دین

دین؛ مجموعه‌ای از باورهای پذیرفته شده و کنش‌های فردی و جمعی متناسب با آن.

نخستین کنفرانس تربیت دینی در ادیان ابراهیمی، سال 1397ش، مشهد

اندیشمندان مسلمان و غیر مسلمان، شرقی و غربی، مادی و الهی هر کدام تعریفی از دین ارائه کرده‌اند. در مهم‌ترین تعریف، دین مجموعه‌ای از باورهای قلبی و رفتارهای عملی متناسب با آن است. اندیشمندان دین‌مدار با سه رویکرد فلسفی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی، ضرورت دین را تبیین کرده‌اند. بشر در طول تاریخ، انواع دین را تجربه کرده است که بسیاری از بین رفته‌اند؛ اما آیین‌های دائو، کنفوسیوس، هندو، جُین، بودا، شین‌تو، زرتشت، صابئی، سیک، یهود، مسیحیت و اسلام، از ادیان زنده جهان هستند. برخی فرقه‌ها مانند بابیت و بهائیت نیز که از منظر مسلمانان، انحرافی هستند، مجموعۀ آموزه‌های خود را دین تلقی می‌کنند. اسلام در فرهنگ مسلمانان، آخرین دین آسمانی و حضرت محمد (ص) آخرین پیامبر خدا است. در اندیشۀ اسلامی، تکثرگرایی دینی در مقام عمل و گفت‌و‌گو با پیروان ادیان پذیرفتنی است اما تکثرگرایی معرفتی با حقیقت ادیان در تناقض دانسته‌ می‌شود. اندیشمندان مسلمان با هدف ارائۀ تبیینی کارآمد از حضور دین در زندگی به این دیدگاه سوق یافته‌اند که بایدها و نبایدهای دینی در آن دسته از مسائل زندگی که حیث ارزشی ندارند، راه ندارد. آنها مناسبات علم و دین را نیز در همین چارچوب، تبیین می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

دین در لغت

دیدگاه‌های گوناگون واژه‌شناسان دربارۀ اصالت و معنای دین در سه دستۀ کلی جای می‌گیرد:

1ـ از اصل آرامی عبری، به‌معنای حساب؛

2ـ دارای اصالت عربی و به‌معنای عادت یا استعمال؛

3ـ واژه‌ای فارسی به‌معنای دیانت.

به‌همین ترتیب، واژۀ «دین» با مفاهیم حکم و قضا، رسم و عادت، شریعت و مذهب همبستگی دارد.

دین در اصطلاح

با تکیه بر دیدگاه‌های خاص الهیاتی، فلسفی، اجتماعی و روان‌شناختی، تعریف‌های گوناگونی برای دین ارائه شده است:

• دین، مجموعه‌ای از عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات برای اداره جامعه انسانی و پرورش انسان‌ها است.
• دین، سبک زندگی و مسیر دستيابی انسان به سعادت است.
• دین، مجموعه‌اى از باورهاى قلبى و رفتارهاى عملى متناسب با آنها است.
• دین، اعتقاد به امری قدسی است که در قالب مفروض گرفتن یک جهان مقدس ممکن می‌شود.
• دین، نظام یکپارچه‌ای از باورها و اعمال مربوط به امور مقدس است که مجموعه‌ای از انسان‌ها را در اجتماع اخلاقی واحدی، گرد می‌آورد.
• دین، مجموعه‌ای از احساسات، اعمال و تجارب شخصی انسان‌ها است که در عالم تنهایی‌شان رخ می‌دهد و خود را با آنچه امر الوهی تلقی می‌شود در ارتباط می‌یابند.

 

خاستگاه دین

دیدگاه‌های گوناگون درباره منشأ دین در دو رویکرد کلی مادی‌ و الهی دسته‌بندی می‌شوند.

دیدگاه‌های مادی‌

در این رویکرد، دین دارای خاستگاه مادی و طبیعی انگاشته می‌شود. این خاستگاه مادی می‌تواند یک عامل انسانی (همچون عقل، حس یا عاطفه) یا عامل غیرانسانی (مثل طبیعت) باشد. ذیل این رویکرد، سه خوانش روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و تجربه‌گرا وجود دارد.

خوانش روان‌شناختی

گرایش روان‌شناختی، خود شامل دو نظریه عاطفه‌گرا و عقل‌گرا است.

