توحید
توحید؛ باور به یگانگی خدا در فرهنگ اسلامی.
توحید، از باورهای بنیادین در سبک زندگی اسلامی است که تمام روابط انسانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و مایۀ تکامل فردی و اجتماعی دانسته می‌شود. انسان موحد، با تکیه بر نگرش توحیدی در سبک زندگی، طاغوت‌ها را نفی می‌کند و از کرنش و تملّق‌گویی در برابر قدرت‌های ظالم پرهیز کرده و با زمینه‌سازی برای برپایی قسط و عدل در جامعه، موجبات سعادت و نیک‌بختی خود و دیگران را فراهم می‌سازد.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی توحید به‌معنای یکی بودن و یکی دانستن، [۱] در اصطلاح، پایه‌ای‌ترین اصل اعتقادات اسلامی است و براساس آن، باور به یگانگی خداوند[۲] امری فطری بوده [۳] و خدای یکتا مبدأ آغازین نظام هستی به‌شمار می‌آید. [۴] در مجموعۀ روایات اسلامی نیز همین معنا برای توحید به‌کار رفته است؛ [۵] برخی صاحب‌نظران در کنار باور به خدا و یکتایی او، آموزۀ توحید را شامل باور به حاکمیت ارزش‌های الهی بر جامعه، نفی حاکمیت طاغوتی، استبدادی، فاسد و طغیانگر بر ارزش‌های انسانی و اصیل [۶] و نفی عبودیت غیرخدا، [۷] دانسته‌اند.
پیشینه
بررسی آیات قرآن نشان می‌دهد اعتقاد به توحید و یکتاپرستی ریشه در نهاد آدمی دارد [۸] و انسان با مراجعه به فطرت خویش، آن را مییابد. [۹] آیات قرآن، با بیان سرگذشت انبیا و دعوت به پرستش خدای یکتا [۱۰] و تقابل با مظاهر شرک و بت‌پرستی، جلوه‌هایی از تاریخ یکتاپرستی را نشان می‌دهد. دعوت به توحید و دین حنیف در زمان ابراهیم و برخورد او با بت‌ها و شکستن آنها، [۱۱] نقطۀ عطفی در تاریخ یکتاپرستی به‌شمار می‌رود.[۱۲]
جایگاه و اهمیت
توحید از نظر قرآن، اساس آموزه‌های دینی و ریشۀ تمام معارف و عقاید اسلامی است. اهمیت و جایگاه توحید در قرآن، با تعابیری مانند نخستین ره‌آورد پیامبران، [۱۳] هماهنگ‌کننده موجودات عالم هستی، [۱۴] محور اتحاد جوامع بشری و ادیان آسمانی، [۱۵] مایۀ آرامش در پرتو دلبستگی به خدا، [۱۶] زندگی در امنیت [۱۷] و دستیابی به شناخت صحیح از خود و عالم هستی، [۱۸] تبیین شده است. در روایات اسلامی نیز توحید نصف دین، [۱۹] نشانۀ استواری ایمان، مایۀ خشنودی خدا، سبب ورود به بهشت و دور شدن از شیطان [۲۰] بیان شده است. امام رضا در حدیث سلسلۀ‌الذهب، [۲۱] دستیابی به جامعۀ امن و دوری از کشمکش‌ها و در امان ماندن از عذاب الهی را در سایۀ بازگشت به توحید، و پذیرفتن ولایت ائمه میسر دانسته است.[۲۲]
ابعاد توحید
اندیشمندان مسلمان بر اساس آموزه‌های اسلام، توحید را از دو وجه نظری و عملی مورد توجه قرار داده‌اند:
الف- توحید نظری
توحید در سطح باور، سه گونه است؛ اعتقاد به حقیقت بی‌همتا و نفی هر خداوندی غیر او؛ [۲۳] اعتقاد به یگانگی عینی صفات با ذات و نفی هرگونه صفات زائد از ذات الهی؛ اعتقاد به اینکه تنها موجود مستقل و أثرگذار در هستی، خداوند است. [۲۴] این مرتبه از توحید، خود دارای ابعادی است؛ توحید در خالقیت: آفرینش تنها از آنِ خدا است؛ توحید در ربوبیت: تدبیر امور عالم و قانون‌گذاری آن برعهدۀ خدا است؛ توحید در مالکیت: مالک حقیقی جهان هستی اعم از آسمان و زمین، انسان و فرشته و اعضا و جوارح آدمی خداوند است؛ توحید در حاکمیت: حاکمیت مطلق جهان و حق تصرف در آن حقیقتاً برای خدا است؛ توحید در رازقیت: تنها خداوند روزی‌رسان انسان و هر جنبنده‌ای است.[۲۵]
