آیین زرتشت
آیین زرتشت، دین منسوب به زرتشت پیامبر ایرانی در دورۀ باستان.
آیین زرتشت، دین منسوب به زرتشت از پیامبران ایران باستان است. این دین، از ادیان کهن و میراث تاریخی و فرهنگی ایران قدیم بوده که قرن‌های متمادی در شکل‌دهی سبک زندگی، تحولات تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مردم ایران‌زمین و سایر جهان نقش اساسی داشته است؛ سه جملۀ منسوب به بنیان‌گذار آیین زرتشتی «پندار نیک»، «گفتار نیک» و «کردار نیک»، پایۀ مردم‌سالاری و شیوۀ سازماندهی اندیشه‌ها و پیشرفت در جهان امروز دانسته شده است.
نام‌گذاری
آیین زرتشت با نام‌های مختلف «زارتشت»، «زارهشت»، «زاردشت»، «زارهوشت»، «زردهشت» و «زارتشت»، یاد شده است؛ اما نام «زرتشت»، از همه مشهور‌تر است. همچنین، «مَزدَ يَسني» (پرستندۀ اهورا مزدا) به این آیین باستانی اطلاق می‌شود.[۱]
پیشینه
آیین زرتشتى از مزداپرستى و پيش از شكل‌گيرى سلسله‌هاى ماد آغاز شده است. شواهد باستان‌شناختی به‌ويژه كتيبۀ بيستون، نشان می‌دهد که این دین در دورۀ هخامنشی در ایران رواج داشته اما رسمیت پیدا نکرده بود. بعد از سقوط سلسلۀ هخامنشى و فتح ايران به دست اسكندر، آیین زرتشتی رو به ضعف رفت و به‌جای آن روحیۀ یونانی‌مآبی در عرصۀ فرهنگى رواج پیدا کرد؛ اما در خلال دورۀ اشكانیان به‌ويژه در مقاطع متأخر آن، زمينۀ اعتلاى دين زرتشتى به مقام دين رسمى كشور به‌تدريج فراهم شد. اردشير بابكان وقتی بر تخت سلطنت ايران نشست، دورۀ متفاوتى در تاريخ دين زرتشتى رقم خورد. بنيان‌گذاران اين سلسله به خاندانى وابسته بودند كه مناسبات ريشه‌دار با دستگاه روحانى زرتشتى داشتند. در عصر ساسانیان، شاهان نخست ساسانى سياست دينى متفاوتى با پيشينيان اشكانى خود اتخاذ كردند كه بر اساس آن دين زرتشتى جايگاهى محورى يافت و زمينۀ شكل‌گيرى يك دستگاه روحانى قدرت‌مند را فراهم كرد. رسميت دين زرتشتى در ايران دورۀ ساسانى به گسترش دامنۀ نفوذ و تعداد پيروان آن در اين سرزمين انجامید. سه آتشكدۀ بزرگ « آذرفَرنَبَغ» در فارس، «آذرگشنسب» در آذربايجان و «آذربرزين مهر» در خراسان، مراكز بزرگ نيايش آيين زرتشتى بود و در كنار اين‌ها آتشكده‌هاى زیاد ديگرى در سراسر ايران ايجاد شد. بعد از ظهور دین اسلام و پیروزی مسلمانان، دورۀ اقتدار دين زرتشتى در اين سرزمين‌ها به پايان رسيد. بر مبناى شواهد موجود، ايرانيان زرتشتى بسته به موقعيت اجتماعى و پايگاه دينى خود راه‌هاى متفاوتى در مواجهه با اين رخداد برگزيدند كه شامل گرويدن به دين جديد، مقاومت و پرداخت جزيه يا ترك وطن بود.[۲]
اهمیت
- دین زرتشتی از این جهت اهمیت دارد که سبک زندگی و نوع نگاه ایرانیان قدیم را به راز هستی و شناخت انسان نشان می‌دهد و نخستین تفسیر‌های پیچیدۀ الهیاتی و فلسفی از اسرار عالم و نحوۀ تلاش مردم آن زمان برای نفوذ در لایه‌های مختلف هستی و درک آن را آشکار می‌کند.[۳]
- بنیان‌گذار دین زرتشت، در جامعۀ خود اصلاحات اعتقادی، اجتماعی و اقتصادی مبتنی بر سبک زندگی معنوی و دینی به‌وجود آورد و تلاش او، زمینۀ فرهنگی پذیرش یکتاپرستی را در جامعه فراهم کرد.[۴]
بنیان‌گذار
بنيان‌گذار آيين زرتشتي، «زرتشت» است که زمان تولد وي را با اختلاف نظر، از 1080 سال پيش از ميلاد تا 6100 سال پیش از میلاد گفته‌اند. بيشتر مورخان مسلمان، تولد زرتشت را 660 سال پيش از ميلاد دانسته‌اند.[۵] مکان تولد بنیان‌گذار دین زرتشتی نیز مورد توافق نیست؛ ايران‌ويج در حوالي قزاقستان كنوني، آذربايجان و مشرق ايران (بلخ) را محل تولد زرتشت نوشته‌اند.[۶]
