گردشگری مذهبی

گردشگری مذهبی، بازدید از زیارتگاه‌ها و مکان‌های دینی و مذهبی.

خانه خدا در مکه مهم‌ترین مقصد گردشگری مذهبی مسلمانان

گردشگری به مجموعه فعاليت‌هایی گفته می‌شود که با هدف بازدید از مکان خاص یا اقامت موقت در آن‌، انجام می‌شود. گردشگری می‌تواند داخلی (گردشگر در داخل کشور خود مسافرت کند) یا خارجی باشد. گردشگری خارجی به‌معنای سفر به شهرهای مختلف دنیا، جهان‌گردی ناميده می‌شود. بازدید گردشگران از اماکن مذهبی و زیارتگاه‌ها گردشگری مذهبی نامیده شده است. این نوع گردشگری ممکن است به‌صورت انفرادی یا به‌صورت جمعی انجام شود. یکی از انواع گردشگری مذهبی، گردشگری اسلامی یا «گردشگری حلال» است. در گردشگری اسلامی مسائلی مانند قلمرو گردشگری، مناسبات فرهنگی مسلمانان و مبادلات تجاری با تمرکز بر آموزه‌ها و احکام شریعت اسلام، مورد توجه قرار می‌گیرد.

ویژگی‌های گردشگری مذهبی

1. گردشگری مذهبی با اثرپذیری از آموزه‌های دینی، پیامدهای منفی فرهنگی و زیست‌محیطی کمتری در مقایسه با سایر انواع گردشگری دارد.
2. گردشگری مذهبی به طبقه یا گروه اجتماعی ویژه‌ای، اختصاص ندارد و همگانی است.
3. در گردشگری مذهبی، تجمل‌گرایی نمود کمتری دارد و بیشتر افراد، سادگی را ترجیح می‌دهند.
4. در گردشگری‌های مذهبیِ خاص، مناسک و آیين‌های ويژه‌ای اجرا می‌شود؛ مثلا مسلمانانی که به سفر حج می‌رود، در چارچوب آموزه‌های اسلامی، اعمال ويژه‌ای را انجام می‌دهند.

گردشگری مذهبی در ادیان

بر اساس اعلام سازمان جهانی گردشگری (UNWTO)، مذهب بالاترین رتبه جهانی را در ایجاد انگيزه برای سفر و گردشگری، به خود اختصاص داده است. ادیان آسمانی شامل زرتشت، یهود، مسیحیت و اسلام هر کدام زیارتگاه‌ها و مکان‌های مذهبی خاصی دارند که پیروان این ادیان همواره برای زیارت، نیایش و برگزاری آیين‌های دینی و مذهبی، راهی آن‌جا می‌شوند.

گردشگری مذهبی در آیین زرتشت

مهم‌ترین مکان‌های مذهبی زرتشتیان در استان یزد و به‌ويژه شهرهای اردکان، عَقدا، مهریز و یزد واقع شده‌ است. زیارتگاه پیر نورسته یا پیر نارستانه از دوم تا ششم تیر، زیارتگاه پیر هِریشت از هفتم فروردین تا یازدهم فروردین، زیارتگاه پیر چَک‌چَک از 24 خرداد به مدت چهار روز، زیارتگاه پیر نارکی از دوازدهم تا شانزدهم مرداد، زیارتگاه پارس‌بانو از سیزدهم تا هفدهم تیر، زیارتگاه ستی پیر 24 خرداد و آتشکده ورهرام یزد از مهم‌ترین مکان‌های دینی است که زرتشتیان هر سال در آن‌ها گرد می‌آیند و به دعا و نیایش می‌پردازند.

گردشگری مذهبی در آیین یهود

اورشلیم، صفاد، طبریه و الخلیل (حِبرون) چهار شهر مقدس قوم یهود است و بسیاری از عالمان دینی آن‌ها نیز در این شهرها زندگی می‌کنند. از میان این چهار شهر، اورشلیم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و یهودیان با اثرپذیری از آموزه‌های کتاب مقدس، سالانه سه‌بار در آن‌جا جمع می‌شوند و عید را با انجام مراسم خاصی جشن می‌گیرند.

گردشگری مذهبی در آیین مسیحیت

زیارتگاه‌ها و مکان‌های مقدس مسیحیت در نقاط مختلف جهان پراکنده است و مسیحیان هر سال از راههای دور و نزدیک برای بازدید و انجام مناسک آیینی به این مکان‌ها می‌روند. انگلیس، آلمان، آمریکا، استرالیا، ایتالیا، فرانسه، آفریقا، یونان، برزیل، بیت‌المقدس، ترکیه، مصر و پرتغال از جمله کشورها و مناطقی هستند که جغرافیای زیارتی مسیحیت را دربرگرفته‌اند. سه کلیسای ویا دولوروسا (The Via Dolorosa)، مقبره مقدس مشهور به «کلیسای رستاخیز» و کلیسای مهد (Church Of Nativity) در بیت‌المقدس، کلیسای آپارسیدا (Aparecida) در برزیل، کلیسای جامع سنت‌ماری در اتیوپی، کلیسای نوتردام (Notre Dame) در فرانسه، کلیسا و زیارتگاه پادره پیو (Padre Pio) در ایتالیا، کلیسای باسیلیکای سنت‌پیتر (Saint Peter's Basilica) در واتیکان، کلیسای والدورن مشهور به «محراب خون مقدس» در آلمان، کلیسای یورک منستر (York Minster) در انگلیس، شهر فاطیما در پرتغال و قره کلیسا، نخستین کلیسای جامع بر مزار یکی از حواریون مسیح در چالدران ایران، هر سال پذیرای گردشگران زیادی از میان مسیحیان جهان است.