ب- توحید عملی
توحید در عمل، مراتبی دارد؛ توحید در عبادت: انسان در عمل، کسی را جز خدا پرستش نکند؛ [۲۶] توحید در اطاعت: تنها از خدا فرمان بپذیرد و تسلیم اوامر او بوده و از فرمانِ غیر اطاعت نکند؛ [۲۷] توحید در توکل: در کارها تنها بر خداوند تکیه کند و نتیجۀ آن را به خدا بسپارد؛ [۲۸] توحید در استعانت: از کسی جز خدا کمک نخواهد و او را مؤثر حقیقی بداند؛ [۲۹] توحید در شفاعت: خدا را شفیع خود قرار دهد و از او طلب آمرزش کند؛ [۳۰] همچنین امید به خدا داشتن و تنها از او ترسیدن و دل در گرو محبت خدا دادن، گونه‌های دیگری از توحید عملی است.[۳۱]
جهان‌بینی توحیدی
در اندیشۀ اسلامی، جهان‌بینی عبارت است از برداشت کلی از مجموع جهان هستی که مبنا و زیرساخت عمل انسان واقع می‌شود. تعبیر و تفسیر انسان از جهان، تفسیری الهی یا برداشتی مادی‌گرایانه است. [۳۲] بر اساس جهان‌بینی توحیدی، حرکت و صیرورت انسان و موجودات آفرینش به‌سمت خداوند بوده و سعادت انسان در گروی شناخت هدف نهایی است. [۳۳] اعتقاد به تداوم حیات پس از مرگ، [۳۴] سازگاری علم و دین، [۳۵] دعوت به وحدت و توجه به تعالی و پیشرفت [۳۶] از شاخصه‌های این جهان‌بینی است. در مقابل، جهان‌بینی مادی قرار دارد که با نگاه مادی و سودجویانه به عالم آفرینش و با استفاده از قدرت نظامی و سیاسی، ملت‌ها را به استثمار و زنجیر می‌کشاند. [۳۷] در این نوع تلقی از جهان‌بینی، قطع رابطۀ انسان با خدا منجر به انحطاط معنوی و لغزش‌های اخلاقی، ناامیدی و سرگردانی و افول تمدن‌ها می‌شود.[۳۸]
سبک زندگی توحیدی
از دیدگاه اندیشمندان اسلامی، سبک زندگی و رفتار اجتماعی، تابع تفسیر انسان از مبدأ هستی، ماهیت و هدف زندگی است. [۳۹] در ایدئولوِژی اسلامی، توحید، بینشی فعال و سازنده است که در بنای جامعه و ادارۀ آن، ترسیم خط سیر و حفظ آن، نقش تعیین‌کننده دارد. [۴۰] با چنین تفکری، تنها خداوند صلاحیت تعیین سبک زندگی و ارائۀ برنامۀ ارتباطات انسانی در نظام تکوین و تشریع را دارد. [۴۱] با حاکمیت یافتن تفکر توحیدی بر زندگی انسان، تمدنی عظیم شکل می‌گیرد که بر مبانی پیشرفت و رفع مسائل و مشکلات استوار است. [۴۲] چنین سبکی، بسترساز عبودیت الهی در حیات انسانی است. به همین دلیل، هر فردی با توجه به میزان أثرپذیری از توحید، تأثیر عملی آن را در زندگی خود درمی‌یابد.[۴۳]
آثار و نتایج باور به توحید
برخی از آثار و نتایج حاصل از باور توحیدی، که در عرصۀ‌های فردی و اجتماعی ظهور می‌یابند، عبارت است از:
- دستیابی به درک و بینش عمیق نسبت به خود، جهان هستی و پدیده‌های آن؛
- ارضای نیازهای بنیادین مانند نیاز به کمال، حقیقت‌جویی و محبت؛
- مقدم دانستن خواست و رضایت الهی در زندگی؛
- شکر و سپاسگزاری دائمی از خداوند؛
- زندگی عزت‌مندانه و سرافرازانه؛
- برخورداری از آرامش و طمأنینه در برخورد با مشکلات؛
- بهره‌مندی از حُسن اخلاق با دیگران بر پایۀ هدف و انگیزۀ الهی؛
- دوری از خوف و اندوه در زندگی؛
- خدمت و کمک‌رسانی به هم‌نوعان به‌دور از اهداف مادی و دنیوی؛[۴۴]
