‌شود: «حجاب چهرۀ جان می‌شود غبار تنم/ خوشا دمی که از آن چهره پرده برفکنم» سنگ روی مزار حافظ به ‌دوران کریمخان زند تعلق دارد و غزل‌هایی از حافظ به ‌شیوۀ نستعلیق روی آن نگاشته شده است.

5. محوطۀ غربی

در غرب صحن شمالی، فضای سبزی وجود دارد که یک حوض کوچک و نسبتا عمیق در میان آن دیده می‌شود و امروزه به کلاس‌های بخش آموزش مرکز حافظ‌شناسی اختصاص یافته است. مقبره‌های متعددی متعلق به بزرگان ادب، سیاست، هنر، فلسفه و عرفان در این قسمت دیده می‌شود.

6. محوطۀ شرقی

در شرق مجموعه و در سمت راست حیاط شمالی، دیواری با ۱۴ طاق‌نما وجود دارد که بر روی آن دو غزل از حافظ با خط ثلث نوشته شده است.

نمادهای فرهنگی و عرفانی در حافظیه

حافظیۀ به‌گونه‌ای ساخته شده که هربخشی از آن، نمادی از یک مفهوم در فرهنگ ایرانی و اسلامی است:

1. نماد اسارت

آرامگاه حافظ در مقابل یکی از شلوغ‌ترین خیابان‌های شیراز قرار دارد و این خیابان را نماد «اسارت» در جهان صنعتی دانسته‌اند؛ زیرا که از میان آن نمی‌توان آرامگاه حافظ را که نماد اندیشه‌های عرفانی دانسته می‌شود، تماشا کرد.

2. نماد دنیای مادی

صحن جنوبی، نماد دنیای مادی است؛ زیرا، وقتی کسی وارد این‌جا می‌شود، ظواهر آن مانند دنیای مادی پر زرق‌وبرق است. سپس وقتی از پله‌ها بالا می‌رود تا وارد تالار حافظیه شود، مثل این است که انسان از بند هواهای نفسانی آزاد می‌شود. می‌توان بالارفتن از پله‌های ایوان را به‌منزلۀ معراج عرفانی و سیر و سلوک در دنیای ملکوت دانست.

3. نماد عالم ملکوت

تالار یا ایوان مجموعه، نماد عالم ملکوت است؛ زیرا در اینجا پرده‌ها کنار می‌رود و مقبرۀ حافظ که نمادی از خورشید و حقیقت است، آشکار می‌شود. صحن شمالی را نیز نماد عالم ملکوت می‌دانند؛ چون در این قسمت به آرامگاه حافظ می‌رسیم که نماد دست‌یابی به حقایق و رمز و رازهای دنیا است. صحن شمالی، ۸ درب ورودی و خروجی دارد و آرامگاه نیز از ۸ ستون سنگی تشکیل یافته‌ است. استفاده از عدد ۸ را نماد زمان حیات حافظ یعنی قرن هشتم و هشت درب بهشت می‌دانند.

4. نماد خورشید و حقیقت

آرامگاه، به‌طور کلی نماد خورشید و حقیقت است، اما در بخش‌های مختلف آن نمادهای دیگری نیز وجود دارند؛ نمای بیرونی گنبد مقبره، به‌شکل کلاه درویشان است و آن را نماد آسمان می‌دانند. درون گنبد مجموعه‌ای از رنگ‌های عرفانی وجود دارد که آبی و فیروزه‌ای نماد بهشت، سرخ و ارغوانی نماد شراب ازلی، سیاه و سفید نماد شب و روز و قهوه‌ای سوخته، نماد خاک است.

ثبت ملی

حافظیه شیراز، در آذر ۱۳۵۴ش در فهرست آثار ملی، به ‌ثبت رسید.

برترین مقصد گردشگری

آرامگاه حافظ، به‌ویژه در ایام نوروز، از برترین مقاصد گردشگری ایران و پر بازدیدترین محل در استان فارس است. برای مثال در نوروز 1401ش، روزانه حدود ۳۲ هزار نفر از این مجموعه بازدید کرده‌اند.

منابع

• «اسکان حدود ۲ میلیون مسافر در فارس»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۸ فروردین ۱۴۰۱ش.
• درویش، عبدالرضا، «حافظیه»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مهر ۱۳۹۸ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، ‌لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 22 اسفند 1401ش.
• «غزلی بخوان از حافظ برای همه ایران»، و‌ب‌سایت ناظم نیوز، تاریخ درج مطلب: 17 آبان 1400ش.
• فربود، محمدرضا، «نوروز ۱۴۰۰ حافظیه شیراز»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1400ش.
• «گشت و گذاری در حافظیه»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۶ش.
• مجتبایی، فتح‌الله و دیگران، «حافظ شمس‌الدین محمد»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.