كتاب مقدس زردشتیان
كتاب مقدس آیین زردشتی، «اوستا» نام دارد و كهن‌ترين و مهم‌ترين اثر ادبيات ايرانى پيش از اسلام محسوب می‌شود که در حال‌حاضر نسخۀ ناقصى از آن باقى مانده است. این کتاب از دو بخش اصلى تشكيل شده و شامل متون كهن و متون جديد است. كهن‌ترين بخش اوستا، «گاثاها» نام دارد که شامل هفده سرود منسوب به زرتشت می‌شود. «ويسپَرَد»، «ونديداد»، «يَشت‌ها» و «خرده اوستا» ديگر بخش‌هاى اوستاى موجود است كه درون‌مايه و زبان متفاوتى دارد. محتوای بيشتر بخش‌هاى اوستاى موجود نيايش و ستايش اهورامزدا و ايزدان مقدس ايران باستان است. بزرگ‌ترين بخش اوستاى موجود، كتاب ونديداد است که در 22 فصل تنظیم شده و بخش اصلى آن دربارۀ آيين‌هاى طهارت، گناهان و جرايم آنها است.[۷]
بن‌مايه‌های آیین زرتشتی
1. دوگانه‌باوری
یکی از بن‌مایه‌های دین زرتشی، دوگانه‌باوری است. یعنی در رأس هستی، دو نیرو؛ خدای نیکی و خدای بدی قراردارند. اما به‌نظر برخی از محققان دین زرتشت در آغاز توحیدی بوده و در ادامه ثنوی شده و در دوران‌های متأخر، دوباره به نگاه توحیدی بازگشته است.[۸]
الف) اهورامزدا
در رأس جهان زرتشتى، اهورامزدا (به‌زبان پهلوى اورمزد) حضور دارد. در كيهان‌شناسى زرتشتى، اهورامزدا منشأ نيكى و نگاهبان «اَشه» يا نظم جهان است. [۹]
ب) اهریمن
در مقابل اهورامزدا، اهريمن منشأ بدى و تاريكى است و نقش آفرينش‌گرى نيز دارد. [۱۰]
2. توجه ویژه به عناصر طبیعت
در اسطورۀ آفرينش دين زرتشتى، آسمان، زمين، گياهان، جانوران و عناصر طبيعى مانند آتش و آب، جايگاه مشخص دارند و در آیین زرتشتى تأكيد خاصى بر احترام به طبيعت و عناصر آن وجود دارد.[۱۱]
3. محوريت نيايش
در آیین زرتشتى دعا و نيايش محوریت دارد و به‌عنوان مهم‌ترين عمل دينى محسوب می‌شود. بخش بزرگى از محتواى متون اوستايى دعا و نيايش بوده كه در قالب يسنا منتقل شده است.[۱۲]
4. فرجام‌نگری
باور به جهان پس از مرگ و روز رستاخیز، از اصول محورى دين زرتشتى است و اين اصل علاوه بر متن اوستا، در متون «زند» و «پازند» نيز بازتاب روشنى دارد. بنا به اعتقاد زرتشتيان، روان انسان پاداش عمل و رفتار خود را در جهان پس از مرگ می‌بيند.[۱۳]
5. موعودباورى
موعودباورى از ديگر بن‌مايه‌هاى دين زرتشتى است. اين امر به‌ويژه در جهان‌شناسی دين زرتشتى و تفسير اسطوره‌اى آن از آفرينش و تاريخ جهان جلوه کرده است. «سوشيانت» و «اوشيدرماه» كه پسران زرتشت و موعود زرتشتيان‌اند، بنا بر تفسیر كيهان‌شناختى زرتشتى آنها در آخرین هزارۀ تاريخ زرتشتى كه هزارۀ «اوشيدرماه» نام دارد، ظهور و دين زرتشتى را بار ديگر احيا مى‌كنند.[۱۴]
نظام الاهياتي در آیین زرتشتی
در نظام الاهياتي زرتشت، بالاترين مقام خدایی را اهورامزدا دارد. پس از او، «سپنتا مينو» (روح مقدس و خرد پاك) قرار گرفته است. بعد از او شش وزير، كه هر كدام بخشي از امور عالم را تدبير ميكنند و عبارتند از:
- وُهومَنَه هومن (بهمن)، يعني وجدان نيك و خرد كامل که افراد را داراي خرد و وجدان نيك ميكند؛
- اَشا وهيشْتَ، يعني تقدس، بهترين و افضل (ارديبهشت) که وزير نظم و هماهنگي ميان مخلوقات است؛
- خْشَتْترَ وَئيريه (شهريور)، او مدبر قدرت به هر دو شكل دروني و بيروني آن است؛