- زایل شدن رذایل اخلاقی از جمله، عجب و خودبرتربینی، حسادت، طمع، ریا، کبر و طغیان؛[۴۵]
- اصلاح امور جامعه و مبارزه با فساد؛
- پذیرش مقدرات الهی؛
- گرایش به حق و عدالت‌خواهی؛
- حرّیت و آزادی از قید طاغوت‌های بیرونی و درونی؛
- تعظیم شعائر الهی؛[۴۶]
- جهاد در راه خدا؛
- امید به استجابت دعا؛
- باور به نظام أحسن؛
- عفو و گذشت و غلبه بر خشم و غضب؛
- حفظ امانت‌های الهی؛
- دوستی و دشمنی برای خدا؛[۴۷]
- برطرف شدن مشکلات اساسی بشریت؛[۴۸]
- تحقق نظام اسلامی؛[۴۹]
- انسجام و هماهنگی حاکم بر اجزای جهان آفرینش.[۵۰]
جامعۀ توحیدی
بزرگ‌ترین رسالت توحید، بنای جامعۀ توحیدی است؛ به‌معنای جامعه‌ای که تحت فرمان خداوند است و گروه‌های انسانی در آن جامعه از یکدیگر بر حَسب حقوق و مزایا جدا نمی‌شوند. همه در یک مسیر و با یک نوع امکانات و حقوق، زندگی و حرکت می‌کنند و هر فردی با توجه به تلاش خود از مزایای آن بهره‌مند می‌شود. عبودیت و اطاعت از خدا و نفی عبودیت از غیر او از مؤلفه‌های اساسی در جامعۀ توحیدی است که سازندگی فردی و اجتماعی را به‌دنبال دارد. در چنین جامعه‌ای، خالق، معبود و مدبرِ عالم تنها خدا است و تمام موجودات عالم هستی با یکدیگر ارتباط داشته و مجموعۀ منسجمی را شکل می‌دهند.[۵۱]
جایگاه توحید در نظام ارزشی اسلام
در نظام ارزشی اسلام، ملاک ارزشیابی افعال، تأثیری است که یک رفتار اختیاری در تکامل روحی و معنوی انسان دارد. یک امر زمانی ارزش پیدا کرده و در تکامل انسان مؤثر واقع می‌شود که با انگیزۀ الهی انجام شود و محرک اصلی و جهت‌دهندۀ به آن رفتار، توجه به خدا است. در میان مفاهیم ارزشی اسلام، تقوا کلی‌ترین ارزش در رفتار و ملکات اخلاقی به‌شمار می‌آید که سایر ارزش‌ها از جمله عدالت و حق‌جویی، علم، ایثار و از خودگذشتگی از مصادیق آن خواهد بود. عبادت نیز به‌عنوان مسئولیت در مقابل خدا، از دیگر مفاهیم ارزشی اسلام بوده که مخصوص جوامع توحیدی است. بنابراین، هر عمل اختیاری که از انگیزۀ الهی برخوردار است دارای ارزش مثبت لحاظ می‌شود.[۵۲]
منزلت خانواده در جهان‌بینی توحیدی
در جهان‌بینی توحیدی، خانواده اولین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی است که با ازدواج زن و مرد شکل گرفته و نقش به‌سزایی در تکوّن شخصیت و تکامل اخلاقی فرد و جامعه دارد. در نگاه توحیدی جایگاه انسانی زن و مرد یکی است و هیچ‌کدام بر دیگری برتری ندارند مگر در تقوا. بر این اساس وظایف و تکالیف اخلاقی متقابل نسبت به هم بر محور کرامت انسانی شکل می‌گیرد و موجب ایجاد عشق و محبت به همدیگر شده و سبب تقویت رابطۀ زوجین و استحکام نهاد خانواده می‌شود. پذیرش جهان‌بینی توحیدی مستلزم انجام وظایف و تکالیف خانوادگی است که نشانۀ عبودیت و بندگی انسان به ساحت خداوند است.[۵۳]
نقش توحید در اندیشۀ سیاسی اسلام
در تفکر اسلامی، سیاست، امری عبادی، مقدس و باارزش‌ترین تکاپوی انسانی است که در راستای هدف انبیای الهی منظور شده و در خدمت دین و اخلاق است. [۵۴] سیاست‌مدار موحد، اندیشۀ توحیدی را شالودۀ اصلی نظام سیاسی خود قرار داده به‌نحوی که کثرت‌های درون جامعه و نظام سیاسی حاکم بر آن در عینِ وحدت است. [۵۵] در این نظام سیاسی، قدرت منحصر به خداوند است و قدرت دیگر حاکمان و تصرفات آنها در ملک خدا باید از مشروعیت الهی بهره‌مند بوده و براساس رضایت الهی انجام گیرد. [۵۶] با چنین مبنایی، همۀ شئون سیاست رنگ عبودیت گرفته و رقابت سیاسی، به‌معنای رقابت در خدمت به خلق خدا قلمداد می‌شود.[۵۷]