دین در نظریه عقل‌گرایان، محصول جهل و نادانی بشر است. انسان تا زمانی که از امکان و توانایی علمی اندکی برخودار بود، مجهولات پدیده‌های عالم را به دین و متافیزیک ربط می‌داد. این نظریه، مخالف مبانی توحیدی ادیان الهی است. همچنین برخی از جامعه‌شناسانِ دین از منتقدان جدی این نظریه هستند و آن را فاقد شواهد اثبات‌پذیر اجتماعی و بشری دانسته‌اند.

نظریۀ عاطفه‌گرایان، باورهای مذهبی را برخاسته از حالات عاطفی در ذهن انسان‌ها می‌داند. غفلت از رهیافت عقل و عقیده در مناسبات و مناسک دینی و تبیین ناقص از رابطه عاطفه و مناسک دینی از مهم‌ترین نقدهای وارد شده بر این نظریه است.

خوانش جامعه‌شناختی

دورکیم(1917-1858م)، از بنیان‌گذاران جامعه‌شناسی، طبیعت جامعه را خاستگاه نیازمندی افراد به دین دانسته است. از این منظر، نیاز به همبستگی اجتماعی، انسان‌ها را به‌سوی وضع قواعد و قوانین اجتماعی سوق داده و این قوانین در گذر زمان به‌شکلی در ذهن اجتماعی انسان‌ها نهادینه شده که گویی یک نیروی متعالی و برتر، آنان را به تبعیت از آن قوانین اجتماعی ملزم می‌کند. این نیروی برساختۀ جامعه، دین نامیده می‌شود.

این پدیده که در اصطلاح تُوتِمیسم نامیده شده، از منظر جامعه‌شناسان پسینی، نه یک پدیدۀ دینی بلکه یک پدیدۀ اجتماعی انگاشته می‌شود. توتمیسم، گستره‌ای کمتر از دین دارد و نمی‌تواند برابر با دین باشد. همچنین دیدگاه دورکیم در تبیین بسیاری از پدیده‌های دینی، مانند پیدایش ادیان جدید در جامعه و ادیان فراتر از یک جامعه مثل اسلام ناتوان است؛ زیرا در این نمونه‌ها دین فقط نماد یک جامعه و حافظ وحدت اجتماعی آن نیست. عدم جامع‌نگری در کارکردهای دین و فروکاستن آن به یک کارکرد اجتماعی از دیگر اشکالات این نظریه است.

خوانش تجربه‌گرایانه

این دیدگاه، دین را دارای حقیقت تجربی می‌داند به این معنا که باورهای دینی، برآمده از تجربه بیرونی افراد و بازتاب نیروهای خارجی حاکم بر زندگی روزانه در ذهن انسان‌ها است. منتقدان این نظریه، آن را خام و به‌دور از واقع‌بینی دانسته‌اند که به‌صورت ساده‌انگارانه‌ای سعی در ستیز با فطرت الهی انسان‌ها دارد.

دیدگاه‌ الهی

دین در این دیدگاه، دارای خاستگاه ماورائی و غیرمادی است. در چارچوب این دیدگاه اگرچه برخی، «امرِ قدسی»، «تجربه امر قدسی» و سرنمون‌ها یا کهن‌الگو را به‌عنوان منشأ دین مطرح کرده‌اند اما بسیاری از اندیشمندان و به‌ويژه مسلمانان در تبیین خاستگاه دین، به «وحیانی» بودن آن توجه کرده‌اند و در همین راستا، علت گرایش به دین‌داری را با «نظریه فطرت» تبیین کرده‌اند.

وحیانی بودن دین

دین در اندیشه اسلامی دارای خاستگاه وحیانی است؛ دین، ریشه در حقیقت برتری به نام وحی دارد که از سوی خدا به شخص پیامبر نازل شده و توسط او به مردم ابلاغ می‌شود. وحی و نبوت از لوازم اصلی دین در اندیشه اسلامی است. از این منظر، خداوند برای هدایت بشر و رسیدن به کمال و قرب الهی، ابزارها و واسطه‌هایی را در نظر گرفته که یکی از آن‌ها وحی است تا امر دین از طرف خداوند به مردم برسد. در این دیدگاه، وحی نوعی تعلیم الهی خطاناپذیر است که از راه‌های عادی و شناخته‌شده برای انسان‌ها، حاصل نمی‌شود.

در خوانش اسلامی از دین، وحی فراتر از تجربه، مکاشفه و شهود است و منشأ انسانی ندارد. در رابطۀ تفهيم و تفهمی که از سوی خدا با پیامبر ایجاد می‌شود، پیامبر خدا ظرف نزول وحی است نه مبدأ فاعلی آن. چنین خوانشی بر خلاف برداشت برخی از متکلمین مسیحی است که وحی را به تجربه درون‌دینی فروکاسته‌اند.

