تربیت دینی

تربیت دینی؛ فرایند پرورش فرزندان مؤمن و معنوی

نخستین کنفرانس تربیت دینی در ادیان ابراهیمی، سال 1397ش، مشهد

تعریف دین

«دین» عبارت است از مجموعه‌ی مطالب و گزاره‌های توصیفی و تجویزی که از سوی خداوند برای انسان فرستاده شده است؛ مانند ایمان به خدای یگانه، ایمان به روز جزا، انجام مناسک عبادی و احکامی برای رفتارهای فردی و اجتماعی.
در حقیقت زمانی می‌‌توان کسی را دینی و دین‌دار دانست که این عناصر در او جمع شده باشد: «اعتقاد» به گزاره‌های دینی (اعم از توصیفی یا تجویزی)، «ایمان» و التزام قلبی به گزاره‌های دینی و «پای‌بندی عملی» به گزاره‌های تجویزی. به‌عبارت دیگر دين‌دار كسي است كه داراي خصوصيت «تسليم» و بندگي محض در برابر خدا باشد. این مفهوم از دین‌داری به هدف نهایی از مقوله‌ی دین‌داری اشاره دارد.

تعریف تربیت دینی

«تربیت دینی» شامل مجموعه‌ی رفتارهای آگاهانه و هدف‌دار به‌منظور آموزش گزاره‌هاي معتبر یک دین به پیروان آن است؛ به‌نحوي که آموزش‌های یادشده در آن‌ها به پای‌بندی نظری وعملی به آموزه‌های دینی منجر شود.
البته هنوز یک تعریف دقیق و قطعی از تربیت دینی ارائه نشده که همه‌ی کارشناسان تربیتی بر آن متفق باشند. موارد زیر را می‌توان از دلایل این پدیده دانست:
اول) «تربیت دینی» به‌عنوان یک مفهوم ترکیبی (ترکیبی از دو مفهوم تربیت و دین) می‌تواند بر دومعنا دلالت کند:

• تربیتی که منسوب به دین است و محتوای خود را از آموزه‌های دینی می گیرد. این مفهوم در مقابل تربیت غیردینی قرار می‌گیرد که محتوای خود را از تجربه، عقل و علم بشری می‌ستاند.
  
• تربیتی که برای دین و در خدمت اهداف دین است؛ خواه محتوای آن از دین گرفته شده باشد یا نباشد.
  

دوم) با توجه به انواع تفسیر و تلقی موجود از دین و البته با حذف تلقی عام از آن - که شامل مکتب‌های بشری می‌شود - تربیت دینی را به سه صورت می‌توان تعریف کرد:

1. تعریف عام: تعریفی که شامل «تربیت دینی» در همه‌ی ادیان آسمانی است.
   
2. تعریف خاص: تعریف «تربیت دینی» در همه‌ی ادیان آسمانی که شامل امور فردی و اجتماعی می‌شود.
   
3. تعریف اخص: تعریف «تربیت دینی» در همه‌ی ادیان آسمانی که تنها امور فردی را در بر می‌گیرد.
   

از میان سه تعریف بالا، موارد اول و دوم تعارضی با هم ندارند، اما دو تعریف آخر با هم قابل جمع نیستند.

تفاوت «تربیت دینی» با «تربیت غیر دینی»