نظام اقتصادی در مکتب توحید
در جهان‌بینی توحیدی، خداوند مالک همۀ اموال است [۵۸] و امکان بهره‌برداری از اموال و نعمات الهی برای نوع انسان فراهم شده است. [۵۹] با توجه به آیاتی که هدف خلقت را عبودیت معرفی می‌کنند،[۶۰] لازم است نحوۀ ادارۀ مالی و نظام اقتصادی جامعه با درنظر گرفتن نیازهای اجتماعی در مسیر عبودیت و رسیدن به رشد و تعالی جامعۀ انسانی تعیین شود. با این پیش‌فرض، مقولۀ اقتصاد از یک امر مادی ناظر به تولید و ثروت به یک امر معنوی زمینه‌ساز برای رشد و تعالی تغییر مییابد و موجب تحقق عبودیت اجتماعی، استقلال اقتصادی جوامع و رفع وابستگی مالی می‌شود. عدم درنظر گرفتن این مسئله و روی‌آوردن به نظام‌های اقتصادی غیرالهی، تبعاتی هم‌چون: گسترش دایرۀ فقر، محرومیت اجتماعی از برکات آسمانی و زمینی و گرفتار شدن ملت‌ها به ناهنجاری‌های روانی را به‌دنبال دارد. بنابراین، هر تئوری اقتصادی که در خلاف جهت مسیر رو به رشد و کمال قرار می‌گیرد و موجب ظهور فساد در زمین می‌شود [۶۱] مردود بوده و مصداقی از شرک عملی به‌حساب می‌آید.[۶۲]
نقش توحید در نظام‌سازی‌های اجتماعی
در اندیشۀ مصلحان مسلمان، توحید تنها اعتقاد به وحدانیت ذات و صفات نیست؛ بلکه آیات قرآن سراسر دعوت به جهان‌بینی توحیدی و نفی هرگونه شرک و تحول بنیادین جامعۀ جاهلی به جامعۀ موحد و یکتاپرست و باطل شمردن هر حکومت استبدادی است. این فهم از توحید، مبارزه علیه وضع نامطلوب و اصلاح جامعه را به‌دنبال خواهد داشت.[۶۳]
امام خمینی معتقد است انسان تنها در برابر ذات الهی باید تسلیم بوده و از هیچ انسانی نباید اطاعت کند. هیچ انسانی حق ندارد انسان‌های دیگر را به تسلیم خود مجبور ساخته و انسان یا ملتی را از آزادی محروم سازد.[۶۴]
از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای، توحید به‌مثابه سنگ بنای زندگی اجتماعی و فردی انسان‌ها، [۶۵] روش زندگی انسان‌ها و حاکم کردن خدا در زندگی و دخالت ندادن قدرت‌های طاغوتی و شیطانی در زندگی انسان است. تحقق بخشیدن این معنا در زندگی، بشر را به سعادت حقیقی و رستگاری دنیوی و اخروی می‌رساند و با چنین رویکردی، دنیا در خدمت تکامل و تعالیِ حقیقی انسان قرار می‌گیرد.[۶۶]
از نظر شهید مطهری، در جهان‌بینی توحیدی، جهان تک‌قطبی و هدفمند بوده و موجودات در چنین بستری تکامل می‌رسند. انسان به‌عنوان اشرف مخلوقات، مسئول تکمیل و تربیت خود و اصلاح جامعۀ خویش است. در این نوع جهان‌بینی، مسئولیت و تعهد افراد در برابر یکدیگر معنا پیدا می‌کند.[۶۷]
سیدقطب، زیربنای تئوریک اسلام را اصل شهادت به یگانگی خداوند می‌داند. او معتقد است، اسلام در یک تئوری محض تجسم پیدا نمی‌کند و کسانی که از جهت اعتقادی و انجام مناسک عبادی اسلام را پذیرفته ولی عملاً در ترکیب سیستمی جامعۀ جاهلی انضمام یافته‌اند، نمی‌توانند از جهت عملی به اسلام موجودیت بخشند. بر این اساس، لازم است یک جامعۀ نظام‌مند و مستقل و گسسته از جامعۀ جاهلی تحقق یابد.[۶۸]