ضرورت دین

تبیین فلسفی

از منظر ملاصدرا (1045-979ق) که از حکما و فلاسفه نامدار شیعه است، غرض نهایی آفرینش، هدایت کلیه افراد بشر به جوار الهی و بهره‌مندی از کرامت، عنایت و رحمت خدا است. انسان به‌دلیل حب ذات و برای رسیدن به منفعت خویش، به‌دنبال غلبه بر دیگران حتی به قیمت نابودی آنان است. پس اگر زندگی بشر به‌خود وانهاده شود، معیشت و زندگی انسان‌ها به دشواری می‌گراید، به جنگ و قتال می‌انجامد و آدمیان از حرکت به‌سوی پروردگار بازمی‌مانند. از اين‌رو یک نظام عدالت‌محور ضرورت می‌یابد و این نظام عادل که امور زندگی بشر را به‌درستی مدیریت و هدایت می‌کند در پرتو دین برپا می‌شود.

کنفرانس ادیان علیه تروریسم، قزاقستان، خرداد 1395ش

تبیین روان‌شناسی اجتماعی

از نظر اریک فروم(1980-1900م) انسان موجودي اجتماعي است، هم نيازهاي خود را در اجتماع تأمين مي‌كند و هم كمالات شایسته‌اش را از همين راه به دست می‌آورد. از این‌رو، زندگي اجتماعي براي انسان اهميت ویژه‌ای دارد و برای حفظ آن، نیازمند نگرش مشترك است؛ يكي از راه‌های مهم دست‌یابی به اين نگرش، دين است. این نیازی پیوسته و همیشگی برای بشر در اجتماع است و دین بهترین تأمین‌کنندۀ آن است. همچنین ویلیام جیمز(1910-1842م) معتقد است اتصال و ارتباط با روح عالم خلقت (خدا یا نظم کائنات) با اعمالی مثل نماز و نیایش، موجب ایجاد یک جریان قدرت و نیرویی است که هم دارای آثار مادی و معنوی است و هم زندگی دینی مزه و طعمی می گیرد که گویا رحمت محض است و زندگی سرشار از نشاط شاعرانه و بهجت دلیرانه شده، موجب اطمینان و آرامش باطنی است که در نتیجه آن ارتباط با دیگران همراه با احسان و عواطف بی دریغ است.

تبیین جامعه‌شناختی

حیات اجتماعی انسان، مستلزم نوعی تقسیم کار اجتماعی است که بر اساس آن، نقش و تکلیف هر فرد تعیین می‌شود. این وضعیت در زندگی اجتماعی بر محترم شمردن پیمان‌ها و قرارداد‌ها و پای‌بندی به آنها استوار است. تنظیم این وضعیت در زندگی اجتماعی بشر را همواره دین بر عهده داشته و تاکنون جانشینی برای آن پیدا نشده است.  

انواع دین

بشر در گذشتۀ تاریخی خود، آیین‌های گوناگونی را به‌عنوان دین، تجربه کرده است. برخی از این آیین‌ها، که ادیان ابتدایی ناميده می‌شوند، به گذشته‌ای بسیار دور در بین‌النهرین، مصر، یونان و روم باستان تعلق دارد و اکنون اثری از آن‌ها باقی نمانده است و گاهی آن‌ها را ادیان خاموش می‌گویند. اما بسیاری از ادیان نیز با وجود پیشینۀ کهن، همچنان زنده هستند و کم‌وبیش پیروان قابل‌توجهی در گسترۀ جهانی دارند.

آیین دائو

«دائو» به‌معنای راه است. آیین دائو به «لائوتسه» منسوب است که شش قرن پیش از میلاد مسیح، در سرزمین چین ظهور کرد. دائو در میان پیروان این آیین به‌معنای نیروی کیهانی است که به هستی، نظم می‌بخشد. این آیین با وجود بهره‌مندی از بن‌مايه‌های فلسفی و خردپذیر، به تدریج گرفتار اوهام، خرافات و جادو شد.

متن مقدس این آیین، «دائو ده جینگ» ناميده می‌شود و رعایت اصول اخلاقی مانند ایثار و گذشت در این آیین، مورد تأکید قرار گرفته است. پیروان این آئين به دو اصل مذکر (یانگ) و مؤنث (یین) در جهان باور دارند که بر اثر آمیزش آن‌دو، موجودات عالم پدید می‌آیند. امروزه اين آئين رونق چندانی ندارد.