گردشگری مذهبی در اسلام

کعبه مهم‌ترین مکان مذهبی مسلمانان است که در شهر «مکه» قرار دارد. هر سال، مسلمانانی که «مستطیع» هستند و از امکان سفر به مکه برخوردار هستند برای زیارت کعبه که «خانه خدا» نامیده می‌شود به مکه سفر می‌کنند و اعمال و مناسک ویژه‌ای را که به مجموع آن‌ها «حج» گفته می‌شود، انجام می‌دهند. «مدینه» نیز از شهر‌های دیگر عربستان است که مسلمانان برای زیارت پیامبر اسلام به آن‌جا سفر می‌کنند. قبر پیامبر خدا در مسجد‌النبی قرار دارد و در نزدیکی این مسجد، قبرستان بقیع واقع شده است که محل دفن تعدادی از یاران و خاندان پیامبر اسلام، به‌ويژه امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام محمد باقرالعلوم و امام صادق است. در کشور عراق و ایران نیز مکان‌های مقدس و زیارت‌گاه‌های مسلمانان و به‌ويژه شیعیان وجود دارد که در طول سال و همچنین در مناسبت‌های خاص، مهم‌ترین مقصد گردشگری مذهبی بسیاری از مسلمانان است. بارگاه امام علی در شهر نجف، بارگاه امام حسین و برادرش عباس در کربلا، بارگاه امام موسی کاظم و امام جواد در شهر کاظمین، حرم امام رضا در مشهد، بارگاه امام هادی و امام حسن عسکری در شهر سامرا حرم فاطمه معصومه در شهر قم، حرم شاهچراغ در شیراز و حرم عبدالعظیم حسنی در شهرری، از مهم‌ترین مقصدهای گردشگری مذهبی نزد مسلمانان و شیعیان است. راهپیمایی اربعین که هر سال در چهلمین روز از شهادت امام حسین انجام می‌شود از مهم‌ترین سفرهای مذهبی در جهان است و در میان جمعیت میلیونی این آیین، شرکت‌کنندگانی از کشورهای مختلف و ادیان گوناگون حضور دارند.

گردشگری مذهبی در ایران

مکان‌های مذهبی و مقدس ایرانیان عموما پیرامون مقبره‌های پیامبران، امامان، امام‌زادگان و پیشوایان دینی و مذهبی برپا شده است. از میان انبیای الهی، محل دفن 33 پیامبر در ایران شناسایی شده است که از جمله می‌توان به دانیال، حیقوق، قیدار، اشموییل، یوشع، و شعیا اشاره کرد. دفن امام رضا، هشتمین پیشوای مذهبی شیعیان، در مشهد، این شهر را به پایتخت مذهبی ایران تبدیل کرده است. حرم فاطمه معصومه، خواهر امام رضا در قم نیز هر سال گردشگران مذهبی زیادی را به ایران و شهر قم جذب می‌کند. مراکز علمی و پژوهشی متعددی در کنار حرم فاطمه معصومه پدید آمده است که رویکرد دینی این مراکز نیز موجب جذب بسیاری از دین‌پژوهان شده است.
وجود بیش از ده هزار امام‌زاده در سراسر ایران از جمله امامزاده داوود، امامزاده صالح، امامزاده علاءالدین حسین، امامزاده شاه‌خراسان و امامزاده جلال‌الدین اشرف و همچنین آیین‌ها و مراسم مذهبی متنوعی که ایرانیان برپا می‌کنند، گردشگران مذهبی بسیاری را از داخل و خارج ایران جذب می‌کند و به گردشگری مذهبی در ایران رونق خاصی می‌بخشد. مراسم‌ عزادارای امام حسین در ماه محرم و صفر و مراسم قالی‌‌شویی مشهد اردهال دو نمونه از این گونه آیین‌ها است.
حرم امام خمینی در جوار بهشت زهرا و نزدیکی شهر تهران نیز امروزه یکی از قطب‌های گردشگری مذهبی در ایران است. این مکان در بسیاری از مراسم‌های دینی، میزبان جمعیت زیادی از شهر‌های مختلف است. همچنین محوطۀ مرقد امام خمینی از اصلی‌ترین پایگاه‌های استراحت و توقف مسافران و حتی شب‌مانی بسیاری از گردشگران است.

منابع

• آقاجانی، معصومه و دیگران، «گردشگری مذهبی و عوامل موثر بر آن(مطالعه موردی ایران)»، در فصلنامه سیاست‌های راهبردی و کلان، شماره نهم، بهار 1394ش.
• چراغی، مریم، «تبیین جایگاه و جغرافیای زیارت در دیانت مسیحی»، در هفت آسمان، شماره 79، پاییز و زمستان 1399ش.
• حسنلو، سمیه، «حیرت خارجی‌ها از حرم آیت‌الله خمینی»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ بازدید: 18 فروردین 1402ش.
• رهبری، مینا، «گردشگری مذهبی چیست؟»، سایت کُجارو، تاریخ درج مطلب: 24 شهریور 1395ش.
• «زیارتگاه‌های زرتشتیان یزد»، سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 11 آبان 1400ش.
• شفقی، سیروس و دیگران، «ضرورت‌ها و ظرفیت‌های گردشگری اسلامی و رویکردهای آن (از منظر الگوهای فرهنگی اسلام و فقه اسلامی)»، در فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، شماره 6، تابستان 1391ش.
• عرب‌خدری، ساناز، «ضرورت‌های توسعه گردشگری مذهبی در ایران»، در مجله خیمه، شماره 46، آبان 1387ش.
• عمید، حسن، فرهنگ عمید، سایت کتابسرای اشجع، تاریخ بازدید: 8 آبان 1400ش.
• «گردشگری چیست؟»، ترجمه الهام مرادی، وب‌سایت زیست‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 9 دی 1397ش.