علامه طباطبایی معتقد است سعادت زندگی واقعی انسان با رسیدن به حد کمال مکارم اخلاق در سایۀ زندگی اجتماعی صالح تحقق مییابد. تمام معارف الهی، اخلاق فاضله، قوانین دینی از جمله عبادات، معاملات و امور سیاسی-اجتماعی و هرچه انسان در فعل و عمل به آن نیازمند است براساس اصلِ توحید بنا شده است [۶۹] و روح توحید در مرتبۀ نازله در اخلاق و اعمال و باورها جاری بوده و این اعمال و اخلاق در مرتبۀ صعود با توحید سازگار است. [۷۰] از این منظر، توحید در متن و سراسر زندگی فرد موحد جریان دارد.[۷۱]
پانویس
- ↑ جوهری، تاج اللغۀ و صحاح العربیۀ، 1404ق، ج2، ص547، إبن‌منظور، لسان‌العرب، بی‌تا، ج3، ص450.
- ↑ صدوق، اعتقادات الإمامیه، 1371ش، ص7-8؛ مصباح یزدی، خداشناسی، 1396ش، ص165.
- ↑ صدرالمتألهین، المبدأ و المعاد، 1354ش، ص16.
- ↑ جوادی‌آملی، توحید در قرآن، 1383ش، ص23.
- ↑ نهج‌البلاغه، ترجمۀ دشتی، حکمت 253، 486؛ صدوق، التوحید، 1398ق، ص95.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان زنجان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ سورۀ روم، آیۀ 30.
- ↑ سورۀ عنکبوت، آیۀ 61.
- ↑ سور، هود، آیۀ 26-50-61.
- ↑ سورۀ انبیاء، آیۀ 58.
- ↑ مجتهد شبستری و دیگران، «توحید»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ 36؛ سورۀ اعراف، آیۀ 59.
- ↑ سورۀ آلعمران، آیۀ 18.
- ↑ سورۀ حجرات، آیۀ 13.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 256؛ سورۀ رعد، آیۀ 28.
- ↑ سورۀ دخان، آیۀ 51؛ سورۀ انعام، آیۀ 82.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 156.
- ↑ حرعاملی، وسائل‌الشیعه، 1416ق، ج9، ص371.
- ↑ نهج‌البلاغه، ترجمۀ دشتی، خطبۀ 2، ص26.
- ↑ صدوق، عیون أخبارالرضا، بی‌تا، ج2، ص135.
- ↑ «حدیث سلسلۀ‌الذهب نماد توحید»، وب‌سایت فلاح.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص152.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید،1381ش، ص136-137.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص173-194.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، 1396ش، ص173.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص207.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص209.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، 1396ش، ص174.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص212.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، 1396ش، ص175-176.
- ↑ مطهری، مجموعۀ آثار، 1384ش، ج3، ص24-52.
- ↑ «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از اساتید دانشگاه‌ها»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان نیروی انتظامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار قاریان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در مراسم جشن تکلیف دانش‌آموزان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جوانان استان خراسان شمالی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ خامنه‌ای، طرح کلی اندیشۀ اسلامی در قرآن، 1396ش، ص219.
- ↑ خامنه‌ای، «روح توحید نفی عبودیت غیر خدا»، وب‌سایت دفتر مطالعات فرهنگی تمهید.