آیین کُنفُوسیوس

آیین کنفوسیوس در سرزمین چین و معاصر با آیین دائو، توسط شخصی به نام «کنفوسیوس» شکل گرفت و جامعه‌ای آرمانی را ترسیم کرده که اصول اخلاقی آیین دائو و همچنین انگارۀ یانگ و یین نیز در آن پذیرفته شده است. پس از کنفوسیوس، شخصیت او نزد پیروان این آیین، متعالی‌تر شده و بر پیروان او افزوده شد.

متون مقدس این آیین، کتاب‌های منتسب به کنفوسیوس است. در متون این آیین بارها بر این نکته تأکید شده که «آنچه برای خود نمی‌پسندی، در حق دیگران انجام مده». در کتاب‌های کنفوسیوس، یک‌بار از خداوند یاد شده است.

آیین هندو

آیین هندو در سرزمین هندوستان و از تلاقی فرهنگ اقوام آریایی که به آن سرزمین مهاجرت کردند با فرهنگ بومی سرزمین هند شکل گرفته است. انگارۀ خدای مؤنث و خدای مذکر، از انگاره‌های ادیان پیشین به آیین هندو راه یافته است. در تحولات تاریخی آیین هندو، اصول دوره‌های پیشین همواره محفوظ مانده و امور جدیدی به آن افزوده شده است. این آیین به هیچ فردی منسوب نیست و با انعطاف بسیار، اندیشه‌های بیگانۀ زیادی را در آموزه‌های خود پذیرفته است.

«وِدا» به‌معنای دانش و دانایی، نام قدیمی‌ترین متن مقدس هندوها و شامل چهار کتاب است. در برخی از سرودهای این متن اگرچه خدایان متعدد، ستایش شده‌اند، اما در بعضی از سرودهای دیگر آن، خدا با نام‌های «ویشوَه-کَرمه»، «پوروشَه» و «پرَه جاپتی» یاد شده است؛ این خدا، آفریدگار و پروردگار جهان است و همه چیز را می‌بیند و در همه‌جا حضور دارد.

آیین جَین

«جَین» یکی از ادیان آریایی است که در میانۀ هزارۀ اول قبل از میلاد، با جنبشی اصلاحی از درون آیین هندو متولد شد. فردی به‌نام وَردهامانا، که بعدها به مَهاویره (قهرمان بزرگ) مشهور شد، از طبقۀ دوم اجتماعی یعنی کَشَتریه‌ها علیه طبقۀ اول که بِرَهمنان بودند به‌پا خاست و با پذیرش برخی از اصول آیین هندو و رد کردن بخش عمده‌ای از آن، روش جدیدی برای رهایی از رنج ابدی ارائه داد. در این آیین دو فرقۀ اصلی وجود دارد: سفید جامگان و آسمان جامگان؛ فرقۀ اول لباس سفید می‌پوشند و به زنان اجازه راهبه شدن می‌دهند، اما فرقۀ دوم کاملاً برهنه هستند و به زنان اجازه راهبه شدن نمی‌دهند.

آیین بودا

آیین بودا، یکی از ادیان آریایی است که از دل آیین هندو زاده شده است. آیین بودا طی یک جنبش در سرزمین هند، از طرف شخصی به نام سِدارتَه از طبقۀ دوم اجتماعی یعنی کَشتَریه‌ها به‌وجود آمد. او بعدها بودا (به‌معنای بیدار شده، روشن‌شده) خوانده شد. در آموزه‌های بودا به ابعاد اخلاقی و عملی توجه ویژه‌ای شده و ایثار و گذشت زیربنای اخلاق بودایی است. آیین بودا به دو تیرۀ اصلی «واده» که حافظ سنت اصیل بودایی است و «مَهایانَه» (به‌معنای ارابۀ بزرگ برای عبور از وادی رنج) تقسیم شد. این آیین از هند، برچیده شد، اما مکتب مهایانه در شرق آسیا به حیات خود ادامه می‌دهد. آموزه‌های این آیین، مجموعه‌ای از سخنان بودا است که دارای سه بخشِ شیوه‌نامۀ زندگی، تعالیم بودا و تعالیم متافیزیکی است. این تعالیم که در طول سه قرن بعد از وفات بودا نگارش شده است، نزد بوداییان مشهور به «سه سبد» است و غربیان آن را «کانون پالی» نامیده‌اند.