صاحب‌نظران حوزه‌ی تربیت دینی بین تربیت دینی و غیر دینی تفاوت‌هایی قائل شده‌اند؛ از جمله:
یک- نگاه دوساحتي به انسان:
دانشمندان تعليم و تربيت ديني معتقدند تربیت در تفکرات غیردینی صرفاً بر آموزش رياضي و فيزيك يا پرورش جسماني و مادي و یا سخن گفتن از روان محدود شده و به روح مجرد و متكامل انسان توجه نشده است. در دیدگاه‌ مبتنی بر دین، انسان علاوه بر جسم، حامل روح الهي است؛ که عنصري ملكوتي، شريف و فناناپذير است. بنابراین تربیت دینی مستلزم شناخت و تربيت هر دو بُعد مادي و معنوي انسان دانسته شده است.
دو- شرافت روح بر جسم:
تعليم و تربيت ديني معتقد است كمال آدمي در پرتو تكامل روحاني و كسب صفات برتر انساني تحقق می‌یابد. بنابراین روح بر جسم مقدم است و توجه به بدن تا آنجا لازم است كه ابزاري براي كسب درجات برتر انساني باشد.
سه- اهداف چند ساحتي:
طرف‌داران تربیت دینی معتقدند اهداف تعليم و تربيت ديني به بخش‌ها و جنبه‌های خاصي از زندگي محدود نيست و به كل زندگي مادی و معنوی انسان نظر دارد.
از نظر برخی از پژوهشگران زبانِ آموزه‎هاي ديني زبان هستي و زبان ساير دروس، زبان كاربردي است. از این سخن می‌توان دریافت كه آموزه‎هاي ديني با كل وجود و هستي انسان پيوند دارد و به‌همین دلیل می‌تواند در ساختاربندی اهداف تربیت نیز نقش اساسی ایفا کند.

نسبت «تربیت دینی» با «تربیت اخلاقی»

«تربيت اخلاقي» عبارت است از ايجاد شناخت و برانگيختن احساس با هدف تضعيف و انهدام صفات منفي و پرورش و نهادینه کردن صفات مثبت در انسان. طبق اين تعريف، برای تحقق تربيت اخلاقي باید فرایند زیر طی شود:

• پرورش قواي ادراكي و عقلاني برای تشخیص درست از نادرست و خوب از بد.
  
• ايجاد انگيزه براي گرایش متربی به رفتارهای خوب و اخلاقی.
  
• از بين بردن رذايل و اتّصاف متربی به فضايل اخلاقی.
  

گاهی بر اساس تعریف وسیعی که از تربیت دینی می‌شود، می‌توان همه‌ی ابعاد تربیت از جمله بعد اخلاقی، روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و ابعاد دیگر را در آن جا داد، اما در تعریف خاص از تربیت دینی، فقط به رشد معنوی و اعتقادی توجه شده و سایر ابعاد تربیتی - حتی بُعد اخلاقی - از محدوده‌ی این تعریف بیرون دانسته شده است. به این نوع تربیت دینی، تربیت ایمانی یا معنوي نیز گفته می‌شود.
برخی از صاحبنظران علم تربیت با وجود تداخل مرزهای مفهومی اخلاق و دین، نسبت این دو را عموم و خصوص مطلق می‌دانند و معتقدند دایره‌ی تربیت دینی در تعریف وسیع آن، آموزه‌های خلاقی را نیز در بر می‌گیرد، اما تربیت اخلاقی در برگیرنده‌ی تمام ابعاد تربیت دینی نیست.

منابع

• باقری، خسرو، «گزارش یک نشست: تربیت اخلاقی و تربیت دینی؛ تفاوت‌ها و شباهت‌ها»، فصلنامه تربیت اسلامی، شماره 2، 1379ش.
• «تعریف دقیق تربیت دینی چیست؟»، وب‌سایت اندیشه برتر، تاریخ بارگذاری مطلب: 12 آذر 1393ش.
• «تربيت ديني چيست و هدف غایی مطرح در آن كدام است؟»، وب‌سابت پژوهش‌های معنوی، تاریخ بارگذاری مطلب: 17 تیر 1393ش.
• داوودی، محمد، «تأملی در معنای تربیت دینی و نسبت آن با مفاهیم نزدیک»، وبسایت راسخون، تاریخ بارگذاری مطلب: 13 اسفند 1392ش.
• «دین‌دار کیست؟»، سایت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه، تاریخ دیدار:2/10/1400ش.
• ساجدی، ابوالفضل، «تفاوت آموزش و پرورش دينی و غيردينی»، مجله‌ی اسلام و پژوهش‌های تربیتی، شماره 3، بهار و تاربستان 1389ش.
• سبحانی‌نژاد، مهدی و دیگران، «تبیین ماهیت، ابعاد و مؤلفه‌هاي علم تربیت دینی»، فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، شماره اول، بهار 1393ش.