- ↑ «بیانات در دیدار جوانان استان خراسان شمالی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «نقش عقیده به توحید در سبک زندگی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ طجری و ناصری‌فرد، «اثربخشی توحید افعالی در سبک زندگی اخلاقی»، 1400ش، ص95-104.
- ↑ نجفی و دیگران، «نقش توحیدگرایی در تربیت اخلاقی براساس دیدگاه علامه طباطبایی»، 1399ش، ص50.
- ↑ قلی‌پور، تبیین توحید افعالی و نقش آن در سبک زندگی از منظر قرآن، 1395ش، ص137-147.
- ↑ اکبری، بررسی تأثیر توحید بر سبک زندگی با تأکید بر نهج‌البلاغه، 1396ش، ص161.
- ↑ «بیانات در نخستین نشست اندیشه‌های راهبردی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعى از دانشجویان و طلاب به‌مناسبت روز وحدت حوزه و دانشگاه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ خامنه‌ای، طرح کلی اندیشۀ اسلامی در قرآن، 1396ش، ص265-279.
- ↑ مصباح یزدی، توحید در نظام عقیدتی و نظام ارزشی اسلام، 1375ش، ص84-114.
- ↑ محدر، «تحلیلی فلسفی نقش توحید در فضایل بینشی، گرایشی و رفتاری در نهاد خانواده»، 1398ش، ص39-54.
- ↑ جعفری، حکمت اصول سیاسی اسلام، 1379ش، ص48.
- ↑ بهروزی‌لک و دیگران، «استلزامات سیاسی توحید براساس دیدگاه‌های آیت‌الله جوادی آملی»، 1394ش، ص42.
- ↑ ذوالفقاری، «اقتضائات اصل توحید نظری در اندیشۀ سیاسی اسلام با تأکید بر دیدگاه کلامی و سیاسی آیت‌الله مصباح و آیت‌الله جوادی آملی»، 1392ش، ص9-11.
- ↑ مصباح یزدی، پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی، 1391ش، ص141.
- ↑ سورۀ نور، آیۀ 33.
- ↑ سورۀ جاثیه، آیۀ 13.
- ↑ سورۀ نازعات، آیۀ56.
- ↑ سورۀ روم، آیۀ 41.
- ↑ عرب‌صالحی و پیشوایی، «کارکردها و لوازم الهیاتی توحید اجتماعی در فلسفۀ علم اقتصاد با محوریت آیات قرآن»، 1402ش، ص221-228.
- ↑ عرب‌صالحی و پیشوایی، ««توحید اجتماعی»، ماهیت، تعریف و نسبت آن با «توحید اعتقادی»»،1401ش، ص102-103.
- ↑ خمینی، صحیفۀ امام، 1389ش، ج5، ص387.
- ↑ خامنه‌ای، طرح کلی اندیشۀ اسلامی در قرآن، 1396ش، ص239.
- ↑ «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، 1385ش، ص18.
- ↑ سیدقطب، نشانه‌های راه، 1378ش، ص34-35.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1374ش، ج1، ص98.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1374ش، ج4، ص172.
- ↑ طباطبایی، مجموعه رسائل، 1387ش، ج1، ص44.
منابع
- قرآن کریم.
- إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- اکبری، محمدجواد، بررسی تأثیر توحید بر سبک زندگی با تأکید بر نهج‌البلاغه، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه باقرالعلوم، 1396ش.
- الله‌بداشتی، علی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، قم، دانشگاه قم، 1392ش.
- بهروزی‌لک، غلام‌رضا و دیگران، «استلزامات سیاسی توحید براساس دیدگاه‌های آیت‌الله جوادی آملی»، نشریۀ سپهر سیاست، شمارۀ 4، تابستان 1394ش.
- «بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1388ش.
- «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1375ش.
- «بیانات در دیدار جوانان استان خراسان شمالی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 23 مهر 1391ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از اساتید دانشگاه‌ها»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1383ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان زنجان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1382ش.
- «بیانات در دیدار جمعى از دانشجویان و طلاب به‌مناسبت روز وحدت حوزه و دانشگاه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1369ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان نیروی انتظامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 21 تیر 1374ش.
- «بیانات در دیدار قاریان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 31 تیر 1391ش.