آیین شین‌تو

شین‌تو مخفف کلمه چینی شین‌تائو به معنای راه خدایان است. آیین شین‌تو، آمیزه‌ای از ادیان ابتدایی و انگاره‌های وطن‌پرستانه و متأثر از آیین‌های کنفوسیوس و بودا است. این آیین در سال 1882م به‌عنوان دین ملی ژاپن برگزیده شد. متون مقدس آیین شین‌تو دو کتاب به نام‌های «کوجی‌کی» و «نیهون جی» است که در سال‌های 712 و 720 میلادی نوشته شده است.

آیین زرتشت

شرق ایران، خاستگاه آیین زرتشت بوده است. بسیاری از پژوهشگران، دوران زندگی زرتشت را یک هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌دانند. زرتشت در سی‌سالگی از فرشته‌ای به نام وُهُومَنَه (اندیشه نیک) که بر او ظاهر شده، رسالت یافت تا پیام خداوند را به مردم برساند. گرویدن گشتاسب پادشاه ایران به این آیین، موجب گسترش دین زرتشت ‌شد. زرتشت در 77 سالگی به‌دست تورانیان کشته ‌شد. «اَوِستا» به‌معنای علم و دانش، نام کتاب مقدس زرتشتیان است.

آیین صابئین

صابئین گروهی هستند که خود را پیروان یحیی،پیامبر خدا، می‌دانند. به آنان «صابئان مندایی» نیز گفته می شود. علامه طباطبائی، آن‌ها را مصداق «صابئین» در قرآن دانسته است.
صابئین برای عبادات خویش، معابدی از نی و گِل را در کنار رودخانه‌ها می‌سازند. پیروان این دین کتبی را که بر آدم تا یحیی نازل شده، به‌عنوان کتب مقدس خود برمی‌شمارند. آنان در سه وعده نماز می‌خوانند و در سال، سی‌وشش روز روزه می‌گیرند. برخی از مراجع تقلید شیعه، صابئین را از اهل کتاب و پاک دانسته‌اند.

آیین سیک

آیین سیک در هندوستان پدید آمد و آموزه‌های آن برگرفته از آیین هندو و دین اسلام است. بنیان‌گذار آیین سیک فردی به نام نانَک است. او خود را «گورو» (به‌معنای معلم) و شاگردانش را سیک (شاگرد) نامید. از گوروی دوم تا گوروی دهم، جانشینان نانک بودند. گوروی پنجم اشعار نانک و گوروهای قبل از خود و اشعار خود را در کتابی به نام گرَنت صاحب (کتاب خدا) گردآوری کرد. گوروی دهم برای خود جانشین تعیین نکرد و کتاب گرنت صاحب را رهبر اعلام کرد. پیروان این دین در شمال غربی هند زندگی می‌کنند.

آیین یهود

یهودیت، یکی از ادیان ابراهیمی است که حضرت موسی از سوی خدا به قوم بنی‌اسرائیل عرضه کرد. دین یهود از آمیختگی قومیت و دیانت برخوردار است و تاریخ و گذشته قوم در این دین، بیش از هر دین دیگری اهمیت دارد. یهودیان قبل از ظهور اسلام پیوسته از ظهور پیامبر آخرالزمان خبر می‌دادند و اخبار مکه را با دقت، دنبال می‌کردند.

یکی از منابع مقدس یهودیان، اَلواح موسی است که شامل ده فرمان اخلاقی است. این الواح در تابوت عهد در معبد سلیمان نگهداری می‌شد که پس از حمله بُختُنَصَّر به اورشلیم و خرابی معبد، تابوت و الواح درون آن مفقود شد.

«تورات»، کتاب مقدس یهودیان است. بر اساس گزارش‌های تاریخی، کتاب مقدس در دورانِ مابین حمله بُختُنَصَّر (از پادشاهان بابل) تا دوران کوروش (از پادشاهان ایران) از بین رفت و پس از تبعید یهودیان به بابل، آنچه به‌صورت شفاهی در بین مردم رواج داشت دوباره نوشته شد.

آیین مسیحیت

«مسیحیت» از ادیان ابراهیمی است که حضرت عیسی بن مریم از سوی خدا به قوم بنی‌اسرائیل عرضه کرد. بعثت حضرت عیسی برای اصلاح دین یهود از انحراف و انحطاط بود، در قرآن نیز به ماهیت اصلاح‌گری بعثت انبیاء اشاره شده است.

پیروان این آیین، عیسی را مسیح می‌نامند و بر این باور هستند که مادر او باکره بوده و فرزند خویش را به‌صورت غیرطبیعی به‌دنیا آورده است. مسیحیان معتقدند که عیسی بن مریم به‌همراه دو تن دیگر به صلیب کشیده شد و جان ‌باخت؛ اما پس از سه روز از مرقدش بیرون آمد و به آسمان‌ رفت و در آخرالزمان برای نجات بشر باز می‌گردد؛ اما در قرآن چنین آمده است که عیسی بن مریم نه کشته شد و نه به دار آویخته شد بلکه امر بر آنان مشتبه شد و خداوند او را به‌سوی خود بالا برد.