- سْپِنتَ آرمَئي‌تي، یعنی فرشتۀ عشق، محبت و سود که مدبر سود و محبت رسيدن از كسي به كس ديگر است؛
- هُئورْوَتات، (خرداد) که وزير سلامتي، عافيت، كمال و رسايي است؛
- اَمِرِتات (مرداد) یعنی مدبر جاودانگي که آدمي با ستايش او به مراتب بالاي جاودانگي مي‌تواند برسد.[۱۵]
چگونگی آفرینش در آیین زرتشتی
دين زرتشتى از آفرینش، روایتی اساطیری ارائه می‌کند که در آن «زمان» مفهومى محورى دارد. در این روایت، سه مرحله اصلی ستيز اهورامزدا و اهريمن وجود دارد که در يك دورۀ زمانى دوازده هزارساله و در قالب چهار مقطع سه هزارساله رخ مى‌دهد و اين سه مرحله به‌ترتيب «بندهش»، «گميزشن» و «ويزارشن» نام دارد:[۱۶]
مرحلۀ اول آفرینش
نخست اهورامزدا زمان، راست‌گويى، دين و امشاسپندان (ایزدان) شش‌گانه را مى‌آفريند كه عبارت‌اند از بهمن، ارديبهشت، شهريور، سپندارمذ، خرداد و اَمِرداد. آنگاه مرحلۀ آفرينش مادى (گيتيك)، مانند آسمان، آب، زمین، گیاه، گاو، انسان و آتش آغاز مى‌شود. هر يك از اين آفريده‌هاى مادى براى در امان ماندن از حملات اهريمن كه هم‌زمان مشغول آفرينش موجودات شرور است، در پناه يكى از امشاسپندان شش‌گانه قرار مى‌گيرد. در سه هزار سالى كه اين مخلوقات آفريده مى‌شوند، معلق مى‌مانند. خورشيد در ميانۀ آسمان ثابت است و اهريمن در حالت گيجى به سر مى‌برد.[۱۷]
مرحلۀ دوم آفرینش
مرحلۀ سه هزار سالۀ دوم، با يورش اهريمن آغاز می‌شود كه صحنۀ ستيزى طولانى ميان اهريمن و اهورامزداست. تاريخ جهان در ميانه اين ستيز طولانى ميان نور و تاريكى، رقم مى‌خورد. [۱۸]
مرحلۀ سوم
در پايان سه هزار سال سوم زرتشت ظهور می‌كند و اهميت دين زرتشتى نيز در چهارچوب اين جدال معنا پیدا می‌کند.[۱۹]
انسان در آیین زرتشتی
انسان در دين زرتشتى جايگاه ممتازى دارد و در رديف آفريده‌هاى اول اهورامزدا محسوب می‌شود. وقتى اهريمن در پايان سه هزار سال نخست، براى نابودى آفريده‌هاى اهورامزدا گام بر میدارد، زندگى كيومرث كه نخستين آفريده انسانى است، در سايۀ حمايت اهورامزدا حفظ مى‌شود.[۲۰]
مناسک‌های دينى
بخش مهمى از آيين‌ها و مناسك دينى زرتشتيان تا به امروز در ميان آنان رواج دارد. به‌عنوان نمونه:
- هر فرد زرتشتى موظف است پنج نوبت (گاه) در شبانه‌روز نماز بگزارد كه با شستن دست و صورت و ايستادن در برابر آتش به‌عنوان نماد راستى و پاكى همراه است؛
- نوشيدن «هومه» (نوعی نوشابه) و قرائت يسنا از آيين‌هاى كهن زرتشتى است كه شرح آن در متون كهن اين دين آمده است؛
- آيين پوشيدن سدره و كُشتى براى كودكان هفت تا ده‌ساله برگزار مى‌شود و نماد ورود آنان به سن بلوغ و تكليف است؛
- آيين‌هاى زناشويى، «پادياب» و «برشنوم» كه همگى با تشريفات خاصى انجام مى‌شوند؛
- از آيين‌هاى پيچيده و ويژه در ميان زرتشتيان تشريفات مربوط به درگذشتگان است كه به‌صورت عموم بيش از ديگر آيين‌هاى عبادى آنان توجۀ ناظران بيرونى را جلب كرده است. [۲۱]
آتش در آیین زرتشتی
آتش از عناصر مهم و محوری در مراسم عبادى زرتشتيان است که اهميت آن در متون مقدس و تفسیر هستی‌شناسی این دین به‌روشنی بازتاب پیدا کرده است و در مراسم دينى زرتشتيان حضور ثابت دارد. موبدان زرتشتى تأکید خاص بر حفظ آتش‌هاى مقدس داشته‌اند كه معروف‌ترين آنها «آتش بهرام» است. همين امر، باعث شهرت زرتشتيان به آتش‌پرستى شده است.[۲۲]
جشن‌ها در آیین زرتشتی
1. جشن نوروز