- «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 10 دی 1373ش.
- «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 12 آذر 1379ش.
- «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 2 مهر 1382ش.
- «بیانات در مراسم جشن تکلیف دانش‌آموزان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1395ش.
- «بیانات در نخستین نشست اندیشه‌های راهبردی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1389ش.
- جعفری، محمدتقی، حکمت اصول سیاسی اسلام، تهران، زوار، 1379ش.
- جوادی‌آملی، عبدالله، توحید در قرآن، قم، إسراء، 1383ش.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، تاج اللغه و صحاح العربیۀ، بیروت، دارالعلم للملایین، 1404ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، قم، مؤسسۀ آل‌البیت لإحیاء التراث، 1416ق.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «روح توحید نفی عبودیت غیر خدا»، وب‌سایت دفتر مطالعات فرهنگی تمهید، تاریخ بازدید: 10 دی 1402ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، طرح کلی اندیشۀ اسلامی در قرآن، قم، مؤسسۀ فرهنگی ایمان جهادی، 1396ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفۀ امام، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
- ذوالفقاری، محمد، «اقتضائات اصل توحید نظری در اندیشۀ سیاسی اسلام با تأکید بر دیدگاه کلامی و سیاسی آیت‌الله مصباح و آیت‌الله جوادی آملی»، نشریۀ معرفت سیاسی، شمارۀ 10، زمستان 1392ش.
- سیدقطب، نشانه‌های راه، ترجمۀ سیدمحمود محمودی، تهران، احسان، 1378ش.
- صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، المبدأ و المعاد، تهران، انجمن حکمت و فلسفۀ ایران، 1354ش.
- صدوق، محمد بن علی، التوحید، قم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، 1398ق.
- صدوق، محمد بن علی، اعتقادات الإمامیه، ترجمۀ محمدعلی حسنی، تهران، علمیۀ الإسلامیۀ، 1371ش.
- صدوق، محمد بن علی، عیون أخبارالرضا، تهران، جهان، بی‌تا.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، 1374ش.
- طباطبایی، محمدحسین، مجموعه رسائل، قم، بوستان کتاب، 1387ش.
- طجری، علی‌بهرام و ناصری‌فرد، رضا، «اثربخشی توحید افعالی در سبک زندگی اخلاقی»، نشریۀ پژوهش در علوم رفتاری و تربیتی با رویکرد اسلامی، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1400ش.
- عرب‌صالحی، محمد و پیشوایی، فریده ««توحید اجتماعی»، ماهیت، تعریف و نسبت آن با «توحید اعتقادی»»، نشریۀ قبسات، شمارۀ 104، تابستان 1401ش.
- عرب‌صالحی، محمد و پیشوایی، فریده، «کارکردها و لوازم الهیاتی توحید اجتماعی در فلسفۀ علم اقتصاد با محوریت آیات قرآن»، نشریۀ فلسفۀ دین، شمارۀ3، پاییز 1402ش.
- قلی‌پور، سمیه، تبیین توحید افعالی و نقش آن در سبک زندگی از منظر قرآن، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، قم، دانشگاه معارف اسلامی، 1395ش.
- مجتهد شبستری و دیگران، «توحید»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1394.
- محدر، تقی، «تحلیلی فلسفی نقش توحید در فضایل بینشی، گرایشی و رفتاری در نهاد خانواده»، نشریۀ اخلاق، شمارۀ 35، زمستان 1398ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، چاپ و نشر بین‌الملل، 1381ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی، نگارش غلام‌رضا متقی‌فر، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1391ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، توحید در نظام عقیدتی و نظام ارزشی اسلام، قم، شفق، 1375ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، خداشناسی، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1396ش.
- مطهری، مرتضی، جهان‌بینی توحیدی، تهران، بنیاد علمی و فرهنگی شهید مرتضی مطهری، 1385ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعۀ آثار، تهران، صدرا، 1384ش.
- نجفی، حسن و دیگران، «نقش توحیدگرایی در تربیت اخلاقی براساس دیدگاه علامه طباطبایی»، نشریۀ علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، شمارۀ 14، بهار و تابستان 1399ش.
- «نقش عقیده به توحید در سبک زندگی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1397ش.
- نهج‌البلاغه، ترجمۀ محمد دشتی، قم، امیرالمؤمنین، 1389ش.