برخی از حواریون عیسی بن مریم همچون پولُس، باورهای شرک‌آلودی مثل تثلیث را به آیین مسیحی افزودند. قرآن نیز به این افزونه‌های شرک‌آلود در آیین مسیحیت اشاره کرده است.

«کتاب مقدس» عنوان کتاب دینی مسیحیان است که آن را آسمانی و الهی می‌دانند. در زبان انگلیسی به آن «Bible» به‌معنای کتاب‌ گفته می‌شود. در فارسی و عربی به آن «عهدین» می‌گویند که طبق اعتقاد مسیحیان اشاره به عهد و پیمانی دارد که خدا با انسان بسته است: عهد قدیم که خدا در آن از انسان پیمان گرفته است تا بر شریعت الهی گردن نهد و نماد آن ختنه کردن است. قدیم بودن آن به این دلیل است که ابتدا با ابراهیم و بعد با موسی این عهد بسته شد. و عهد جدید که با ظهور عیسی تازه شد و خدا عهد دیگری با انسان بست، این عهد و پیمان بر سر محبت خدا و عیسی مسیح است. یهودیان فقط عهد قدیم را به‌عنوان عهد قبول دارند. عهد قدیم به زبان عِبری نگاشته شده است و در سده‌های قبل از میلاد به زبان یونانی ترجمه شد که معروف‌ترین آن ترجمه‌ها «سبعینیه» است.

دیدار پاپ فرانسیس، رهبر مسیحیان کاتولیک با آیت‌الله سیستانی، از مراجع تقلید شیعیان، در شهر نجف، اسفند 1399ش

مسیحیت دارای دو انشعاب به نام‌های کاتولیک و ارتدکس است که هر دو نسخه سبعینیه را معتبر می‌دانند. عهد جدید مشتمل بر 27 کتاب است که انجیل مَتّی، انجیل مَرقُس، انجیل لوقا و انجیل یوحَنّا از جمله آن کتب است.

آیین اسلام

آیین اسلام از ادیان ابراهیمی و آخرین شریعت توحیدی است که حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) از سوی خدا برای هدایت مردم عرضه کرد. علت نام‌گذاری این دین به اسلام، آن است که مسلمان تسلیم ارادۀ خداوند می‌شود. افراد برای گرویدن به دین اسلام با گفتن دو جمله «أشهد أن لا إله إلا الله» و «أشهد أن محمداً رسول الله» به یگانگی خدا و رسالت حضرت محمد، شهادت می‌دهند. دستورات و پیام‌های الهی دین اسلام که از طریق وحی بر پیامبر نازل شده در «قرآن» به‌‌عنوان کتاب آسمانی مسلمانان گردآوری شده است.

اصول دین اسلام، توحید (یگانگی خداوند)، نبوت (رسالت محمد) و معاد (زندگی پس از مرگ و محاسبه اعمال و پاداش و جزا) است. وظایف عملی مسلمانان با ‌عنوان فروع دین، شامل سه دستۀ کلی؛ عبادات، اخلاق و احکام (فردی و اجتماعی) است. امروزه دین اسلام دارای دو مذهب شیعه و سنی است که هر یک فرقه‌های متعددی دارند. در مذهب شیعه، امامت نیز امتداد اصل نبوت محسوب می‌شود. مهم‌ترین دلیل ایجاد این دو مذهب، اختلاف مسلمانان در مسئلۀ امامت و جانشینی پیامبر خدا بود.

در باور مسلمانان، «قرآن» آخرین کتاب آسمانی است که به‌وسیلۀ جبرئیل بر محمد (صلی الله علیه و آله) وحی شده است و محتوا و الفاظ آن، کلام الهی است. این کتاب از معجزات پیامبر اسلام است و قرآن، نشانۀ این اعجاز را ناتوانی انسان‌ها در آوردن آیات و سوره‌هایی مشابه آن دانسته است. قرآن، فرقان، الکتاب و مُصحَف از مشهورترین نام‌های قرآن است. در قرآن، از موضوعاتی چون توحید، معاد، غزوات پیامبر اسلام، داستان‌های انبیاء، مناسک دینی، فضایل و رذایل اخلاقی و مبارزه با شرک و نفاق، سخن به میان آمده است. طبق اعتقاد مسلمانان در قرآن هیچ تحریفی رخ نداده است.