زرتشتیان در شب قبل از نوروز، بر بام خانه‌های خود آتش روشن می‌کنند و فردای آن با گستردن سفرۀ هفت‌سین و چیدن خوراکی‌های که از قبل آماده کرده‌اند، جشن نوروز را آغاز می‌کنند. [۲۳]
2. جشن مهرگان
به‌باور زرتشتیان جشن مهرگان نخستین‌بار به مناسبت پیروزی ایرانیان بر ضحاک ستمگر به رهبری «کاوه آهنگر» برگزار شد. ایرانیان به شکرانۀ این پیروزی که در روز «مهر» (دهم) ماه مهر روی داد، جشنی بزرگ بر پا کردند.[۲۴]
3. جشن سده
جشن سده، آیین مربوط به پیدایش آتش است که از دوران باستان تاکنون رواج داشته است. چون این جشن را در صدمین روز زمستان برگزار می‌کنند، آن را جشن «سده» می‌نامند.[۲۵]
4. جشن گاهان بار
بر اساس باورهای آیین زرتشت، «اهورامزدا» جهان مادی را در شش مرتبه خلق کرد که آن را «شش گاهان بار» می‌نامند و با خواندن سرودی آن را جشن می‌گیرند. مراسم هر «گاهان بار» پنج روز طول می‌کشد. [۲۶]
شعار آیین زرتشت
شعار مهم آیین زرتشت شعار سه‌گانۀ «پندار نیک، گفتار نیک و کرداد نیک» است که در سراسر جهان شهرت دارد.[۲۷]
اثرگذاری آیین زرتشت
آیین زرتشت در زمان خود نقش مهمی در هدایت مردم و حکومت‌ها به سوی خیر و راستی مطلق (اهورامزدا) داشت؛ با اصلاحاتی که زرتشت به وجود آورد، تصور تازه‌ای از انسانیت شکل گرفت و ملاک عمل حکومت در دورۀ هخامنشیان واقع شد. فلسفۀ یکتاپرستی که زرتشت اعلام کرد، بن‌مایۀ اخلاقی داشت و مکتب اخلاقی که بر اساس خوب و بدی بنا شده بود، اصلاحات مهم و تازه‌ای را به‌وجود آورد.[۲۸]
پانویس
- ↑ حسيني قلعه‌بهمن، «زرتشتي‌گري؛ توحيدي يا ثنوي؟»، وب‌سایت سامانۀ نشریات موسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «آشنایی با دین زرتشت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «سابقه دینداری و یکتاپرستی در ایران»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ حسيني قلعه‌بهمن، «زرتشتي‌گري؛ توحيدي يا ثنوي؟»، وب‌سایت سامانۀ نشریات موسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «زرتشتی‌گری؛ توحیدی یا ثنوی؟»، خبرگزاری فارس.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ حسيني قلعه‌بهمن، «زرتشتي‌گري؛ توحيدي يا ثنوي؟»، وب‌سایت سامانۀ نشریات موسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ اخوان اقدم و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ همتی، «جشن‌های زرتشتیان»، وب‌سایت ویستا
- ↑ همتی، «جشن‌های زرتشتیان»، وب‌سایت ویستا
- ↑ همتی، «جشن‌های زرتشتیان»، وب‌سایت ویستا
- ↑ همتی، «جشن‌های زرتشتیان»، وب‌سایت ویستا
- ↑ «چنین گفت زرتشت»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «چنین گفت زرتشت»، خبرگزاری ایرنا.
منابع
- «آشنایی با دین زرتشت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1395ش.
- اخوان اقدم، ندا و دیگران، «زرتشت، دین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1395ش.
- «چنین گفت زرتشت»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۶ فروردین ۱۳۹۹ش.
- حسيني قلعه‌بهمن، سیداکبر، «زرتشتي‌گري؛ توحيدي يا ثنوي؟»، وب‌سایت سامانۀ نشریات موسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 16 فروردین 1390ش.
- «سابقۀ دینداری و یکتاپرستی در ایران»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1392ش.
- همتی، اکبر، «جشن‌های زرتشتیان»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: ۲۱ فروردین، ۱۴۰۲ش.