ادیان انحرافی

بابیت

بابیت، فرقه‌ای انحرافی است که در سده 13 هجری قمری، سید علی‌محمد شیرازی، در ایران تأسیس کرد. او با ادعای بابیت از طرف پیشوای دوازدهم شیعیان شروع کرد و سپس ادعای نبوت کرد و نوشته‌های خود را افصح از قرآن و ناسخ اسلام دانست و تا ادعای مقام الوهیت پیش رفت. او در اثبات ادعاهای خود ناتوان بود و چندین بار در حضور علمای شیعه از عقاید خود توبه کرد اما باز به ترویج عقاید خود بازمی‌گشت. علی‌محمد باب، سرانجام به دستور امیرکبیر در 1266ق به‌همراه یکی از یارانش در تبریز اعدام شد.

بهائیت

بهائیت، فرقه‌ای انحرافی است که از بابیت منشعب شد. این فرقه را میرزا حسینعلی نوری در قرن سیزدهم هجری قمری پدید آورد. او پس از اعدام شدن باب، فرقۀ بهائیت را پایه‌گذاری کرد و خود را بهاءالله نامید. او از ادعای بهاءالله شروع کرد و به ادعای نبوت و الوهیت رسید. پیروانش او را پیامبر و بهائیت را دین جدیدی که ناسخ اسلام است می‌دانند. آنان آثار بهاءالله را کتاب‌های مقدس خود به‌شمار می‌آورند.

او در سال 1328ق با دعوت بهائیان آمریکا و اروپا، از فلسطین به مصر و از آنجا به اروپا و آمریکا رفت. او در این سفر سه ساله، «تعالیم دوازده‌گانه» را مطرح کرد. او به‌علت فراهم کردن آذوقۀ انگلیسی‌ها در جنگ جهانی اول، نشان «نایت هود» (شوالیه‌گری)و لقب سِر (Sir) دریافت کرد. این فرقۀ انحرافی مورد حمایت روسیه، انگلیس، اسرائیل و آمریکا بوده و مقر اصلی آنان در اسرائیل است.

مسلمانان، بهائیت را فرقه‌ای ضالّه و خارج از اسلام می‌دانند. فقیهان شیعه، اعتقاد به این فرقه را کفر دانسته‌اند و بهائیان را نجس و کافر محارب شمرده‌اند.

خاتمیت دین با ظهور اسلام

مسلمانان با تکیه بر تصریح قرآن و اشارات ادیان آسمانی پیشین دین اسلام را آخرین دین آسمانی و حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) را آخرین پیامبر الهی می‌دانند. در حدیث منزلت نیز، که شیعه و سنی آن را نقل کرده‌اند، خاتمیت پیامبر اسلام به صراحت آمده است. همچنین قرآن در آیه اکمال دین، اسلام را دین کامل و جامعی دانسته که نیازهای آیندگان را هم در بر دارد و دین نهایی است.

قلمرو دین

پلورالیسم یا تکثرگرایی دینى و معرفتى، حقیقت واحد را به‌گونه‌اى ارزیابی می‌کند که هیچ انسانى حتى پیامبران، توان دستیابى كامل به آن را ندارند و هر كس، بخشی از حقیقت را شناسایی می‌کند. پس هر دین و مکتبی، قسمتى از حقیقت را به‌دست می‌آورد و نمی‌تواند به‌صورت یقینی ادیان دیگر را نفی کند.

اندیشمندان مسلمان، تکثرگرایی در مقام عمل و هنگام گفت‌وگو با پیروان ادیان و مذاهب دیگر را با تأسی به آیات قرآن پذیرفته‌اند. اما تکثرگرایی معرفتی را به این معنا که هیچ دینی، حق مطلق نیست و هر یک بخشی از حقیقت را دریافته‌اند، با عقل و مبانی اسلام ناسازگار می‌دانند؛ به‌عنوان مثال نمی‌توان بین اعتقاد به توحید در اسلام و تثلیث در مسیحیت، جمع کرد.

مناسبات علم و دین

مرزبندی بین علم و دین و مطرح کردن دوگانۀ «دین حداقلی و دین حداکثری»، مبتنی بر این نگاه است که دین یا به همه مسائل زندگی انسان می‌پردازد و در هر زمینه‌ای بهترین راهکار را ارائه کرده است (دین حداکثری)؛ یا به بخشی کوچک و محدود از زندگی انسان می‌پردازد و منحصر در امور عبادی است (دین حداقلی).

اندیشمندان مسلمان در برابر این دوگانه، دیدگاه سومی را مطرح کرده‌اند که تبیین کارآمدی از حضور دین در زندگی را پی می‌گیرد. بر اساس این تبیین، دین در تمام عرصه‌های زندگی انسان حضور دارد اما نه به این صورت که کیفیت وقوع و کم و کیف هر چیزی را مورد بررسی قرار دهد، بلکه دین در مسائل زندگی از لحاظ ارزشی و ارتباط آن مسائل با خوشبختی و عدم خوشبختی ابدی انسان داوری می‌کند. پس موضوعات علمی در حیطۀ قلمرو خویش مستقل هستند و تا جایی که با سعادت و شقاوت انسان ارتباط پیدا نکنند، حیثیت ارزشی نداشته و بایدها و نبایدهای دینی در آن‌ها راه ندارد.

مناسبات دین و سیاست

سکولاریسم، قلمرو دین را از حوزۀ سیاست جدا کرده و آن‌ها را همچون دو خط موازی، دارای مسیرهای جداگانه می‌داند. اندیشمندان مسلمان، سکولاریسم را با انتقادهای جدی روبرو کرده‌اند و دین حداقلی را بر پایه آموزه‌های اسلام و عقل، باطل دانسته‌اند. طبق نظریۀ تفکیک قوا، سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه از شئون حکومت هستند و برای پیشبرد امور جامعه پیش‌بینی‌شده‌اند؛ قرآن در همین زمینه به حق پیامبر در قانون‌گذاری و اجرای قانون اشاره کرده و همزمان در آیۀ 65 سوره نساء به مسئلۀ حل اختلاف و نزاع‌ها که بُعد دیگری از حکومت و سیاست و از وظایف قوۀ قضائیه است اشاره کرده است. اسلام، سیاست و رفتارهای سیاسی را همچون رفتارهای اجتماعی و اعمال فردی در یک مسیر و به‌سوی هدفی واحد می‏‌داند. آن هدف، رسیدن انسان به سعادت و کمال نهایی است که از راه عبودیت و اطاعت از خداوند در همۀ عرصه‌‏های اجتماعی و سیاسی و فردی به دست می‌‏آید. حتی گاهی عمل به واجبات سیاسی و اجتماعی اسلام، اساس ایمان و شرط قبولی دیگر اعمال است؛ چنان‌که در مذهب شیعه، پذیرش ولایت ائمه، شرط تأثیر ایمان و اعمال شایسته در سعادت جاودانی است.

منابع

• قرآن کریم
• «اسلام»، سایت ویکی اهل البیت، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• «اسلام»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• «الواح موسی»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• آذربایجانی، مسعود، روان‌شناسی دین از دیدگاه ویلیام جیمز، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394ش.
• «بابیه»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• «بهائیت»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• پیروزمند، علیرضا، قلمرو دین در تعیین مفروضات اساسی، ارزش‌ها، رفتارها و نمادها، تهران، عابد، 1389ش.
• «تورات»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آینه معرفت، قم، موسسه فرهنگی رجا، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
• «حضرت عیسی»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• «خاتمیت»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• دوركيم، امیل، صور ابتدايي حيات ديني، ترجمه نادر سالارزاده امیری و خدامراد فولادی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1382ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373ش.
• زروانی، مجتبی و موسی‌پور، ابراهیم، «نبوت در دین‌های یهود و مسیحیت(براساس کتاب مقدس)»،تهران، دوفصلنامه اسلام‌پژوهی، شماره اول، 1384ش.
• سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم، سیری در ادیان زنده جهان (غیر از اسلام)، قم، آیت عشق، 1387ش.
• صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیه، تهران، دانشگاه تهران، 1346ش.
• طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ پنجم، ۱۳۷۲ش.
• عباسی، ولی‌الله، «توتم پرستی و تمایز امور مقدس از عرفی»، پگاه حوزه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1376ش.
• «قرآن»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• قشقایی، طاهره و اترک، حسین، «بررسی و نقد دیدگاه اریک فروم، در باب گرایش انسان به دین»، در فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، شماره 2، تابستان 1392ش.
• «کتاب مقدس»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• «مسیحیت»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، قم، انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره)، 1394ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1381ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، حکیمانه‌ترین حکومت: کاوشی در نظریه ولایت فقیه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1394ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، رابطه علم و دین، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1392ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، راه و راهنما شناسی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1393ش.
• مطهری، مطهری، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1374ش.
• همدانی، اسحاق بن محمد، سیرت رسول‌الله، تحقیق اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.

‏